Lesbók Morgunblaðsins - 20.05.1989, Blaðsíða 5

„Það stendur þannig á því, Steinn minn,
að ég hef alltaf haldið að heildsalar væru
tekjuhærri og þess vegna borgunarfærari
en ung íslensk ljóðskáld."
„Nú?“ segir Steinn. „Var það af þeim
ástæðum?"
„Já, auðvitað," sagði ég.
„Þá er þetta allt í lagi,“ sagði hann auð-
mjúklega.
Þetta var skýring sem Steinn sætti sig
við. Þar með fólst engin móðgun í því þótt
hann væri settur á lakara hótel en heildsal-
inn.
SUÐURGANGA STEINS
Eitt kvöldið vorum við einir. Þá bað ég
Stein að segja mér dálítið úr ævi sinni. Þá
segir Steinn:
„Veistu það, Kristján. Það er dálítið þér
að kenna að ég fór nokkum tíma út í heim
. að skoða mig um. Ég var sveitapiltur í
Dölum og það komu tvö blöð í sveitina:
Tíminn og Vörður. Þá varst þú ritstjóri
Varðar. Mér þótti Vörður miklu forvitni-
legra blað, ekki af því sem í því stóð heldur
af því að það var með myndum. Þessar
myndir nörruðu mig út í heim. Þær vöktu
í mér óþolandi löngun til að komast burt
og sjá eitthvað meira. Ég kenni þeim mest
um það að ég fór að heiman."
Þetta eru einhveijar ýkjur, Steinn hefði
farið hvort sem var. En myndimar hafa ýtt
undir útþrána.
„Einn daginn labbaði ég af stað,“ sagði
Steinn. „Ég fór gangandi til Reykjavíkur.
Þar átti ég einn frænda sem ég vissi um,
Pétur Pálsson, skrautritara. Hann var skrýt-
inn maður. Hann var að skrifa sjálfsævisögu
sína í þrem bindum, og hafði aldrei neitt
komið fyrir hann á ævinni! Ég leitaði hælis
hjá honum og fékk inni hjá honum og hann
gaf mér að borða."
Síðan segist Steinn hafa 'leitað sér að
atvinnu en hann var með þessa vöðvarýmun
og hafði ekki líkamlega krafta til að vinna
erfíðisvinnu. En með því fyrsta sem hann
fékk að gera var að byggja hús Ólafs
Thors. Hann sagði mér að hann hefði feng-
ið atvinnu við að aka möl í hjólbömm í sem-
entsbyggingu Ólafs Thors.
Þá sagði Steinn: „Þama fór ég að hata
Ólaf Thors. Af hverju í andskotanum var
ég að byggja hús yfír Ólaf Thors en ekki
sjálfan mig?“
Steinn segist ekki hafa haft neina krafta
til að stunda erfíða líkamlega vinnu. Þá
segist hann hafa frétt um mann í Grindavík,
Sigvalda Kaldalóns, tónskáld og lækni, sem
væri ákaflega gestrisinn. Öllum þeim sem
bæri að garði byði hann upp á kaffí og jafn-
vel brauðsneið.
Einn daginn segist Steini hafa dottið í
hug að ganga til Grindavíkur. Það stóð
heima: Hann hitti þennan elskulega mann
og hann bauð Steini undireins í kaffí. Síðan
spyr Sigvaldi Stein hvort hann ætlaði að
reyna að fá sér eitthvað að gera en Steinn
lætur lítið yfír því þar sem hann gæti illa
unnið erfíða líkamlega vinnu.
Samt segist Steinn hafa fengið vinnu sem
vitavörður á nóttunni í Reylq'anesvita. Hann
hafði atvinnu af því í heilan vetur að passa
vinduna sem sópaði snjónum af glerinu svo
ljósið sæist ætíð.
Þarna segist Steinn hafa byijað að yrkja
af alvöru til þess að halda í sér lífinu, hann
var að verða vitlaus úr leiðindum."
Steinn Um Skáldskap Sinn
„Á þessum tíma var Drífa Viðar líka í
París. Við fómm oft þijú saman út að
kvöldi dags. Þar byijaði ég að kynnast
Steini fyrst að ráði, hvað hann gat verið
skemmtilegur. Hann var skarpur í hugsun
og býsna dómharður, ekki síst um sjálfan
sig. Hann var afskaplega laus við það að
vera það sem kallað er „embilskur" eða
vera eitthvað, á beinan eða óbeinan hátt,
að gorta af sjálfum sér.“
— Vildi hann tala um skáldskap sinn við
Þig?
,,Já.“
Ég sagði einu sinni við Stein: „Lofaðu
mér að heyra nokkur kvæði eftir þig, nokk-
ur af þínum bestu.“
Og Steinn svaraði: „Ég man kvæði mfn
ákaflega illa.“
Ætli það standi heima? Ég átta mig ekki
á því hvort hann sagði satt þama eða hvort
hann sagði þetta bara af hæversku.
Svo fór hann með kvæðið Columbus.
Þetta sagði hann að sér fyndist gott kvæði:
Columbus
Um saltstorkið hár þitt skein sóldýrð ókunnra landa
og sægrænu bliki sló um þinn stormbitna hvarm.
Mót heimsálfu nýrri hófstu þinn máttuga arm
og heilsaðir fyUingu draumsins og sigri þíns anda.
Samt duldist sál þinni dimmUr og ögrandi grunun
Mun draumurinn rætast að lokum? Er þetta þá allt?
Hvað er fyrir handan? Það hljómaði storkandi og kalt
eins og hlátur hins brimhvita storms gegnum úthafsins
drunur.
Og skiþ þitt hélt áfram um áttleysur hrynjandi sjóa.
Sjá! Enn er hin sigg-gróna hönd þín á stjómveli föst,
og eirðarlaust blóð þitt mun eilífð ei kyrra né róa.
Svo sigldu þá, skipstjóri, án sátta við drottin
og fjandann!
Það er sál þín, sem kallar úr djúpsins hrapandi röst
jafn friðlaus og þjáð eins og forðum: Hvað er fyrir
handan?
Það var einhver Englendingur búinn að
þýða nokkur kvæði eftir Stein. Til stóð að
birta þau í tímariti í Englandi. Steinn hló
og sagði: „Þetta munu nú þykja lítil tíðindi
í Englandi. Þeir hafa nú séð annað eins.“
Svona talaði Steinn.
Steinn var þama hjá okkur í París og
ekki varð ég var við að hann væri að yrkja.
Ég man að af kvæðum Steins er eitt
merkilegast og með „geniölustu" kvæðum
sem nokkur íslendingur hefur ort. Það er
kvæðið / draumi sérhvers manns er fall
hans falið. Þetta er virkilega djúpgáfulegt
kvæði — og meistaralegt. Alveg snilldar-
legt. Þama er Steinn mikið skáld.
Steinn hafði engan bakgrunn, fékk sára-
litla skólamenntun og hafði aldrei þekkt
neitt skáld nema Jóhannes úr Kötlum. Á
unglingsáranum hefur hann tæpast þekkt
nokkum sem talandi var við. Þó hann kynn-
ist mönnum eins og Brynjólfí Bjamasyni,
Einari Olgeirssyni og Vilmundi Jónssyni þá
em þetta örstutt samtöl til þess eins að
bjarga honum úr vandræðum. Þeir tala
tæpast mikið við „hungraða smáskáldið á
götunni".
Það má ólíklegt þykja að Steinn hafi sjálf-
ur gert sér grein fyrir því hvað í honum
kynni að búa. Að hugsa sér þennan dreng
sem gengur þama úr Dalasýslu, fyrram
sveitlægur fátæklingur — gengur til
Reykjavíkur og verður „raffínerað", fínt og
djúpviturt skáld — og reyndar eitt af mestu
skáldum landsins.
Það er kraftaverk.
Svona rísa stórir einstaklingar upp úr
jafnsléttunni.
Svo les hann hluti sem setjast svo djúpt
í hann. Steinn segist t.d. hafa orðið alveg
nýr maður eftir að hafa lesið Manifeste du
surréalisme eftir André Breton.
„Ég gæti ekki lifað ef ég hefði ekki lesið
þessa bók,“ sagði hann enn fremur. Þær
fagurfræðilegu hugmyndir sem þama koma
fram hafa slegið Stein og hann hefur haft
gáfur til að skilja þetta og notfæra sér.
Svona eftirminnilega hefur hann lesið
steftiuskrá súrrealistanna.
Ég hef aldrei getað orðið hrifinn af Bret-
on. Eg las einu skáldsögu hans, Nadja, ein-
um tvisvar sinnum. En ég hef sjálfsagt
ekki verið nógu greindur til að skilja að
þetta væri eitthvað stórkostlegt. Samt var
Breton bráðgáfaður essayisti."
— Hvemig kom Tíminn og vatnið þér
fyrir sjónir?
„Ég kann ekki við svona skáldskap. Hann
verkar á mig sem kaldur tilbúningur. Mér
fínnst hann tilgerðarlegur. Og ég skil hann
ekki, veit ekki alltaf við hvað er átt og
hvert reynt er að fara.“
Öldungurinn tekur sér málhvfld og mér
dettur í hug hvort ég eigi að tefja lengur í
dag, hann er greinilega orðinn þreyttur. En
Kristján lýfur þögnina:
„Hér er saga sem ég þarf að segja þér.“
SkáldÁnSkyrtu
„Þegar Steinn var í París 1946 þá vora
allir hlutir erfíðir. Hann hafði komið frá
Lundúnum til Parísar. Hann fór með skyrt-
umar sínar í þvott í Lundúnum og gat ekki
fengið þær nógu snemma aftur svo hann
varð að skilja þvottinn eftir og gera ráðstaf-
anir til að hann yrði sendur til Parísar. Á
þessum tíma var ekki hægt að kaupa skyrt-
ur, menn þurftu að hafa miða upp á það.
Allt fataefni var ákaflega nákvæmlega
skammtað, bæði í París og Lundúnum.
Steinn kemur til Parísar en skyrtumar
koma ekki úr þvotti frá Lundúnum. Hann
varð að sætta sig við það að ganga í sömu
skyrtunni allan tímann sem hann var í París
og fór svo heim til íslands án þeirra.
Einn góðan veðurdag kemur heilmikill
pakki frá Lundúnum í sendiráðið í París.
Þama vora komnar skyrtumar hans Steins.
Það var erfítt að senda svona pakka á milli
á þessum tímum. Póstsamgöngur vora
slæmar og þurfti tollafgreiðsiu og allan
fyárann.
Ég kann engin önnur ráð en þau að setja
pakkann í stjómarpóst og skrifa með honum
til Agnars Klemens Jónssonar sem þá var
ráðuneytisstjóri. Þar segi ég hvemig stend-
ur á þessum skyrtum. Eg segist ekki þora
annað en senda þetta í hvelli því stjómar-
póstur barst hratt. Svo segi ég: „Því það
er ekki gott að skáldin séu skyrtulaus og
getur jafnvel gengið út yfír andagiftina —
og verður þá hins að minnast sem segir í
frægum kveðskap: „og fátæka þjóð, hún
má ei við minna en missa hugsjónir skáld-
anna sinna“.“
Þetta má kannski teljast nokkuð óvenju-
legt bréf í stjómarpósti.
En Agnar Klemens Jónsson svarar í sama
dúr og segir: „Skyrtumál skáldsins Steins
Steinars era „fait accompli“ og þurfa ekki
að ræðast frekar." Þau vora sem sagt orðin
staðreynd, þýddi ekkert meira um þau að
tala og því tekin af dagskrá."
Kristján hlær að þessari minningu og við
hlæjum báðir. Gluggatjöldin halda áfram
að blakta og þegar flúorblár geislinn sker
sér leið inn í herbergið og lýsir upp vanga-
svip öldungsins í ónáttúralegum lit, þá fyrst
veiti ég því eftirtekt að það er orðið dimmt
í herberginu.
Ég kveð Kristján þar sqm hann situr
hreyfíngarlaus í dimmunni. Ég sé ekki leng-
ur snör augun og er að hugsa um að kveikja
ljós en hætti við það. í hugskoti þessa manns
er bjart, sama hversu dimmt verður í einu
herbergi.
Höfundurinn er kennari í Kiel í Þýzkalandi og
stóö aö sjónvarpsþætti um Stein Steinarr i
sjónvarpinu.
ÁGÚSTÍNA
JÓNSDÓTTIR
Þrjú \jóð um ástina
Ökuférð
Hönd á stýri
hin um herðar mér
augnsamband á gulu
kossar á rauðu
ástaijátning á grænu
ekið á löglegum
talað í hálfum.
Faðmlag
á leiðarenda.
Litbrigði
Rautt hjarta
hvít hugsun
himinblámi
þú
í
litum regnbogans
Breyting
Þú varst
einn
úr hópnum
ósýnilegur
innan um
1fjöldann
svo
aðeins
þú
sjáanlegur
í hópnum.
Höfundur er háskólanemi.
GEIR G.
GUNNLAUGSSON
Síðasti
bóndinn í
Voginum
Vorið er komið í Voginn,
það vekur starfsþrá manns,
þó bóndinn sé þreyttur og boginn,
þá bætir það líðan hans.
Hann hefur baslað og borið
byrðar í tfmans hyl.
Hann vonar og trúir á vorið
og veit að Guð er til.
Gróðursins kynngikraftur
er hvers manns líf og brauð,
hann gefur aftur og aftur,
öllum sinn veraldarauð.
Höfundur er bóndi í Lundi i Fossvogi.
Steinn Steinarr. Kolateikning eftir
Nínu Tryggvadóttur, 1943.

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20.MAÍ 1989 5