Lesbók Morgunblaðsins - 16.09.1989, Síða 7

Síðari helmingur telur það vera vitrum
manni hin versta sótt að una sér ekki við
neitt. Hér er því fjallað um einstöðu manns-
ins annars vegar og hins vegar það hugar-
angur sem stafar af slíkri einveru. Undur-
legt mætti það heita ef hér væri um að
véla hundgamlar hugmyndir úr norrænni
heiðni, enda er auðvelt að benda á hliðstæð-
ur í suðrænum lærdómsritum sem gengu
hér á tólftu öld og síðar. Hér skal fyrst
drepa á glefsu úr Díalógum Gregóríusar
mikla (d. 604), en þeim viðræðum var snar-
að á móðurmálið fyrir lok tólftu aldar: „Svo
sem engi veit hug manns nema manns andi
er í sjálfum er, svo veit og engi þá hluti
er guðs eru nema guð einn.“ Gregóríus hirti
þessa málsgrein úr Fyrra Kórinþubréfi Páls
postula, sem hijóðar svo í nýlegri þýðingu:
„Hver meðal manna veit hvað mannsins er,
nema andi mannsins sem í honum er? Þann-
ig hefur heldur enginn komist að raun um
hvað Guðs er, nema Guðs andi.“ Eins og
blasir við sjónum, þá er hér um að ræða
tvær andstæðar málsgreinar: hin fyrri veit
að manninum sjálfum og hin síðari að guði.
Hér eins og raunar víðar þegar glímt er við
áhrif útlendra rita á íslenskar fombók-
menntir, þá skiptir guðfræði harla litlu
máli, en hins vegar getur engum dulist
skyldleikinn með Hávamálum og fyrri stað-
hæfingu hins foma bréfritara. Óhætt mun
vera að gera ráð fyrir því að spakmælið í
Díalógum Gregóríusan Engi veit hug manns
nema manns andi í sjálfum, er hafi verið
notað eitt sér, enda gæti það verið fyrir-
myndin að speki Hávamála: Hugur einn það
veit er býr hjarta nær. Einn er hann sér
um sefa.
Enginn skyldi láta sér bregða yið þau
tíðindi að höfundur Hávamála notaði sér
atriði sem á rætur sínar að rekja til heilagr-
ar ritningar. í sjálfu sér er þetta engu undra-
verðara en að höfundur Grettlu lætur Þor-
stein drómund vitna í hundraðasta sálm
Davíðs: „Satt er það er mælt er,“ segir bróð-
ir hins sterka Miðfirðings. „Engi maður
skapar sig sjálfur." í Hávamálum verður
mörgu saman blandað, og það má einmitt
teljast eitt af afrekum hins óþekkta skálds
hve snilldarlega honum tókst að lesa sér
sundurleitt efni úr ýmsum áttum og fínna
hverju atriði maklegan stað í verkinu í heild.
9
Glöggir fræðimenn hafa veitt því athygli
að ýmsum setningum í Hávamálum, öðrum
en þeim sem ég hef drepið á, svipar til spak-
mæla í fomritum Rómveija og Gyðinga, og
skal nú nefna nokkur dæmi. Kvæðið leggur
mikla áherslu á að rækja vináttu af alúð.
Ef þú átt trúan vin, segir skáldið,
geði skaltu við þann blanda
og gjöfum skipta,
fara og finna oft.
Orðtakið að „blanda geði við einhvem“
mun ekki koma fyrir annars staðar í fornrit-
um okkar, enda er það eitt af þeim atriðum
í Hávamálum sem bera ósvikinn keim af
útlendum lærdómi skáldsins. Árið 1983
benti þýski fræðimaðurinn Ronald Köhne á
að hugmyndin sem fólgin er í þessum ljóðlín-
um og raunar orðtakið sjálft kynni að vera
komið úr riti Cicerós Um vináttu, en það
má teljast höfuðrit vestrænnar menningar
um eðli og hlutverk vináttunnar. Á til-
teknum stað í ritningu sinni ræðir hið róm-
verska skáld um þá ást á sjálfum sér sem
hverjum manni, og raunar dýrum einnig, er
í bijóst lagin, en hún á ekkert skylt við
áhuga á hagnaði heldur veit hún að sjálfum
sér einum. Nú getur enginn eignast sannan
vin nema með því móti að unna honum
samri ást og sjálfum sér. Og það liggur
raunar í eðli náttúrunnar sjálfrar að slíkur
maður sækist eftir því að blanda geði hans
við sitt geð og með slíku móti gera að kalla
eitt geð af tveim. Orðtakið „að blanda sify-
um“ í 124. erindi gegnir svipuðu hlutverki:
SiQum er þá blandað
hver er segja ræður
einum allan hug.
Maður blandar geði við vin sinn þegar
þeir ræðast við af fullri einurð og alúð, svo
að hvor segir hinum hug sinn allan. Segj-
anda er allt sínum vin er eitt af þeim spak-
mælum sem lærdómsmaðurinn forni leikur
sér að í Egils sögu. „Segi hvort öðru hvað
í hjarta býr,“ hljóðar ráð í Pamfílusi.
Árið 1945 lagði sænski fræðimaðurinn
Rolf Pipping til að 21. vísa ætti rætur sínar
að rekja til rómverska höfundarins Seneca.
Vísan hljóðar á þessa lund:
Hjarðir það vitu
nær þær heim skulu
og ganga þá af grasi,
en ósvinnur maður
kann ævagi
síns um mál maga.
Á sínum tíma bar Seneca saman menn
2
og dýr; þau vita hvenær þau skulu hætta
að éta, en menn halda áfram að troða í sig
af einskærri græðgi, enda kunna þeir sér
ekki magamál. Hugmyndin í Hávamálum
er ekki einungis hin sama og í riti hins forna
Rómveija, heldur er orðalagið svo svipað
latneska textanum að þetta gæti vel verið
þýðing. Ummælin í Hávamálum spretta
ekki af því að skáldið hafi tekið eftir hegð-
un sauðkinda á beit, heldur hlýtur hún að
vera komin frá latneskri fyrirmynd. Ég hef
raunar rekist á svipaða staðhæfingu í mið-
aldaritum. Sama má segja um eftirfarandi
málsgrein í öðru riti sem snarað var úr
latínu forðum: „Skynlegt kvikindi, sem það
kemur í haga, greinir gras frá grasi og
velur sér til lífs það sem gott er, en hafnar
hinu.“ í þeirri vísu sem kemur næst á und-
an fróðleiknum um vanþekkingu á maga-
máli segir um gráðugan mann að hann éti
„sér aldurtrega“. Það er að segja slíkur
maður bregður lífi sínu með ofáti. Þegar
ég var að skrá þessar hugleiðingar mínar
um Hávamál rakst ég á latneskan orðskvið
frá miðöldum sem hljóðar á þessa lund: „Sá
sem étur yfir sig er dauður, þótt hann haldi
sjálfur að hann sé lifandi."
Skömmu fyrir lok síðustu heimsstyijaldar
kom út rit eftir Samuel Singer um spak-
mæli á miðöldum, og í því bendir hann á
hliðstæður með ýmsum setningum í Háva-
málum og spakmælum í fomum letmm
Gyðinga og Rómveija. Um skyldleika
Síraksbókar og Hávamála skrifaði Nore
Hagman ritgerð sem birtist árið 1957 og
árið 1972 birtist stórmerk bók eftir franska
fræðimanninn Régis Boyer um trúarlíf á
íslandi á tólftu og þrettándu öld, en í því
benti hann á allmargar setningar í Hávamál-
um sem kynnu að vera runnar frá Orðskvið-
um heilagrar ritningar og einnig þeirri bók
sem forfeður vorir kölluðu Þingheyjanda uns
tunga þeirra spilltist af dönskum áhrifum
og þeir fóm að nota heitið Prédikarann.
En sá fræðimaður sem hefur skrifað einna
rækilegast um áhrif á Hávamál er Þjóðveij-
inn Klaus von See, einkum í ritsmíðum frá
1972 og 1975. Hann hefur sérstaklega ijall-
að um áhrif Hugsvinnsmála á Hávamál, en
Hugsvinnsmál em fijálsleg þýðing á latn-
esku spekikvæði frá þriðju öld sem var
skólabók hérlendis frá því á elleftu öld og
langt fram yfír siðaskipti.
Fyrir þrem ámm birtist í Lundúnum ný
útgáfa á Hávamálum og er hún ætluð stúd-
entum þeim sem leggja stund á slík fræði.
Þótt útgefandinn, David Evans, geri skil-
merkilega grein fyrir þeim ritgerðum sem
ég nefndi nú rétt í þessu um skyldleika
ýmissa setninga í Hávamálum við fomrit
Rómveija og Gyðinga, þá virðist slíkur fróð-
leikur ekki hafa haft nein áhrif á hinn
breska fræðimann, heldur telur hann kvæð-
ið vera heiðið og standa djúpum rótum í
strjálum byggðum Noregs. Hugmyndir
mínar um Hávamál mega heita þveröfugar
við það sem David Evans heldur fram, enda
má renna miklu fleiri stoðum undir kenning-
una um lærðan uppruna kvæðisins en gert
hefur verið hingað til.
10
Ef það er rétt athugað að allmargar spak-
ar setningar í Hávamálum séu komnar úr
bókum sunnan úr heimi, þá má slíkt kallast
hluti af lærdómi kvæðisins, eins og ég hef
þegar gefið í skyn. Annar þáttur af lærðum
toga er fólginn í ýmsum öðrum hugmyndum
sem virðast ekki vera heimafengnar. Ég hef
þegar drepið á kvenhatur sem er tvímæla-
laust af lærðum rótum runnið, og hér skal
einnig minna á kenningar Hávamála um
einveru mannsins, dauðleika og ófullkomn-
um sem koma prýðilega heim og saman við
hugmyndir lærðra manna fyrr á öldum, en
við þetta má ýmsu öðru bæta. í þriðja lagi
bendir notkun dæmisagna, þótt örstuttar
séu, til útlends lærdóms. Og í fjórða lagi
ber tungutak hins forna skálds glögglega
með sér lærð sérkenni. Orðið „hjarta“ kem-
ur sex sinnum fyrir í Hávamálum og öllum
þeim setningum bregður í ætt til lærðrar
málvenju:
blóðugt er hjarta þeim er biðja skal sér í
mál hvert matar (37).
snoturs manns hjarta verður sjaldan glatt
(55).
á hverfanda hveli voru þeim (þ.e.a.s. konum)
hjörtu sköpuð (84).
hugur einn það veit er býr hjarta nær (95).
hold og hjarta var mér hin horska mær (96).
sorg etur hjarta ef þú segja né náir einum
allan hug (121).
Hér er enginn tími til að ræða um orð-
færi allra þessara setninga, heldur skal
minna á eitt sérkenni á lærðum stíl íslend-
inga og Norðmanna að fornu, hvort sem
þeir ortu í lausu máli eða bundnu: Af latn-
eskum höfundum og námi í málskrúðsfræði
lærðist þeim sú list að verða miklum mun
djarfari en ólærðum mönnum að beita ýmiss
konar orðum í óeiginlegri merkingu. Glöggt
dæmi um slíkt er síðasta setningin sem ég
nefndi þar sem sögnin að „eta“ gegnir hlut-
verki sem hefði þótt heldur en ekki nýstár-
legt áður en fólk hér norðurfrá fór að kynn-
ast suðrænum málshætti. Sögnin að „eta“
er vitaskuld jafnan notuð um fólk og dýr
og andlagið er þá venjulega matur eða fóð-
ur, en hér bregður svo við að sorgin er
gerð að lifandi veru sem rífur í sig hjarta
hins harmþrungna manns. Frumlag, um-
sögn' og andlag eru öll notuð í óeiginlegri
merkingu. Orðtakið „sorg etur mann“ kem-
ur raunar fyrir í Eneasarkviðu Virgils, en
hvaðan sem skáld Hávamála kann að hafa
kynnst slíku orðbragði, þá hefur fyrirmynd-
in vafalaust verið latnesk. Annars staðar í
fornritum okkar þar sem sögnin að „eta“
er notuð í óeiginlegri merkingu er um að
ræða þýðingar úr latínu, svo sem í Pam-
fílusi, og þá er frumlag sagnar yfirleitt „öf-
und“, sem er persónugerð eins og „sorgin“
í Hávamálum.
Hávamál telja að maður fái aldrei óbrigðri
vin en mannvit mikið, og beri aldrei betri
byrði að brautu en mikið mannvit, enda
þyki það auði betra í ókunnum stað; hins
vegar er ofdrykkja öls hið versta vegnesti
sem hann getur lyft af jörðu. Orðin „vin-
ur“, „byrði“ og „vegnesti“ eru notuð hér í
óeiginlegri merkingu og eiga sér ýmsar hlið-
stæður í latneskum ritum fyrri alda. Þannig
telur spakmæli eitt frá miðöldum að mann-
vit sé besta vegnestið (viaticum), og annað
að fróðleikur sé besta famesti manns; hug-
myndinni að vinur sé betri en auður bregð-
ur víða fyrir. „Viska er betri öllum auðævum
heims,“ segir í gömlum latneskum orðskvið.
Að undanfömu hef ég lagt sérstaka stund
á að kynna mér latnesk spakmæli sem gengu
víðs vegar um álfuna fyrr á öldum. Sum
em komin úr rómverskri heiðni, sum em
enn lengra að, en óvíst er um uppmna
margra. Latneskum spakmælum frá miðöld-
um hefur verið safiiað saman af Hans
Walther og em nú út komin átta stór bindi;
spakmælin þar skipta tugum þúsunda. Þeg-
ar Klængur Þorsteinsson fór að hnýsast í
Manvélar Óvíðs (og raunar fram eftir öld-
um), vom mjög í tísku svokölluð florilegia
(orðið merkti bókstaflega ,,blóma-lestur“)
en það vom syrpur með sundurleitum fróð-
leik, hrafli úr ritum heiðinna skálda ella þá
úrval úr verkum kristinna höfunda. í slíkum
syrpum var kristni og heiðni yfirleitt ekki
blandað saman fremur en í Hávamálum
sjálfum. Oft hafa þær spakmæli úr sígildum
bókum Rómveija og er því ekki að undra
hve mikið af slíkri speki slæddist hingað
norður eftir. Kynni mín af latneskum speki-
orðum hafa leitt til þess að ég þykist nú
hafa skýrari hugmyndir en áður um ýmsa
staði í Hávamálum, enda getur enginn vafi
leikið á því að höfundi þeirra var tiltækur
ýmiss konar fróðleikur sem ég hef rekist á
í minni eftirleitan. Mikill meirihluti þeirra
spakmæla sem Hávamál hafa inni að geyma
eiga sér hliðstæður í latneskum ritum frá
miðöldum.
Eins og öðrum lesöndum, þá hefur mér
löngum þótt mikið koma til 47. erindis sem
hljóðar á þessa lund:
Ungur var eg forðum,
fór eg einn saman,
þá varð eg villur vega.
Auðugur þóttumk
er eg annan fann.
Maður er manns gaman.
Hér virðist allt vera svo skýrt eins og
best verður á kosið. Ungur maður fer að
heiman og villist, enda er hann einn sér.
En svo þykist hann auðugur eftir að hann
finnur annan. Samkvæmt kenningum mið-
alda — og mér kemur ekki til hugar að
selja þær dýrar en ég keypti — þá fer snauð-
ur maður jafnan einn, enginn hagnast á því
að hafa neitt við hann saman að sælda.
Hér virðist málið horfa ofurlítið öðruvísi
við, og þó kemur allt í einn stað niður:
„Meðan ég var ungur, fátækur var ég einn
og yfirgefinn, en eftir að ég hafði fengið
mér félaga þótti ég ríkur maður.“ Sem sagt:
menn eru ekki einungis taldir ríkari þegar
þeir hafa félaga en meðan þeir eru einir
sér, heldur þótti einvera manns vera örugg
ábending um örbirgð hans.
Samkvæmt Hávamálum er dýrum og fólki
það sameiginlegt að hvorutveggja er dauð-
legt:
„Deyr fé,
deyja frændur,
deyr sjálfur hið sama.“
Þetta er vitaskuld alkunn hugmynd sem
er orðuð á þessa lund í Díalógum Gregóríus-
ar mikla: „Guð reyndi sonu manna og sýndi
þá glíkja vera dýrum því að einn er dauði
manna og smala og jafnt eðli hvors tveggja.
Svo deyr maður sem smali og hefir hann
ekki framar en kykvendi.“ Hávamálum og
spakmælum fyrri alda kemur saman um að
enginn njóti dauðra manna. Nýtur manngi
nás. Hallgrímur Pétursson (sem stundaði
nám í Hólaskóla tæplega fjórum öldum síðar
en Klængur) bergmálar þetta svo í Passíu-
sálmunum: „Andvana lík er til einskis nýtt.“
Og raunar kemur svipuð setning fyrir í Ólafs
sögu helga: „Ég ætla dauða menn ekki
mega öðrum til gagns gera.“ En þegar
Hávamál eru borin saman við speki í mið-
aldaritum sést að einn munurinn á dýrum
og mönnum hefur fallið niður; dauð dýr
verða til nytja:
Þegar sauðkind fellur frá er skrokkurinn
einhvers virði, en þegar maður deyr ferst
holdið með skinni og beinum.
12
Andúð Jóns helga á Manvélum Övíðs virð-
ist engan veginn hafa stafa af trúarfarsleg-
um ástæðum, heldur voru þær einvörðungu
siðferðilegar, enda var næsta lítil hætta að
þessi vinsæla bók hins rómverska skálds
mynda hagga við kristnum kennisetningum
í bijósti hins unga prestlings norður í
Hjaltadal. Vafalaust hefur Jón biskup sjálf-
ur lesið sitt af hveiju eftir heiðna Róm-
veija, enda varð ekki hjá slíku komist á
skólabekk: hér á landi lásu námspiltar til
að mynda bækur eftir þá Sallúst og Lúkan.
Og vitaskuld hefur Jón helgi verið nógu vel
að sér í Óvíð til að geta áttað sig á þeim
háska sem stafaði af Manvélum hans. Mun-
urinn á fyrsta ritskoðara íslenskrar þjóðar
og ýmsum fræðimönnum sem hafa frjallað
um Hávamál undanfama mannsaldra er að
einu leyti fólginn í því að nú spyija menn
í ákafa hvort kvæðið kunni að fela í sér
einhvem snefil af kristni, sem yrði hiklaust
talinn mikill ljóður, en hins vegar hirða
þeir öllu minna en Hólabiskup forðum um
siðferðilegt gildi. Eins og oft hefur verið
bent á, þá fer harla lítið fyrir kristnum
kenningum í Hávamálum. Um það atriði
ættu allir hugsandi menn að vera á einu
máli. Hins vegar er engin ástæða til að
draga af slíku þá ályktun að Hávamál í
heild hljóti að vera ort af heiðnu skáldi.
Sannleikurinn er einfaldlega sá að þetta
höfuðkvæði íslenskrar menningar ijallar
ekki um trúarbrögð, og því er óheimilt að
nota kvasðið í því skyni að bollaleggja um
kreddur skáldsins. Það sem skiptir máli er
hvorki kristni né heiðni, heldur að hve miklu
leyti kvæðið er norrænt eða suðrænt, hveij-
ir þættir i því em þegnir úr bókum að sunn-
an og hveijir frá fólki sem ættað var að
austan. Hvað er innlendur fróðleikur? Hvað
er útlendur lærdómur? Hér komum við að
einhveiju brýnasta vandamáli íslenskra bók-
mennta, bæði í lausu máli og bundnu. Vita-
skuld getur verið erfitt að skera úr hvort
tiltekið atriði sé norrænt að uppmna eða
suðrænt, en hér eins og endranær skiptir
höfuðmáli hvers konar aðferðum er beitt.
Staðhæfingar um suðrænan uppmna em
harla lítils virði nema skjalleg gögn verði
til stuðnings. En á hinn bóginn er það ein-
ber íjarstæða að telja Hávamál og önnur
fomkvæði vera norræn í heild sinni, þótt
ýmislegt af efni þeirra sé vitaskuld af inn-
lendum stofni. Éinhver skýrasta veilán í
þeirri ritskýringu sem hér hefur tíðkast um
undanfama öld er sú að menn hafa talið
sér miklu skyldara að fást við athafnir og
persónur fremur en hugmyndir, sem oft
hafa orðið útundan. í Hávamálum skipta
hugmyndir höfuðmáli, enda er ekki hægt
að átta sig á kvæðinu nema með því móti
að kanna af stakri gaumgæfni þær sígildu
setningar sem ég nefndi áðan. Én það háir
mjög rannsóknum á fornum bókmenntum
okkar að hugmyndasaga íslendinga hefur
aldrei verið sk-ráð; ef slíkt rit væri fyrir
hendi myndu menn eiga miklu auðveldara
með að gera sér grein fyrir suðrænum þátt-
um í Hávamálum.
Hér er ærin ástæða til að geta um eitt
atriði sem hefur ruglað margan þann í
ríminu sem hefur fengist við að skýra Háva-
mál. Sú venja hefur löngum tíðkast að skipta
öllum kveðskap íslendinga og Norðmanna
fram undir lok fjórtándu aldar í tvo hópa:
Eddukvæði annars vegar og dróttkvæði hins
vegar. Hvert einstakt kvæði frá því fyrir
1400, að rímum og dönsum einum undan-
skildum, heyrir öðrum hvorum flokki til
samkvæmt slíkri venju. Nú hafa hugtökin
„dróttkvæði“ og „Eddukvæði“ aldrei verið
skilgreind á þá lund að slík tvískipting eigi
rétt á sér. Þótt fólk hafi yfirleitt veitt því
eftirtekt að Hávamál séu að ýmsu leyti ólík
öðrum „Eddukvæðum", er margt af því sem
skrifað hefur verið um þau miðað við slíkan
kveðskap í stað þess að fjalla um þau í ljósi
allra þeirra letra, í bundnu máli og óbundu,
sem varðveist hafa frá fyrri öldum.
Höfundur er prófessor við Edinborgarháskóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. SEPTEMBER 1989 7