Lesbók Morgunblaðsins - 18.02.1989, Blaðsíða 2

IARKENNSLA
Greinar fyrir Fræðsluvarp
Fárfuglar og
fuglamerkíngar
Farfuglar og staðfuglar eru hugtök sem flestir
kannast við, enda hafa árstíðabundin ferðalög
fuglanna (svonefnt far) heillað menn um aldir.
Menn tóku snemma eftir því, að vissar fuglateg-
undir hurfu yfír vetrarmánuðina en létu sjá sig
á ný að vori. Lengi var ekki vitað hvert
fuglamir fóru, og tók ekki að rofa til að ráði
í þeim efnum, fyrr en fundið var upp á því
að merkja fugla með númeruðum málm-
merkjum. Fuglamerkingar og þekking á
farháttum fugla eru því óijúfanlega tengd.
Farfuglar - Staðfuglar
Meðal þekktustu farfugla okkar eru kría,
heiðlóa og spói, en kunnir staðfuglar eru
t.d. hrafn, fálki og ijúpa. í hugum flestra
eru fuglar annaðhvort farfuglar eða stað-
fuglar. Þetta er þó ekki alls kostar rétt, þar
eð sumar tegundir eru að hluta til farfuglar
og að hluta staðfuglar. Þar eru góð dæmi
skógarþröstur og smyrill, álft og stelkur.
Flestir einstaklingar þessara tegunda hverfa
suður á bóginn á vetuma, en lítill hluti af
stofnum þeirra þraukar hér vetrarlangt.
Ekki er heldur allt sem sýnist hjá sumum
þeirra tegunda, sem hingað til hafa verið
taldir einna dæmigerðastir staðfuglar, s.s.
snjótittlingur og sendlingur. Snjótittlingar
hafa vissulega vetmrsetu hér á landi í ríkum
mæli en einnig hefur komið í ljós, að marg-
ir þeirra fara til Bretlandseyja á vetuma.
Sendiingur er' algengastur allra vaðfugla í
§örum okkar á vetuma en líkur em á, að
þetta séu að miklum hluta aðkomufuglar
og íslensku fuglamir leiti á aðrar slóðir.
Komutími - FARTÍMI
íslenskir farfuglar koma til landsins á
mjög breytilegum tíma eftir tegundum.
EftirÆVAR
PETERSEN
' Sama á við um hvenær þeir hverfa á braut
að varptíma loknum. Um aldir hefur lóan,
svo dæmi sé tekið, boðað vorkomu og því
tengist koma farfuglanna almennt vorinu í
hugum fólks. Fyrsti eiginlegi farfuglinn, en
það er sílamáfur, kemur þó þegar hér er
enn hávetur, eða í febrúar. Heiðlóa, skógar-
þröstur og tjaldur koma í marslok, en flest-
ir em að byija að láta sjá sig í seinni hluta
apríl. Seinastir koma óðinshani og þórs-
hani, upp úr miðjum maí.
Nú skyldu menn ætla, að þeir fuglar sem
koma fyrstir fari fyrstir. Þessu er þó ein-
mitt öfugt farið. Margar tegundir sem koma
snemma, eins og skógarþröstur, heiðlóa og
sflamáfur, em hér fram eftir öllu hausti og
fram á vetur. Óðinshanar og þórshanar
byija hins vegar að hverfa á brott þegar
um mánaðamót júní/júlí, og því áhöld um,
hvort unnt sé að kalla þá fslenska, þar eð
þeir dveljast hér aðeins stuttan tíma ár
hvert.
ÁRANGUR MERKINGA
Fuglamerkingar em enn þann dag í dag
viðamikill þáttur í rannsóknum á lifnaðar-
háttum fugla. Fýrir atbeina merkingastarfs-
ins safnast smám saman vitneskja um hvar
fuglamir dveljast á vetuma og hvemig ferð-
um hinna einstöku tegunda er háttað, t.d.
hvar þeir era á mismunandi tímum. Marg-
vísleg önnur vitneskja fæst með merkingum,
s.s. hversu langlífir fuglar verða, hvað verð-
ur þeim að aldurtila, hvenær þeir verða
kynþroska, o.s.frv.
Hér er um mikið starf að ræða, enda
þarf vanalega að merkja mjög marga fugla
af hverri tegund til þess að skýr mynd fáist
af farháttum þeirra. Oftast fínnst ekki aftur
nema lítið brot þeirra fugla sem em merkt-
ir. Það er þó mjög breytilegt eftir tegundum
og fer talsvert eftir því, hvort um sé að
ræða tegundir sem em veiddar eða ekki. Á
seinustu ámm hefur færst í vöxt að merkja
fugla með lithringjum (auk númemðu málm-
merlqanna). Þá þurfa fuglamir ekki endi-
lega að nást, heldur má þekkja einstakling-
ana úr fjarlægð á litmerkjunum. Við þetta
eykst mjög sá fjöldi merktra fugla sem
finnst aftur, og þannig hafa sömu einstakl-
ingar sést aftur og aftur.
Merkingar hafa sýnt, að langflestir far-
fugia okkar leita yfír tii Evrópu á vetuma,
og em Bretlandseyjar þar langþýðingár-
mestar. Þangað fara t.d. margir vaðfugl-
anna, endur og gæsir. Sumar tegundir koma
þar við eða eiga þar leið framhjá, s.s. heiðlóa
og þúfutittlingur, sem fara til SV-Evrópu.
Sandlóa, sílamáfur og maríuerla leita enn
lengra suður, eða til NV-Afríku, en lengst
flýgur krían, eins og mörgum er kunnugt.
Á meðfylgjandi mynd er sýnt hvar merktar
íslenskar kríur hafa fundist erlendis.
Örfáar íslensku fuglategundanna leita
vestur um haf á vetuma, s.s. lundi og rita,
en líldega einnig sendiingur og húsönd.
Margir sjófuglar, eins og fýll og langvía,
ferðast fram og til baka um N-Atlantshaf
utan varptíma og teljast því tæplega til
hinna eiginlegu farfugla. Öðm máli gegnir
um skúm og súlu, sem einnig em sjófuglar;
súlan leitar suður til Afríku en skúmurinn
ferðast alla leið til S-Ameríku.
ÁGRIPÚRSÖGU
FUGLAMERKINGA
Það var Dani nokkur, kallaður Fugla-
Mortensen, sem árið 1899 hóf fyrstur manna
að merkja fugla með því að setja númerað-
an hring með heimilisfangi sínu um fót
þeirra. Hér á landi vom fuglamerkingar
hafnar nokkuð snemma, eða árið 1923, og
átti þá einnig í hlut Dani, Skovgaard að
nafni, en honum var síðar veitt Fálkaorðan
fyrir framtak sitt. Náttúrugripasafnið í
Reykjavík (nú Náttúmfræðistofnun íslands)
hóf að merkja fugla árið 1932 og hefur
haldið því áfram óslitið síðan.
Algengast er, að ein merkingastöð skipu-
leggi merkingastarf í hveiju landi. Merk-
ingastöðvamar hafa samskipti sín á milli,
þegar fuglar sem merktir em í einu landinu
finnast í öðm. Fuglar þekkja engin landa-
mæri, og því er mikilvægt að náið samstarf
sé á milli þjóða. Þetta sést m.a. af því, að
fuglar sem merktir hafa verið hérlendis
hafa fundist í náiega 40 þjóðlöndum heims.
ísland hefur mest saman að sælda við merk-
ingastöðvamar í Danmörku (sem einnig sér
um merkingar í Færeyjum og á Grænlandi)
og Bretlandi. Oft era einnig samskipti við
Þýskaland, Holland, Frakkland og Spán, og
einstaka sinnum, svo dæmi séu nefnd, Mar-
okkó, Bandaríkin, Ráðstjómarríkin og Finn-
lánd.
Merkingastarfinu er að vemiegu leyti
haldið uppi af áhugamönnum sem vilja
leggja þessu málefni lið. Þeim er úthlutað
merkjum sem þeir reyna síðan að koma á
fugla. Vel á fjórða hundrað manns hafa
fengið merki þau tæp 60 ár sem liðin em
frá því Náttúmfræðistofnun hóf merkingar,
þótt árangur hafi verið afar misjafn eftir
mönnum, eins og gengur og gerist. Hér á
landi era núna merktir 10—15 þúsund fugl-
ar á ári hveiju.
AðLokum
Árangur fuglamerkinga er undir því kom-
inn, að þeir sem fínna merkta fugla láti
Náttúmfræðistofnun íslands (pósthólf
5320, 125 Reykjavík) vita. Mikilvægt er að
skrá undir eins hjá sér (1) stað, (2) dag og
(3) hvemig endurheimtuna bar að höndum.
Æskilegast er að tilkynna fundinn eins fljótt
og auðið er, annars er hætta á að það gleym-
ist og mikilvæg gögn glatist. Þó era upplýs-
ingar um gömul merki, sem láðst hefur að
tilkynna, ætíð vel þegnar, enda betra seint
en aldrei. Ef fínnendur gefa upp heimilis-
fang, verða þeim sendar upplýsingar um
fuglinn.
HÖFUNDUR ER FUGLAFRÆÐINGUR
1. Um höfundinn:
F. 15.1.1948. Menntaskólinn í Reykjavík
1964—1968. Nám í almennri dýrafræði í Skot-
landi: University of St. Andrews, 1969—1971,
University of Aberdeen, 1971—1973, lokið með
B.Sc. (honours)-gráðu í dýrafræði 1973. Aðstoð-
armaður í dýrafræðideild Náttúrufræðistofnunar
íslands 1973—1974 (og oft á sumrum áður).
Doktorsnám í fuglafræði i Englandi: University
of Oxford 1974—1978, lokið með D.Phil.-gráðu
í fuglafræði 1981. Doktorsritgerð: Breeding bio-
logy and feeding ecology of the Black Guille-
mot. Deildarstjóri dýrafræðideildar Náttúru-
fræðistofnunar íslands frá 1.7.1978. Forstöðu-
maður 1984-1986. Sæti í fugiafriðunamefnd frá
1978, formaður frá 1980.
2. Stofíianir:
Náttúrufræðistofnun íslands, Laugavegi 105,
pósthólf 5320, 125 Reykjavík: Annast merkingar
á villtum fuglum, m.a. vegna rannsókna á far-
háttum þeirra. Heldur uppi samstarfi við áhuga-
menn.
3. Rit:
Almenn yfirlitsverk um farfugla og fuglamerk-
ingar eru ekki til á íslensku, en ýmis erlend rit
hafa verið gefín út. Hér em nefnd nokkur þeirra,
auk eins íslensks rits þar sem ýmislegt er að finna
um farhætti íslenskra fugla í bland með öðrum
upplýsingum um lifnáðarhætti þeirra. Ýmsar
tímaritsgreinar era hins vegar til er snerta ís-
land, bæði á íslensku og eriendum málum, en
þær fjalla yfirleitt um takmarkað efni eða ein-
stakar fuglategundir. Öll verkin sem era nefnd
era til í bókasafni Náttúrafræðistofnunar fslands
og er hægt að nálgast þau þar.
Almenn rit:
British Trast for Omithology 1984. Ringer’s
Manual. 3. útgáfa. 138 bls. — Handbók um allt
er lýtur að fuglamerkingum og því sem fugla-
merkingamenn þurfa að hafa í huga.
Bub, H. & H. Oelke 1985. Markierungsmethod-
en fiir Vogel. Die Neue Brehm-Bucherei. 2. út-
gáfa, endurskoðuð. 152 bls. — Fjallar um hinar
margvíslegur aðferðir sem notaðar era til að
merkja fugla, m.a. þegar þörf er á að þekkja
einstaka fugla.
Bub, H. 1983. Omithologische Beringungs-
stationen in Europa. Dachverbandes Deutscher
Avifaunisten. 190 bls. — Yfirlitsverk um fugla-
merkingastöðvar í Evrópu og stutt umfjöllun um
starfsemi þeirra.
Dorst, J. 1962. The Migrations of Birds. Heine-
mann, London. 476 bls. — Um farflug fugla,
m.a. helstu farleiðir, ástæður fyrir árstfðabundn-
um ferðum fugla, o.s.frv.
Fuglar. Rit Landvemdar 8. 216 bls.
Mead, C. 1974. Bird Ringing. BTO Guide no.
16. British Trust for Omithology. 68 bls. — Um
fuglamerkingar og þær upplýsingar sem þær
veita.
Mead, C. 1983. Bird Migration. Country Life
Books. 224 bls. — Um farhætti fugla almennt,
m.a. um helstu farleiðir og hvemig far hefur
þróast.
Schmidt-Koenig, K. 1979. Avian Orientation
and Navigation. Academic Press. 180 bls. — Um
ratvísi fugla.
Fjarkennslunefiid er nefiid sem skip-
uð er af menntamálaráðuneyti til að
vinna að eflingu Qarkennslu hér á landi.
Framkvæmdastjóri Fjarkennslunefndar
er dr. Sigrún Stefánsdóttir, vs. 693000.
Umsjón með gerð útvarpsþátta (jar-
kennslunefiidar annast Steinunn Helga
Lárusdóttir. Umsjón með birtingu
greina og efnis í tengslum við útvarps-
þætti Fjarkennslunefhdar annast Jón
Erlendsson, forstöðumaður Upplýsinga-
þjónustu Háskólans, vs.: 629920,-21.
2