Lesbók Morgunblaðsins - 18.02.1989, Blaðsíða 5

hana hefur hann margt skrifað, meðal ann-
ars eftirfarandi lýsingu:
Granada elskar hið smágerða. íbúar
hennar setja jafnvel smækkunarendingar
á sagnorðin í málfari sínu. Hún kærir sig
ekkert um að heimurinn sé svona stór
né sjórinn svo djúpur. Hún verður að
setja öllum hlutum takmörk, einnig hinu
óendanlega.
Granada fer ekki út á götu. Hún er ekki
eins og aðrar borgir sem standa við sjó-
inn eða á bökkum stórfljóta. Sem ferðast
í burtu og snúa aftur reynslu og visku
ríkari úr ferðum sínum til ókunnra staða.
Granada, einsömul og hrein, beygir sig
fyrir örlögum sinum og lokar að sér óvið-
jafnanlegri sálu sinni. Hún kemst ekkert
í burtu nema eigin veg til stjamanna.
Granada er sköpuð til að sofa og láta sig
dreyma. Rödd hennar læðist ofan af svöl-
unum eða sveimar út um dimman glugga.
Brothætt og ópersónuleg býr hún yfír
ólýsanlegum, tiginbomum dapurleika. Til
að geta greint hana er óhjákvæmilegt að
vekja með sér vissar ljóðrænar kenndir.
HlNIR DlMMU TÓNAR
Federico García Lorca er eflaust þekkt-
astur fyrir sígaunaljóð sín. En þar er samt
ekki að fínna þann litskrúðuga heim sígauna
með léttstígum dansmeyjum og glæsilegum
nautabönum sem hrífur ferðalanginn á sól-
arströndunum. í verkum Lorca, ljóðum og
leikritum, má lesa djúpstæð og harmræn
örlög spænsku þjóðarinnar og baráttu henn-
ar við hin dimmu Iífsmögn, „el duende", er
svo kallast, og Lorca víkur oft að er hann
reynir að greina innsta eðli þjóðar sinnar —
þjóðarsálina — og þau vandamál er hún á
við að glíma.
En þótt Lorca tali oft um Spán í þessu
samband er þó ljóst að það er fyrst og
fremst Andalúsía sem hann hefur í huga. I
Andalúsíu fléttast saman siðvenjur og hefð-
ir sem eiga rætur sínar að rekja langt aftur
til ævafomrar menningar sem er að mestu
útdauð alls staðar annars staðar í Evrópu.
Menning þessi hefiir verið rakin til eyjarinn-
ar Krítar og hins hellenska menningarsam-
félags á Grikklandi forðum tíð. Þessum
menningarstraumi, er staðnæmdist í jörð
Andalúsíu, hafa síðan sígaunar haldið lif-
andi framar öðrum. En þeir komu síðar til
Spánar, blönduðu sínum eigin austræna
uppruna hinni grísku menningu er á undan
þeim hafði borist og uppháfu hana af aukn-
um krafti. Þaðan má kenna list þeirra flam-
encosönginn og einnig nautaatið, en fyrstu
sporin um það fundust á eyjunni Krít. FVum-
krafturinn í list sígaunanna, el duende, hinn
skapandi kraftur jarðarinnar, bjó um sig í
ftjóum jarðvegi Andalúsíu, þar sem svo
mörgum menningarstraumum lýstur saman
á þessum hálf-austræna skika Spánar á
syðstu endamörkum Evrópu.
En hvaðan kemur el duende — hinn þungi
sláttur blóðsins og dimma seiðmagn lífsins?
og fyirca segir:
„í allri Andalúsíu tala menn stöðugt um
„el duende" og fínna fyrir honum af
næmri tilfinningu hvenær sem honum
skýtur upp ... Og Manuel Torres, maður-
inn með dýpstu menningu í blóðinu sem
ég hef þekkt, sagði eitt sinn þessa stór-
fenglegu setningu, er hann var að hlýða
á Manuel de Falla: „Allt sem hefur dimma
tóna hefur „duende". Og það finnst ekki
meiri sannleiki.
... Þessir dimmu tónar eru leyndar-
dómurinn, rætumar sem grafnar eru
djúpt ofan í jörðina sem við öll þekkjum
en látumst ekki taka eftir, og gefur okk-
ur samt það sem er grundvöllur listarinn-
ar... leyndardómsfullt afl sem allir fínna
en enginn heimspekingur getur út-
skýrt...
Einu sinni söng flamenco-söngkonan
frá Andalúsíu, La Nifta de los Peines, á
krá einni í Cádiz. Þessi spænska listakona
og dökkleita náðargáfa Spánar stóð jafn-
fætis Goya eða Rafael el Gallo, hvað
snerti hæfileika og ímyndunarafl. Hún lék
sér að dimmri rödd sinni, líkt og mosavax-
inni að áferð, líkt og bráðið tin, og hún
flækti henni í síða hárlokka sína eða
bleytti í henni með eplavíni eða þyrlaði
henni yfír íjarlægð og dimm holt og
hæðir. En ekkert gerðist, það tókst ekki.
Áheyrendur sátu aðeins þögulir í sætum
sínum.
Þá reis La Niá de los Peines á fætur,
líkt og vitstola, úfín eins og grátkona frá
miðöldum, og drakk í einum teig úr stóm
glasi af anísbrennivíni, sterku eins og
eldur, og fór að syngja án raddar, án
hljóms, án blæbrigða, með logandi hálsinn
— en með „duende“.
Henni hafði tekist að svipta rödd sína
öllu flúri og hleypa í gegn hinum ham-
stola „duende", vini hinna sandijúkandi
storma, sem fékk áheyrendur til að rífa
í klæði sín með næstum sama takti og
svartir íbúar Antillaeyju gerðu, saman-
hnipraðir frammi fyrir táknmynd heilagr-
ar Barböru.
La Nifla de los Peines varð að ryðja
úr vegi rödd sinni, því hún vissi að þeir
sem hlýddu á hana voru sérstakir áhejrr-
endur sem báðu ekki um form heldur
kjama allra forma: hina hreinu tónlist."
En það er þó einkum og sér í lagi í nauta-
atinu sem þörf er á að náist til hins skap-
andi anda jarðarinnar. Og enn sem fyrr eru
það sígaunamir sem mesta frægð hafa get-
ið sér í listinni. í þessari táknrænu trúarat-
höfn, sem er eins konar díonisískt blót,
mætast lífíð og dauðinn í nakinni baráttu á
sandbomum vellinum inni í hringnum þar
sem dauðinn bíður lægri hlut. Trúarlegar
táknmyndir nautaatsins em greinilegar
handan við sjálfar leikreglumar og haldast
í hendur við listrænt markmið leiksins, en
eins.og Lorca sagði, þá er ekki nóg að sýna
fæmi, nautabaninn verður að gleyma sjálf-
um sér til að hleypa að hinum hamslausa
anda sköpunargáfunnar og öðlast snilli. —
Gleyma því að brjóst hans er sífellt í örskots-
fjarlægð frá banvænum homum nautsins.
í allri tónlist arabanna, segir Lorca, er
komu „el duende" heilsað með líflegum
hrópum: „Alá, alá!“ Ö sem þýðir „guð minn,
guð minn“, og er svo áþekkt „olé“ í nautaat-
inu að hver veit nema það sé sami hlutur-
inn. Og í öllum söng á Suður-Spáni er komu
„el duende" fagnað einlæglega með hróp-
inu: „lifi guð“, djúpu, mannlegu og bliðu
hrópi, vegna sameiningarinnar við guð með
aðstoð allra fímm skilningarvitanna, þökk
sé „el duende" sem blæs lífi í rödd söngvar-
ans og líkama dansmeyjarinnar.
Og enn um nautaatið: „Það er heilög ritn-
ing hinnar tæmstu stærðfræði, nautaatið
er ögun og fullkomnun. Þar er allt lagt á
mælistikuna, jafnvel angistin og dauð-
inn...“
Dauðinn í Umhverfinu
Sagt hefur verið að á Spáni, einkum á
Suður-Spáni, hafí allt fram á þessa öld ver-
ið við lýði svokölluð menning dauðans sem
skýrast megi sjá í ýmsum hefðum, svo sem
nautaatinu og trúarathöfnum páskavikunn-
ar. Meðal annars einkennist menning þessi
af því að dauðinn og hinir dauðu eru í huga
fólks meira lifandi þama suður frá en víðast
hvar í Evrópu þar sem dauðinn er mönnum
fyrst og fremst ógnvænlegur og óþægilegur
og ýta ber út í dimmustu skúmaskot ef
ekki helst gleyma með öllu. En Spánverjan-
um er dauðinn ekki aðeins ótti, hann er líka
stolt, hann er ekki aðeins einsemd, hann
er líka heiður. Dauðinn gengur stöðugt
manninum við hlið og maðurinn hugsar um
hann eða hann gantast með hann. Það má
jafnvel bægja burtu dauðageignum með því
að vingast við hann:
Hre sælt er að drelja með þér, dauði minn
í dag sem aðra daga
einsamall í Ijúfum andblæ Granada
— / minni Granada.
Saga Spánar er raunar full af ofbeldi og
leik að dauða. En með því að ögra dauðan-
um má sleppa frá honum með sæmd og
öðlast á þann hátt yfírráð yfir honum. Það
er ekki hægt að ögra þeim dauða sem heltek-
ur líkamann í nafni sjúkdóms þótt bregðast
megi við honum af andlegum styrk og fullri
sátt. Áður en að því kæmi kysi Spánveijinn
að leggja líf sitt í hættu, með því móti
hæðist hann að dauðanum og gerir uppreisn
gegn valdi hans. Að deyja á þann hátt er
hann sjálfur kýs veitir honum sæmd og
gefur dauðanum tilgang. Dauði hnífsins og
kúlunnar er jafnframt einfaldari, skýrari,
en sá dauði er tærir upp hold mannsins.
En að baki þessari siðfræði, þessari
grimmilegu kvöð að verða að deyja með
sæmd, býr slík sorg og einsemd að mörgum
verður dauðinn aufúsugestur. Þeim harm-
leik kemur Lorca til skila af djúpri samúð
og fegurð í sígaunaljóðum sfnum og leikrit-
um. Og hann gerir næstum áþreifanlega
„hina hreinu og ætíð einmana sorg“.
En þótt Lorca verði svo mjög tíðrætt um
dauðann í verkum sínum þá neitar hann því
að hafa leitað hans sérstaklega eða að hann
sé eigin hugarsmíð því hvarvetna verði hans
vart: í sjálfu umhverfínu, í söngvum vinnu-
fólksins; hann býr í andrúmsloftinu og
menningararfleifðinni. Sú Andalúsía sem
Lorca lýsir er ekki hugarburður hans heldur
listræn endurgerð. Hann fæddist sjálfur af
þessari mold og var öðrum næmari á eðli
hennar og einkenni sem hann skilar svo
skýrt með list sinni. Og með innsæi og þekk-
ingu skapar hann sína Andalúsíu svo ljóslif-
andi sem hún er. Fátækur landbúnaðar-
verkamaðurinn sem stritaði á ólífuakrinum
á fyrrí hluta aldarínnar skildi strax knappar
ljóðmyndimar er lýstu gróðri jarðar og fyrir-
bærum náttúru og mannlífs. Hann vissi
strax hvað við var átt, enda hafði hann sjálf-
ur séð það og skynjað á svipaðan hátt. Eða
þá kynngi málsins sem sprottin var beint
upp úr málfari alþýðunnar og Lorca hlust-
aði grannt eftir. Og hann segir sem svo:
„Eg elska einfaldleikann í öllum hlutum.
Það að vera einfaldur lærði ég í bemsku
minni, heima í þorpinu mínu. Öll mín
bemska var eitt þorp: bændur, sveitir,
himinn og einsemd. I stuttu máli sagt,
einfaldleikinn sjálfur. Ég undrast alltaf
jafnmikið er menn halda að það sem þeir
finna í verkum mínum séu eigin uppátekt-
ir og skáldleg dirfska. Nei, þetta em sann-
ar staðreyndir sem mörgum fínnst vera
furðulegt."
Það er ótrúlegt að þama hafí Lorca látið
lífíð með þeim hætti sem varð, blórabögg-
ull blindra afla, fómarlamb sjálfur þess
sama dauðaritúals sem leitaði svo ákaft og
af svo mikilli ógn á hug hans í lifanda lífí.
HINN DJÚPISÖNGUR
Þau ljóð þar sem fjölskrúðugur og marg-
slunginn en þó einfaldi sígaunaheimur Lorca
nær hátindi sínum, er að fínna í bókinni
EI cante jondo, eða Hinn djúpi söngur,
og í bókinni Sígaunaljóð. í þeirri fyrri nýt-
ir Lorca sér tónlistargáfu sína og þekkingu
á flamencosöngnum og lögmálum hans.
Hann sækir einnig í gnægtabrann þjóðlegs
kveðskapar i ríkum mæli. Hinn djúpi söng-
ur er ástríðufullur óður um reisn Andalúsíu
og niðurlægingu í senn. Þar leiðir Lorca
sígaunana fram á sjónarsviðið sem fulltrúa
fyrir hið stórfenglega sem býr í Suður-
Spáni, en einnig fyrir hryllinginn, blóðið og
gjörvallt stafróf hins andalúsíska sannleika
sem er jafnframt sannleiki alheimsins.
Sem fyrr segir sækir Lorca ríkulega til
fanga i þjóðlegan kveðskapararf, en ekki í
því skyni að endurtaka eða líkja eftir, held-
ur til að endurskapa. Hann dregur fram hið
sérstæða sem býr í andrúmsloftinu er hann
sjálfur ólst upp við; alþýðuvísumar, hjátrúna
og siðvenjur fólksins, auk ævintýralegra
sagna af stigamönnum og alþýðuhetjum
sem allt var morandi af í Andalúsíu á síðustu
öld. Og í ljóðabókum Lorca birtist þessi
heimur af stigvaxandi þunga og viðhorf
höfundar til hans er fullt af hlýju og líka
ógn. En vegna hlýju höfundar í garð við-
fangsefnis síns gengur ógnin sjaldan of
nærri lesendum og hið skelfílega jaðrar oft
við að vera fegurðin ein.
Sígaunaljóð er eflaust sú bóka Lorca sem
þekktust er. Þar gætir einnig hinna þjóðlegu
áhrifa, jafnvel í nafni bókarinnar á spænsku
er vísað til eldri gerðar hefðbundinna kvæða.
í ljóðunum fléttast saman rómantísk við-
horf og oft á tíðum óvægin leit að innsta
kjama veraleikans, ásamt myndrænni
skynjun og vissri íjarlægð sem gerir það
að verkum að ljóðin „sjást" eins og myndir
á tjaldi eða sviði.
En í kvæðum þessum verður ógn hins
andalúsíska heims jafnframt berari, dauðinn
seytlar út úr ljóðunum í mynd hins hvíta
mána er sækir til sín allt sem dauðlegt er
á jörðinni og að baki hans glittir í ofbeldið
sem er jafnan fylgifískur dauðans. Þetta
er dulúðugur heimur, fullur af táknmyndum
og fomri alþýðutrú, er býr að baki hins sjá-
anlega og röklega heims. Þar sem ímyndun-
araflið staðfestir og veitir lífi í brot af þeim
ósýnilega heimi sem maðurinn hrærist einn-
ig f. Með skáldskap sfnum tekst Lorca að
færa í orð „hina dimmu tóna, leyndardóm-
inn sem allir fínna fyrir en enginn getur
útskýrt". Eða eins og hann sagði eitt sinn
sjálfun „Með hjálp skáldskaparins kemst
maðurinn nær þeim sannleika sem heim-
spekingurinn og stærðfræðingurinn þegja
um.“
„Vesalings Granada ...“
Árin á undan borgarastríðinu breyttu
mörgu í þjóðlífí Spánar. Á þessum tíma
vaxandi ókyrrðar meðal lágstéttar er krafð-
ist breytinga á högum sínum skiptist gjör-
vallur Spánn í andstæðar pólitískar fylking-
ar: L því stríði var tekist á um ólfka hug-
myndafræði og þess krafíst af mönnum að
þeir tækju afstöðu. Lorca var oft ásakaður
fyrir það að vera ekki meðvitaður fylgismað-
ur ákveðinna pólitískra kenninga þótt ljóst
væri að hann var einlægur lýðveldissinni.
Sjálfur vísaði hann annaðhvort á bug að
hann tilheyrði ákveðnum skoðanahópi eða
hann kvaðst vera í flokki hinna fátæku, án
þess að skilgreina nánar hvaða flokkur það
væri. En þó má hiklaust telja að Lorca hafí
verið næmari á þau féiagslegu vandamál
sem þjóð hans átti við að etja en margur
sá af hans kynslóð sem bæta vildi um betur
í spænsku samfélagi. Með Lorca bjó ævin-
lega róttæk samkennd með hinum fátæku
og auðmýktu, allt frá því hann var bam.
Síðustu mánuðina er hann lifði tók Lorca,
ásamt fleiri listamönnum, þátt í ýmsu and-
ófi gegn stefnu fasista er létu æ meir að
sér kveða eftir því sem nær dró borgarastríð-
inu. Meðal annars stóð hann að opnum fundi
um ferð félaga síns, Rafaels Alberti, til
Rússlands. Hann skrifar undir yfirlýsingu
heimsfriðarráðs, ásamt fleiram, fyrir hönd
Spánar. Þann 1. maí birtir hann stutta
áskoran til verkalýðs Spánar. Og 22. sama
mánaðar tekur hann þátt í að skipuleggja
samkvæmi sem haldið var til heiðurs sendi-
mönnum úr frönsku alþýðuhreyfíngunni.
Skömmu síðar var Lorca drepinn.
Systir hans Concha lýsir atburðum svo:
„Að morgni 22. ágústmánaðar lá ég í
rúminu heima hjá mér í Granada. Ég var
veik. Og hvers vegna skyldi ég ekki hafa
verið veik? Tveimur dögum áður höfðu
þeir drepið eiginmann minn. Við voram
öll veik þessa angistarfullu daga. Fed-
erico hafði í öryggisskyni farið heim til
vina sinna, sem vora ágætisfólk enda
þótt þeir væra falangistar. En hvaða
máli skipti það? Gat ekki líka verið til
gott fólk meðal þeirra? Það hafði Fed-
erico sjálfur sagt... En þar sem fólk
vildi meina að hann væri kommúnisti
töldum við best að hann feldi sig heima
hjá Rosales-fjölskyldunni því þar væri
öraggasti staðurinn í allri Granadaborg.
Um morguninn þann 22. ágúst kom
faðir minn inn í herbergið til mín. Hann
staðnæmdist á . þröskuldinum og sagði
ekki eitt einasta orð. Hann var hvítur sem
kalk í framan. „Federico?“ spurði ég.
„Federico," svaraði hann. Jafnvel hann
höfðu þeir drepið og guð veit hvert þeir
fóra með hann. Faðir minn ól með sér
veika von í þijá mánuði en ekki ég. Ég
vissi mjög vel að þeir höfðu drepið hann
eins og þeir höfðu drepið eiginmann minn.
Federico sást aldrei meir.“
Sá sem best hafði sagt frá harmi og ógn
dauðans stóð að lokum sjálfur andspænis
handbendum dauðans. Fasistar skutu hann
í upphafí borgarastríðsins árið 1936 í heima-
héraði hans.
„Glæpurinn gerðist I Granada,
vesalings Granada, hans eigin Granada. “
(Antonio Machado)
Byggt að mestu á bók Franciscos García Lorca um
bróður sinn: „Federico og heimur hans“, 1981 og ftar-
legum inngangi að (jóðasafni sem hefur að geyma
bækumar „E1 cante jondo“ og „Romancero gitano".
Einnig ritum um hina svokölluðu 27-kynsl6ð og „hið
hreina ljóð“.
Höfundur er skáld og spænskukennari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. FEBRÚAR 1989 5