Lesbók Morgunblaðsins - 16.09.1989, Síða 4

Úr sögu Klapparstígs
F orðum tíð
Fyrri grein
Eftir GUÐJÓN
FRIÐRIKSSON
lapparstígur er ein af þessum götum í gamla
bænum sem liggja frá ströndinni fyrir austan
gömlu Reykjavíkurhöfn og upp í gegnum
Skuggahverfi og Skólavörðuholt. Þar sem
Klapparstígur er nú var fyrir meira en hundr-
að árum grjótgarður mikill sem afmarkaði
Arnarhólstún að austan og má því segja
að stígurinn sé á mörkum Amarhóls og
Skuggahverfis þó að þau mörk séu mun
vestar í hugum flestra nú. Neðsti hluti
Klapparstígs hefur á fáum árum gjör-
breyst. Þar sem áður svaraði sjór við klett-
ótta strönd er komin mikil uppfylling og
tanginn sem gamli Klapparbærinn, sem
stígurinn er kenndur við, stóð áður á og
síðar olíustöð BP eða Olís, er nú með öllu
horfinn. Þá er Trésmiðjan Völundur, sem
lengi setti svip sinn á Klapparstíg, einnig
horfin og á athafnasvæði hennar er verið
að reisa heilt íbúðarhverfi. í tveimur grein-
um er hér ætlunin að rekja sögu þessarar
gömlu og rótgrónu reykvísku götu, einkum
á síðustu öld og fyrri hluta þessarar. Eins
og vænta má verður þó aðeins stiklað á
stóru því að hundrað ára gömul gata býr
yfir svo mikilli mannlífssögu að enst gæti
í þykkar bækur.
GUNNA í SKUGGA ER MESTA
MUGGA
Upp úr aldamótum 1800 fóm sjómenn
eða þurrabúðarmenn að setja niður kot sín
meðfram sjónum austan túngarðs Arnar-
hóls og stunda útræði úr fjörunni þar milli
þess sem þeir unnu tilfallandi vinnu fyrir
kaupmenn niðri í kvosinni. Fyrstur allra til
að byggja bæ í hverfi því sem við köllum
nú Skuggahverfi var Jens nokkur Jensson
og kemur hann fyrst fyrir í manntali 1803
og er bær hans þá kallaður Jenshús. í
munni almennings var kotið þó kallað
Skuggi og dregur hvérfið nafn sitt af því.
En hvar var þá þetta örreitiskot sem
Skuggahverfí dregur nafn sitt af? Um það
segir Ami Ola:
„Nú á seinni árum hafa komið upp mis-
sagnir um hvar býli þetta hafi staðið. En
til þess að taka af aljan vafa um þetta, leit-
aði ég til Sigurðar Árnasonar fyrrv. íshús-
stjóra og bað hann að segja mér hvar
Skuggi hefði staðið. Honum sagði svo frá:
„Býlið Skuggi var austarlega á tanganum,
þar sem nú er olíustöð BP við Skúlagötu,
beint á móti Völundi. Á þeim tanga var og
býlið Klöpp, sem aldraðir Reykvíkingar
muna vel eftir. Þegar ég man fyrst eftir,
voru grasigrónar bæjartóftir austan við
Klöpp. Sögðu þá foreldrar okkar sex Skugg-
hverfinga, sem nú eru á aldrinum 72-90
ára — og tveir af þeim ólust upp á Klöpp
— að þar væru leifamar af býlinu Skugga.
Fiskhjallar á Klöpp. Ljósmynd Haraldur Johannessen
í Flosaporti
Að vestanverðu við tangann hét þá Klappa-
vör, en að austanverðu við hann hét Skugga-
vör.““
í manntalinu 1840 er kominn annar bær
rétt við hlið Skuggabæjarins, sem kallaður
er Skuggi II en innan sviga stendur bæjar-
nafnið Klöpp. Þar kemur Klapparnafnið
fyrst fyrir. Um Skugganafnið er það að
segja að líklega hefur eitthvað þótt skugga-
legt á þessum stað þar sem úthafsaldan
gnauðaði við lágar klappir.
Litlum sögum fer af íbúum Skugga en
þar bjuggu árið 1819 hjónin Gísli Nikulás-
son og Helga Jónsdóttir ásamt börnum
sínum Þórði og Guðrúnu. Þegar Gísli dó var
þetta ort um börnin:
Gunna í Skugga er mesta mugga,
móður sína vill ei hugga.
Þórður nagaði þurran ugga,
þegar hann Gísli dó í Skugga.
Miklir Kálgarðar
Þar Sem Völundur Var
áður
Bærinn Skuggi fór snemma í eyði en um
1870 kemur nafnið aftur fyrir í manntölum.
Þá bjó í Skugga ekkjan Rangheiður Þor-
steinsdóttir ásamt tveimur börnum og
vinnukonu. Hinn bærinn var jafnan kallaður
Klöpp. Beint fyrir neðan Klapparstíginn,
fyrir vestan Klöpp, var svokölluð Klappar-
vör, eins og áður sagði, og úr henni reru
margir af helstu sjósóknurum Skuggahverf-
is á síðustu öld og má þar nefna tómthús-
menn á Klöpp, Vindheimum, Nikulásarkoti
og Tóttum sem allt voru litlir kotbæir þarná
rétt fyrir ofan.
Einn helsti ábúandi á Klöpp á síðustu öld
var Níels Eyjólfsson en faðir hans, Eyjólfur
Þorkelsson hafði upphaflega reist bæinn
árið 1838. Jón Helgason biskup segir að
Níels á Klöpp hafi aldrei látið sér verk úr
hendi falla á meðan heilsa og aldur leyfðu.
Oddur sterki af Skaganum skrifaði
skemmtilegar Reykjavíkurendurminningar í
blað sitt Harðjaxl árið 1925 og þar segir
hann um fólkið á Klöpp:
„Þar bjó Níels, duglegur og harðger
maður. Helga hét hans kona, skörungur
hinn mesti og sívinnandi, átti hún stóra og
framúrskarandi góða káigarða. Hafði heim-
ilið af þeim hið mesta bjargræði en nú eru
þeir búnir að vera eins og margt annað því
verksmiðjan Völundur stendur nú þar sem
þeir voru áður.
í þennan tíma var svörður eða mór hafð-
ur aðallega til eldsneytis, voru nokkrir sem
höfðu dálitlar tekjur af því að taka hann
upp og selja öðrum auk þess sem haft var
til eigin heimilisnotkunar.
Helga var ein af þeim sem þetta stund-
aði, fór hún ein meðfósturdóttur sína inn i
mýri og tók upp. Gamla konan pældi og
kastaði af pálnum upp á bakkana en stúlk-
an tók við og hlóð köstinn. Þegar gamla
konan varð þreytt í bakinu þá stökk hún
upp úr gröfinni, velti sér um hrygg, var
þegar aflúin og byijaði aftur.“
Arið 1890 keypti Steingrímur Jónsson frá
Sölvhól bæinn Klöpp og bjó þar lengi og
hans fólk. Síðasta íbúðarhúsið á Klöpp stóð
úti í miðri Skúlagötu og var rifið árið 1931
en þá var olíustöð British Petroleum Comp-
any tekin til starfa fyrir framan á klöppinni
fyrir þremur árum.
Fyrsta Gatan í Skugga-
HVERFI
í bréfi dagsettu 29. dag októbermánaðar
1877 beiddust nokkrir íbúar Skuggahverfis
þess, að vegur yrði gjörður frá Vegamótum
og niður að Kiapparvör og lofuðu þeir sínu
dagsverki hver við vegargjörðina. Bæjar-
stjórn gekk að þessu tilboði og lagði fram
500 krónur til verksins. Klapparstígur var
svo lagður um veturinn og var þetta fyrsta
vegarlagningin í Skuggahverfi enda var
stígurinn til að byija með kallaður Skugga-
hverfisvegur. En árið 1883 er ýmist farið
að kalla hann Klapparveg eða Klapparstíg.
í upphafi náði hann aðeins upp að Lauga-
vegi, sem þá var reyndar kallaður Vega-
mótastígur, en árið 1882 var Klapparstígur
lengdur upp á Skólavörðustíg.
Fyrst í stað voru fyrst og fremst litlir
torfbæir og steinbæir við þennan fyrsta veg
í Skuggahverfi. Skammt fyrir ofan Klöpp
var t.d. bærinn Vindheimar sem síðar lenti
inn á Völundarlóðinni. Til gamans má geta
þess að fyrsta nafnið á Skúlagötu var Vind-
heimagata og er það ærið tilkomumikið
nafn og hefði hæft götunni vel, slíkur vind-
rass sem þar er oft. Við Vindheima var líka
Vindheimakot, einnig nefnt Pálskot eftir
Páli Pálssyni sem þar bjó en hann var einn
af þekktustu formönnum Skuggahverfis.
ElMYRJAN í VÖLUNDI
Þegar iðnaður fór að eflast í Reykjavík
sótti hann í lóðir sem lágu næst sjónum og
höfninni og fór Klapparstígur ekki varhluta
af því. Á lóðum Vindheima og Klappar neðst
við götuna austan megin reis eitt voldug-
asta iðnfyrirtæki landsins. Trésmiðjan Völ-
undur. Tildrögin að þessari verksmiðju voru
þau að um 40 trésmiðir í Reykjavík stofn-
uðu hlutafélag til að reisa hana og var hún
eitt af fyrstu merkjum vélvæðingar á Is-
landi. Fyrsti framkvæmdastjórinn var
Magnús Th. S. Blöndahl en síðar var Sveinn
M. Sveinsson framkvæmdastjóri um langan
aldur. Trésmíði með vélum var nær óþekkt
hér á landi og þótti fyrirtækið hin mesta
nýlunda. Þetta var löngu áður en Reyk-
víkingar fengu rafmagn en í kjallara Völ-
undar var sett niður 60 hestafla gufuvél —
furðuverk í augu Reykvíkinga — og gekk
frá henni 80 feta langur öxull eftir endi-
löngu húsinu og reimar frá honum til hverr-
ar einstakrar vélar, bæði á neðri og efri
hæð. Til marks um hinn gríðarmikla skor-
stein sem þurfti fyrir gufuvélina má nefna
að í hann fór hvorki meira né minna en 23
þúsund tígulsteinar. í blaðinu Óðni er sagt
frá verksmiðjunni árið 1906, ári eftir að hún
tók til starfa, og leynir sér ekki hrifningin:
„Smíðavélarnar eru 15 og er snúnings-
hraði þeirra frá 1.200-5.200 snúningar á
mínútu. Hver þeirra um sig vinnur sitt verk:
Ein flettir borðum, önnur skellir sundur
planka, þriðja sagar ýmiss konar bugður í
tréð, íjórða heflar, fimmta plægir, sjötta
borar, sjöunda rennir, ein brýnir verkfærin
o.s.frv."
Verksmiðjan breytti því m.a. að nú var
hægt að fá alla glugga og dyr innanlands
í stað þess að áður fyrr þurftu menn jafn-
vel að bíða í hálft ár eftir því að fá þetta
frá útlöndum. Auk þess tók Völundur að
sér smíði margra stórhýsa í bænum og hef-
ur örugglega mjög stuðlað að vexti
Reykjavíkur. Þá flutti fyrirtækið inn timbur
í stórum stíl og hafði um tíma eigin skip í
förum til þessara flutninga en beint niður
af Klapparstíg var reist bryggja sem notuð
var þangað til höfnin kom á árunum 1913-
1917.
Með tilkomu Völundar á Klapparstíg 1
og fleiri iðnfyrirtækja breyttist tiltölulega
kyrrstæður fiskimanna- og embættismanna-
bær Reykjavíkur á stuttum tíma í háværan
og reykspúandi verksmiðjubæ. Hjá Völundi
4