Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.1989, Qupperneq 4

Eftir
SIGURÐ HRÓARSSON
Fjölskyldan saman komin í stofunni á Fredsholm árið 1938. Skáldið situr lengst til hægri, við hlið hans er Úlfúr síðar
læknir, þá eiginkona Gunnars, Franzisca og lengst til vinstri situr Gunnar yngri, síðar listmálari.
í aldarminningu Gunnars Gunnarssonar
Meinleg örlög
unnar Gunnarsson rithöfundur (1889-1974) á
aldarafmæli á fimmtudaginn kemur, 18. maí,
og er þessi grein rituð af því tilefni.
Gunnar er einn merkasti rithöfundur þjóð-
arinnar frá upphafi vega, og ef til vill það
Eftir 5 daga eru liðin 100
ár frá fæðingu Gunnars
Gunnarssonar, eins
merkasta rithöfundar
þjóðarinnar frá upphafí.
Eins og
greinarhöfundurinn
tekur fram, var Gunnar
ekki aðeins djúpvitur
höfundur, heldur einnig
mjög afkastamikill og
samdi yfír tuttugu
skáldsögur, þrjár
ljóðabækur, þrjú leikrit,
urmul smásagna,
heimspekirit og fjöldann
allan af ritgerðum og
pistlum um ýmis
málefni. í örfáum orðum
má segja, að hann er
heimspekilegt skáld, sem
glímir við hinstu rök
tilverunnar af
takmarkalausri ástríðu.
íslenskt skáld sem hvað rækilegast hefur
rýnt í hugarfylgsni hins vitiborna manns —
gjörðir hans, vitund og vit-leysur. Gunnar
er mjög alvarlegur og ábyrgðarfullur rithöf-
undur, honum er ávallt mikið niðri fýrir.
Hann er heimspekilegt skáld sem glímir við
hinstu rök tilverunnar af takmarkalausri
ástríðu og kröftugri innri þrá — eða kröfu.
Allt höfundarverk hans er blóðlitað af ódrep-
andi lífsháska. Skáldverk hans eru tæpi-
tungulaus styrjöld við angistarfull spuming-
armerki tilvistarinnar; krafa um svör sem
hvergi em til. Viljandi velur hann sér ósigr-
andi andstæðing.
Þessi í senn meðvitaða og ósjálfráða al-
vömgefni veldur því að flestar em skáldsög-
ur Gunnars ekkert áhlaupaverk. Þær henta
illa þreyttum og skemmtisjúkum. Þær ýfa
öldur í heilabúum og vekja efa um allt sem
áður var víst — þær em menntandi í þess
orðs bestum skilningi. Og þess vegna em
þær ekki vinsælar — a.m.k. ekki nú á tímum
ofáts og ævisagna. Hvað varðar okkur um
almætti og örlagaglímur? — spuming dags-
ins er um 16. sætið í Sviss.
En Gunnar má ekki gleymast, og tilgang-
ur þessarar greinar er sá einn að minna á
mikil skáldverk sem eiga við okkur síungt
erindi.
Fyrst verður tíndur til einhver fróðleikur
um skáldið, þá vikið að ýmsum meginein-
kennum skáldverka hans, því næst minnst
á þátt Gunnars í uppstokkun íslenskra bók-
mennta á ámnum eftir heimsstyrjöldina
fyrri, og í lokin vikið að skáldsögum hans
Ströndin, Vargur í véum og Sælir eru
einfaldir (1915-20) — sem fýrir ýmsar sak-
ir em meðal merkustu skáldverka á íslenskri
tungu.
II
Gunnar Gunnarsson fæddist fyrir réttum
eitt hundrað ámm austur á Valþjófsstað í
Fljótsdal. Þar og í Vopnafirði eyðir hann
æsku- og uppvaxtarárum. Fyrstu ár Gunn-
Gunnar Gunnarsson snemma á Dan-
merkurárunum.
ars vom áhyggjulaus leikur að stráum. At-
lætið var gott, náttúran sátt, lífið auðskiljan-
legt, og þægilegt samræmi í öllu sköpunar-
verkinu. Gunnar bjó við ástríki sinna nán-
ustu aðstandenda, og almáttugur Guð veitti
honum óskeikula vemd. En fullkomnun
reyndist Gunnari snemma svikull fömnaut-
ur. Bam að aldri missir hann móður sína
og hafði sá atburður gríðarlega djúpstæð
og langvarandi áhrif á huga hans; frækorn
efans var sáð, hann varð aldrei samur mað-
ur. Við tóku ár knýjandi sjálfsleitar. Innra
með honum brann skáldskapur sem engu
eirði. Örlögin vom ráðin; rithöfundarbrautin
var óumflýjanleg og metnaðurinn mikill:
„Skáld verður maður ekki, — annað hvort
er maður fæddur skáld eða ekki... En það
em meinleg örlög“ — segir Begga gamla í
Fjallkirkjunni.
Bernskuverk Gunnars em tvær ljóðabæk-
ur; Vorljóð og Móðurminning, báðargefn-
ar út á Akureyri 1906. Gunnar var kominn
á skrið — löng og ógnarströng leið var fram-
undan — og nú héldu honum engin bönd.
Aðeins 18 ára að aldri siglir hann til Dan-
merkur, staðráðinn í að menntast og gerast
rithöfundur á danska tungu, fylgja fordæmi
Jóhanns Siguijónssonar, Guðmundar Kamb-
ans og fleiri samlanda sem þar vora að
hasla sér völl undir merki ný-rómantíkur.
Fyrstu Danmerkurárin vom þrotlaus kvöl,
andstyggileg barátta við fátækt, hungur og
hyldjupt vonleysi. Lífið var lagt að veði.
Og svo fór um síðir að Gunnar fékk erfiði
sitt ríkulega ávaxtað; skáldsaga hans Saga
Borgarættarinnar, sem út kom á dönsku
í fjórum bindum á ámnum 1912-14, fékk
afburða viðtökur þar ytra og skóp höfundi
sínum frægð og frama. Gunnar kynntist líka
ástinni einu um líkt Ieyti, festi ráð sitt og
leið vel á líkama og sál. En alsælan boðaði
ógæfu á nýjan leik — heimsstyijöldin fyrri
helltist yfir Gunnar af ægilegri grimmd,
angistin var vakin sem aldrei fyrr og ógnir
mannkynsins lögðu heimsmynd hans í rúst.
Alvaldið reyndist haldlaust; guð var lygi,
og ekkert framundan nema nákalt, tilgangs-
laust tóm.
Nánar um það síðar.
III
Gunnar Gunnarsson er ekki aðeins djúp-
vitur rithöfundur, hann er líka mjög afkasta-
mikill. Hann hefur samið yfir 20 skáldsög-
ur, þijár ljóðabækur, þijú leikrit, urmul
smásagna, heimspekirit og fjöldann allan
af ritgerðum og pistlum um ýmis málefni.
Sjálfur hefur Gunnar skipað skáldsögum
sínum í samstæða flokka og oftar en einu
sinni ætlað hópi sagna að kortleggja tiltek-
ið tímaskeið íslenskrar sögu eða afmörkuð
viðfangsefni úr þjóðmálasögu landsins.
Með nokkurri einföldun — en til glöggv-
unar — má líka skipta höfundarferli Gunn-
ars I femt, eftir aldartugum: 1910-20/
1920-30/ 1930-40 og 1940 =>. Allt fram
undir 1930 hafði Gunnar mikinn meðbyr í
dönskum bókmenntum. Borgarættin féll
vel að ný-rómantískum tíðarandanum og
þá einkum þeim anga hennar sem kenndur
hefur verið við átthagaskáldskap; dýrkun
hins einfalda og uppmnalega, fmmstæða
og jarðnána. Þetta vom „tískubókmenntir"
á Norðurlöndum (og víðar) fyrir fyrra stríð;
lífsþreyttir, pakksaddir borgarar vildu ólmir
lesa um fmmstæða lífshætti og ólgandi til-
finningar í afskekktum byggðarlögum.
Blómstmðu þá skáld eins og Selma Lager-
löf og Knut Hamsun. Ásamt, jósku-skáldun-
um“ svonefndu urðu íslensku útlagamir í
Danmörku átthagaskáld danskra bók-
mennta, og ekki spillti fyrir að íslensk mál-
efni vom þar um þessar mundir mjög vin-
sæl. Hadda-Padda Kambans, Bóndinn á
Hrauni, Rung læknir, Fjalla-Eyvindur og
Galdra-Loftur Jóhanns Siguijónssonar,