Lesbók Morgunblaðsins - 07.10.1989, Blaðsíða 9

Uppnuii landvættanna
Ólafs sögu Tryggvasonar er frá því sagt er Harald-
ur Gormsson sendi seiðmann í hvalslíki til Islands
að færa sér njósn af vörnum landsins. Seiðmaður
sneri heim með þau tíðindi að óvænlegt væri að
leita landgöngu og Danakóngur hætti við fyrir-
Eftir Kristján Guðlaugsson
hugaða herferð sína til íslands.
Nálega hvert skólabarnþekkir þessa sögu
og veit að skjaldarmerki Islands er til orðið
vegna hennar. En skjaldarmerkið ogfrásögn
Snorra á sér aðra eldri fyrirmynd, sem ekki
er jafnkunn. Kannski er sú frásögn til marks
um löngu gleymd áhrif írskrar menningar
á fyrstu öldum íslandsbyggðar.
En snúum okkur fyrst að frásögn Snorra.
Þá er seiðmaður Haralds Gormssonar svaml-
aði inn Vopnafjörð í hvalslíki, segir sagan
að dreki einn mikill hafi færst í móti honum
og með honum alls kyns ormar og pöddur
og hrakið hann frá landi. Innan úr Eyja-
firði kom örn í fylgd fjölmargra smærri
ránfugla og varnaði honum aðkomu í fjörð-
inn, er hann reyndi þar fyrir sér. Ekki tók
betra við þegar hann kom til Breiðafjarðar.
Þar óð griðungur ógurlegur og margt
smærri nauta á móti honum og rak hann
burt. Sama sagan endurtók sig síðan er
hann freistaði landgöngu á Suðurlandi; jöt-
unn einn ægilegur og margir risar með
honum komu í mót seiðmanni og þar með
sneri hann til hafs og hélt heim til Danakon-
ungs með þær fréttir að varnir íslendinga
væru svo sterkar að ekki tjóaði að reyna
landgöngu.
Snorri túlkar þessa frásögn sjálfur á þá
lund, að landvættirnar sem hröktu sendi-
mann Haralds konungs Gormssonar á brott,
hafi verið stórmenni sem bjuggu á íslandi
um þessar mundir. Þetta voru þeir Brodd-
Helgi sem þá bjó í Vopnafirði, Eyjólfur
Valgerðarson í Eyjafirði, Þórður gellir á
Vopnafirði og Þóroddur goði í Ölfusi. Mér
er ekki kunnugt um að þessi skýring Snorra
hafi verið dregin í efa, en ýmislegt bendir
til þess að hún sé málum blandin.
Landvættirnar íslensku koma nefnilega
fyrir á fjölmörgum írskum helgiskrínum sem
eru miklu eldri en frásögn Snorra. Eitt
jeirra er „Soiscel Molaise" (Guðspjöll heil-
ags Molaise). Heilagur Molaise var uppi á
sjöttu öld og var síðar tekinn í tölu dýrl-
inga. Hann stofnaði klaustur í Devendish í
Fermanagh á írlandi. Sjálft helgiskrínið er
)ó nokkru yngra, talið vera frá lokum 8.
aldar eða byijun 9. aldar.
Á loki helgiskrínisins, sem er lagt bronsi
og silfri, eru táknmyndir guðspjallamann-
anna íjögurra, nöfn þeirra á latnesku letri
'og kennimerki þeirra. Táknmyndirnar eiga
rætur sínar að rekja til fyrstu alda kristin-
dómsins og koma ósjaldan fyrir á helgi-
myndum af guðspjallamönnunum. Þær eru
réttsælis maðurinn (engill í sumum mynd-
um) sem merki Matteusar, ljónið sem er
tákn Markúsar, griðungurinn sem táknar
Lúkas og örninn sem er merki Jóhannesar.
Þessar táknmyndir koma fyrir á ijölmörgum
írskum helgiskrínum, sem eru eldri en guð-
spjallaskrín heilags Molaise.
Tvennt er frábrugðið með skríni hins írska
dýrlings og skjaldarmerkinu íslenska. Röð
táknmyndanna er rangsælis í ísienska
skjaldarmerkinu sem og í frásögn Snorra,
og í stað ljónsins er hafður dreki í frásögn
Ólafs sögu Tryggvasonai'.
Mér er ekki kunnugt um hvort röð tákn-
merkjanna meðal íra hafi verið föst og vel
kann að vera, að önnur helgiskrín en „Sois-
cel Molaise“ hafi sömu röð og íslenska
skjaldarmerkið. Slíkt ætti að vera hægur
leikur að rannsaka, enda skiptir það kannski
minna máli en hið síðarnefnda.
Eftir því sem ég kemst næst, er orðið
ljón talsvert yngra í málinu en ritverk
Snorra. Orðið dreki merkir hins vegar til
forna „óvætt, furðudýr, skaðræðisskepnu".
Mér þykir líklegt, að ljón, sem samtíð Snorra
hefur tæpast þekkt öðruvísi en af latneskum
bókum, hafði hlotið nafnið „dreki“í munni
hans. Aðra skýringu kann ég ekki á drekan-
um í frásögn Snorra og um leið í skjaldar-
merki okkar.
Hitt þykir mér sýnu merkilegra hvernig
guðspjallamennirnir, eða táknmyndir þeirra,
hafa flækst inn í skjaldarmerkið í gervi
heiðinna landvætta. Frásögnin á að gerast
laust fyrir árið 1000, meðan heiðni var enn
við lýði á íslandi. Haraldur konungur
Gormsson hafði tekið kristni og tildrög her-
ferðar hans er meðal annars sú, að Hákon
jarl hafði kastað trúnni og heijað beggja
vegna Eyrarsunds með miklum ófriði. Hins
er og getið, að íslendingar hafi ort niðvísu
á nef hvert um Harald Gormsson og að það
hafi ekki verið honum að skapi. Hvernig sem
því víkur við, er ljóst að sögnin um landvætt-
irnar á sér kristna fyrirmynd og það er
þeim mun furðuíegra, þegar þess er gætt
að andstaðan gegn kristnitöku var mjög
sterk um þessar mundir. Skýringin á þessu
liggur ekki á lausu. Ef til vill hafa papar
eða snemmkristnir landnámsmenn falið
landið guðspjallamönnunum í hendur í bæn-
um sínum, til landgæslu og öryggis og arf-
sögnin geymst fram á daga Snorra. Hann
hefur _svo tekið sér skáldaleyfi og ofið hana
inn í Ólafs sögu Tryggvasonar, án þess að
gera sér grein fyrir táknrænu gildi hennar
í kristni. Það er alls ekki fráleitt að ætla
að Snorra hafi verið kunnugt um að ísland
átti sér fornar landvættir, eina til hverrar
höfuðáttar, án þess að honum hafi verið ljós
uppruni arfsagnarinnar eða tákngildis.
Hann hefur svo getið sér til um að fyrir-
myndir landvættanna hafi verið hugprúðir
og frekráðir stórbændur í helstu sveitum
landsins. Því hitt er næsta augljóst, að
Snorri hefði tengt landvættirnar kristnum
fyrirmyndum þeirra, hafi honum verið kunn-
ugt um þær.
Sé þessi tilgáta mín rétt færir hún líkur
að því að áhrif írskrar menningar og krist-
inna siða á fyrstu öldum Islandsbyggðar
hafi verið talsvert meiri en hingað til hefur
verið talið. Það er fremur ósennilegt að
lítill _ minnihluti kristinna landnámsmanna
frá írlandi hafi fengið að ráða vali land-
vætta hins heiðna meirihluta. Enn fráleitara
er að hugsa sér að arfsögnin hafi orðið til
meðal írskra þræla og bandingja. Mér þykir
líklegast að heiðnir landnámsmenn hafi
þekkt til arfsagnarinnar, en gefið henni
annað og mun ókristilegra innihald en það
sem guðræknir, írskir landar þeirra hafa
ætlast til.
Höfundur er blaðamaður í Noregi
GEIR G.
GUNNLAUGSSON
Tré
Ég elska þig stóra og sterka tré
ég er stoltur í návist þinni
í svip þín um gróðursins guð ég sé
geisla í fegurðinni.
Það hressir minn hug þegar sál
mín er sjúk
sólskin og víðar lendur
og blöðin þín grænu breið ogmjúk
eins og blessandi vinarhendur.
Ég elska þig stóra og sterka tré
stofn þinn og djúpar rætur
í vexti þínum og viðgang sé
ég vonir og sárabætur.
Höfundur var lengi bóndi í Kópavogi.
ANNA S.
BJÖRNSDÓTTIR
Haf við
strönd
Ég vil finna
varir þínar
á bijóstum mínum
villtar
eins og hafið
við ströndina
vil finna
hendur þínar
á lendum mínum
villtar eins og hafið
við ströndina.
Ég vil finna
hjarta þitt
slá
við hjartað mitt
villt eins og
hafið við ströndina.
Höfundur er skólastjóri á Vestfjörðum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7. OKTÓBER 1989 9