Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.1989, Blaðsíða 11

r jn ■ t s ff ttn j »ffftrfIH11
uIí! ! isi?!11!11111S!!iI)
JARKENNSLA
Greinar um Fræðsluvarp
Hæggengir veirusjúkdómar — Síðari hluti
Útbreiðsla og afleiðingar
karakúlsjúkdómanna
Votamæði kom upp fyrst
karakúlpestanna, í
Borgarfirði tæpum
tveimur árum eftir inn-
flutning fjárins. Hefði
það verið í tvö ár í
sóttkví, en ekki í tvo
mánuði, hefði líklega
orðið vart við hana í sóttkvínni. Visna sást
fyrst í Borgarfírði skömmu síðar. Hún
fannst aðeins á afmörkuðu svæði suðvestan-
lands, en hinar karakúlpestimar breiddust
út miklu víðar. Þurramæði fannst fyrst í
Suður-Þingeyjarsýslu, árið 1939, sex ámm
eftir innflutning karakúlflárins. Þar var
þurramæði ein og hrein, en á Norðvestur-
landi, Vesturlandi og Suðurlandi fundust
bæði votamæði og þurramæði í sömu hjörð-
unum og oft í sömu kindinni. Tjón af völdum
votamæði og þurramæði varð að lokum
slíkt, að gripið var til allsheijar niðurskurð-
ar á sýktu svæðunum um 1950. Jarðir þar
voru svo sauðlausar í 1—3 ár, en að þeim
tíma liðnum var flutt á þær fé frá Vest-
flörðum, úr sveitum, sem höfðu sloppið við
karakúlpláguna. Þurramæðin kom upp aftur
á afmörkuðu svæði á Vesturlandi um 1960.
Henni var útrýmt með nýjum niðurskurði á
því svæði. Gamaveiki er hér enn og er hald-
ið niðri með bólusetningu. Enn nýtur þar
verka Bjöms Sigurðssonar, sem er höfundur
þess gamaveikibóluefnis, sem enn er notað
hér og er innlend framleiðsla.
VlSNA OG ÞURRAMÆÐI
Eru Tvö form Sömu
Veirusýkingar
Árið 1957—1958 tókst Bimi Sigurðssyni
og samstarfsmönnum hans á Keldum að
rækta veirur úr visnuheilum og þurramæðil-
ungum (8, 9). Sýkingartilraunir með þessar
nýræktuðu veimr leiddu í ljós, að visna og
þurramæði em heilasjúkdómur og lungna-
sjúkdómur, sem stafa af sömu veimsýking-
unni, og sýkir veiran líka ónæmiskerfí kind-
anna, bæði frnrnur í eitlum og milta (10).
Veirur fínnast ámm saman í blóði og mænu-
vökva sýktra kinda, líka áður en sjúk-
dómseinkenni komi fram. Veimr fara ekki
yfír fylgju í lamb sýktrar kindar, en þær
em alltaf í mjólkinni og smitast lambið
þannig auðveldlega á fyrstu vikum eftir
fæðingu, ef móðirin er sýkt. Erfitt er að
fínna veirur í munnvatni, en þær vaxa úr
flestum munnvatnskirtlum sýktra kinda, ef
reynt er að rækta veirur úr þeim. Erfítt er
einnig að rækta veirur úr nefslími og sýkt-
um lungum. Þurramæði og visna höguðu
sér ekki eins og kynsjúkdómar í íslensku
sauðfé, þó að þær bæmst hingað með hrút-
um. íslenskar sauðkindur lifa of fábreyttu
kynlífi til þess að það geti skýrt útbreiðslu
þurramæðiplágunnar. Tilraunir vora ekki
gerðar til að rækta veirar úr sæði, en líklegt
er, að þær hefður borið árangur, eins og
tilraunir á mörgum öðmm sýnum, sem hafa
í sér fmmur. Þurramæði og visna bárast
Eftir MARGRÉTI
GUÐNADÓTTUR
milli bæja og héraða, ef fé úr sýktum hjörð-
um var hýst með heilbrigðu fé. Oftast vora
smitberar ær, og tíminn ekki fengitími. Fé
smitaðist aldrei í sumarhögum eða réttum.
Líklegasta smitleið þurramæði og visnu er
þvi úðasmit í flárhúsum, eða smit sýktrar
kindar í vatnsflát eða hey. Við þetta bætist
svo hin vel þekkta smitleið frá móður með
mjólkinni í lambið.
Starfsemi ónæmiskerfísins í kind, sem
sýkt er með visnuþurramæðiveim er brengl-
uð. Við margar algengar veimsýkingar
myndast sérhæfð mótefni, sem eyða sýking-
armætti veimnnar og binda hana, svo að
hún getur ekki valdið skaða. í visnu-þurra-
mæðisýkingu mjmdast þessi mótefni bæði
seint og illa og hafa lítinn hæfileika til að
binda veirur. Mánuðum og jafnvel ámm
saman getur leit að þessum mótefnum'ver-
ið árangurslaus, þó að kindin hafí verið
sýkt með miklu magni af veiram (10, 11,
12).
Retroveirur
Veiran, sem veldur þurramæði og visnu,
er af veiruflokki, sem nefnist retroveirur.
Retroveimr em gamlar í náttúmnni og flest-
ar vel aðlagaðar að hýsli sínum, þannig að
miklu fleiri em sýktir en þeir, sem veikjast.
Þær skiptast í 3 undirflokka, oncoveirur,
sem geta valdið krabbameinum, lentiveimr,
eða hægu veiramar, og spunaveimr, froðu-
veimmar. Visnu-þurramæðiveiran er fyrsta
lentiveiran, sem ræktaðist. Síðan hafa fund-
ist lentiveimr, sem valda blóðleysi í hestum,
liðagigt í geitum, og síðast en ekki síst,
eyðni í mönnum. Um uppmna eyðniveira
era tvær tilgátur. Önnur er sú, að vel aðlög-
uð mannaveira hafí breytt um erfðagerð og
eðli, og hin að eyðniveimr séu aðkomnar í
mannaheim úr öðm dýri, t.d. apa. Af eyðni-
veimm em þegar þekktar tvær mismunandi
ættir, uppmnnar á mismunandi stöðum í
Afríku. Þær em nú kallaðar HIVl og HIV2
(HIV = Human Immunodefíciency Vims).
Ymis afbrigði em til af ölium þekktum lenti-
veimm, þó að tæplega sé hægt að kalla þau
sérstakar ættir. Dæmi em til, að lentiveimr
breyti sér í sama sjúklingnum, þannig að
veirar, sem ræktast skömmu eftir sýkingu,
era öðmvísi en þær, sem síðar ræktast.
Þetta fyrirbæri fannst fyrst í visnu og síðar
í eyðni. í visnu er það algengt og getur
haft áhrif á næmi vefja, smitleiðir og gang
sýkingarinnar (11, 12).
Oncoveimr em stærsti undirflokkur retro-
veira. Þær em talsvert frábmgðnar lenti-
veimm og ólíkar innbyrðis. Sú fyrsta fannst
árið 1911 í sarkmeini úr hænu. Auk sark-
meina í hænsnum valda þær krabbameini í
spenum músa, er berst með mjólk í ung-
ana, og hvítblæði í fuglum, músum, kúm,
köttum og mönnum. Ifyrstu oncoveimmar,
sem valda hvítblæði í mönnum, fundust rétt
á undan eyðniveimnni. Oncoveimr hafa
ámm saman verið viðfangsefni krabba-
meinsveimfræðinga og veimfræðinga. Við
rannsóknir á oncoveimm hefur þróast mikið
af nákvæmum aðferðum, sem vom tiltæk-
ar, þegar glíman við eyðniveimmar byijaði.
Árangurinn lét heldur ekki á sér standa,
svo að eyðniveiran er nú betur þekkt en
flestar eldri retroveimr. Um spunaveimr er
mjög lítið vitað, og ekki enn vitað um neina
sjúkdóma, sem þær valda.
Allar retroveimr tengjast sýktum frutnum
þannig, að erfðaefni veimnnar innlimast á
sérstakan hátt í erfðaefni frumunnar og
flyst í dótturfrumumar við frumuskiptingu.
Þetta gerir baráttuna til útrýmingar retro-
veira úr þeim sýktu mjög erfíða. Helsta
vonin í þeirri baráttu er nú bundin við efni,
eða lyf, sem verka á sérstaka hvata (enzym)
veimnnar, hvata er hún framleiðir sjálf og
em henni nauðsynlegir við fjöigun. Takist
að eyðileggja þessa nauðsynlegu hvata,
ætti að vera hægt að hefta frekari veija-
skemmdir í líkama sjúklingsins, þannig að
hann haldi bærilegri heilsu, þrátt fyrir sýk-
inguna. Slík efnameðferð hefur verið rejmd
á eyðnisjúklingum og lofar góðu. Horfur á
nothæfri bólusetningu er mun verri. Við
margar veimsýkingar, t.d. mænusótt,
myndast sérstök mótefni, sem eyða sýking-
armætti veimnnar og hægt er að koma í
gang með bólusetningu. Þessi tegund mót-
efna mjmdast bæði seint og illa eftir lenti-
veimsýkingar, og binda þau lítið af veiram,
sem losna gjaman aftur. Erfðaefni lenti-
veira kemur sér vel fyrir í nýjum, næmum
frumum, þrátt fyrir ónæmissvöranina í sýkt-
um einstaklingi. Því er lítil von til þess, að
mótefni eftir bólusetningu verði öflugri en
þau, sem myndast eftir eðlilega sýkingu.
Hæggengar Sauðfjár-
sýkingarOgSam
SVARANDIMANNASJÚKDÓM-
AR
Þeir hæggengu sauðfjársjúkdómar, sem
að framan getur, eiga sér samsvömn í
þekktum mannasjúkdómum. Til em manna-
sjúkdómar mjög líkir riðu í sauðfé, t.d. sjúk-
dómurinn kum á Nýju-Giuneu og örfáir,
sjaldgæfír taugasjúkdómar á Vesturlöndum.
Ekki er talið að riðusýkill geti borist úr
sauðfé í fólk, heldur er hér um skylda sýkla
að ræða.
Ljóst er, að sjúkdómamir, sem lentiveir-
umar, eyðniveira og visnu-þurramæðisveira
valda, em mjög líkir. í báðum tilvikum er
viss ónæmisbilun á ferðinni. Lömunarsjúk-
dómur líkur visnu, og lungnasjúkdómur líkur
þurramæði, hafa fundist í eyðnisjúklingum,
auk annarra vefjaskemmda. Bæði í eyðni,
visnu og þurramæði fínnast veirar víða í
veQum og líkamsvessum allan tímann, sem
líður frá sýkingu, þar til sjúklingurinn deyr.
Eyðniveiran virðist þó vera heldur grimmari
en visnu-þurramæðiveiran, t.d. kemst hún
auðveldlega yfir fylgju í fóstur sýktrar konu
og skaðar það alvarlega. Slflct gerist ekki
í visnu-þurramæðisýkingu. Bæði eyðniveimr
og visnuþurramæðiveirar fínnast í mjólk og
komast með henni yfír í afkvæmið. Eyðni-
sýkt kona ætti því ekki að hafa bam sitt á
bijósti, ef það hefur sloppið við sýkingu í
fósturlífi. Því er mjög mikilvægt að leita
að eyðnisýkingu við mæðravemd og gera
viðeigandi ráðstafanir gagnvart baminu, ef
sýkt kona fæðir.
Samsvömn við votamæði er ekki eins ljós.
Helst kannski ein sjaldgæf tegund af
lungnakrabbameini af óþekktum orsökum.
I sjaldgæfum tilvikum af algengum veim-
sýkingum, t.d. mislingum og meðfæddri
rauðuhundasýkingu, hafa sést heila-
skemmdir, sem ágerast og haga sér eins
og hæggengar veimsýkingar gera. Sumir
hægt versnandi sjúkdómar, sem við þekkjum
ekki enn orsakir að, gætu verið hæggengar
veirasýkingar. Ótrúlegu magni þekkingar
um eyðniveirar hefur nú verið safíiað. Gæti
það komið að góðum notum við rannsóknir
á öðram illvígum og langvarandi manna-
sjúkdómum.
Höfundur er prófessor viö Háskóla islands
Tilvitnanir
1. Bjöm Sigurðsson: Observations on Three Slow
Infections of Sheep; Maedi; Paratuberculosis; Rida,
a Chronic Encephalitis of Sheep; with general re-
marks on infections which develop slowly, and
some of their special characteristics. Brit. VetJ.
110: 255-270, 307-322, 841-354, 1964.
2. Bjöm Sigurðsson: Annarlega hæggengir smitsjúk-
dðmar. Skfmir 132: 165—183, 1958.
3. Margrét Guðnadöttir Slow Viral Infections of
Animals: Experimental Models for Human Disea-
ses. Medical Biology, 69: 77—84, 1981.
4. Þættir um innflutning búfjár og karakúlsjúkdóma.
Útg. landbúnaðarráðuneytið, 1947.
5. Guðmundur Gislason: Maedi. í Encyclopedia of
Veterinary Medicine, Vol. 3: 1780—1784. Útg.
W. Green & Sons Ltd. Edinburgh, 1966.
6. Bjöm Sigurðsson, Páll Pálsson og Halldór
Grfmsson: Visna. A De-myelinating Transmissable
Disease of Sheep. J. Neuropath. Expm. Neurol.
16: 389-408, 1957.
7. Bjöm Sigurðsson, Páll A. Pálsson: Visna of Sheep.
A Slow Demyelinating Infection. Brit. J. Expm.
Pathol. 39: 519-628, 1958.
8. Bjöm Sigurðsson, Halldðr Þormar og Páll A. Páls-
son: Cultivation of Visna Vims in tissue culture.
Arch. Ges. Vimsforsch. 10: 868—381, 1960.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11. MAR2 1989 11