Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.1990, Blaðsíða 3

T.EgBfg
(m) @ H [5] [u] 0 B [l] ® [öl E E [n] ®
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík. Framkvstj.:
Haraldur Sveinsson. Ritstjórar: Matthias
Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Aöstoð-
arritstjóri: Björn Bjarnason. Ritstjórnarfulltr.:
Gísli Sigurösson. Auglýsingar: Baldvin Jóns-
son. Ritstjórn: AÖalstrœti 6. Sími 691100.
Nýir bílar
í bflaþætti Lesbókar eru kynntir þrír nýir frá Þýzka-
landi, sem munu sjást á þessu ári, þar á meðal nýr
Benz, sem leysir núverandi S-gerð af hólmi og beðið
hefur verið eftir með mikilli eftirvæntingu. Einnig er
smávegis um öll þau verðlaun og viðurkenningar sem
Citroén XM hefur sankað að sér.
Forsíðan
Myndirnar eru af Sinfóníuhljómsveit íslands og birtar
í tilefni 40 ára afmælis hljómsveitarinnar, sem nú er
minnst. Einnig eru viðtöl við Guðnýju Guðmunds-
dóttur konsertmeistara um leiðandi hlutverk hennar,
við Bjöm R. Einarsson básúnuleikara, sem er einn
af þeim elztu í hljómsveitinni.Jóhannes Georgsson
frá Rúmeníu, sem nú er orðinn íslendingur og loks
við Sigurð Björnsson framkvæmdastjóra um söguleg-
ar staðreyndir.
de la Tour var franskur málari og uppi á 17. öldinni
á svipuðum tíma og Hallgrímur Pétursson og
Rembrandt. Hann gleymdist þar til á þessari öld, að
hann hefur verið uppgötvaður, en aðeins em til eftir
hann 31 verk svo víst sé. Hrafnhildur Schram skrifar
um endurfæðingu þessa málara.
TÓMAS
GUÐMUNDSSON
Bodun
Maríu
Var leikið á sítar? Nei, vindurinn var það, sem rótt
í viðinum söng og næturró minni sleit.
Ég gat ekki sofið. Sál mín var dimm og heit,
Sál mín var dimm og heit eins og austurienzk nótt.
Ogégreiknaðiþangaðsem döggin úrdökkvanum hló
og á drifhvítum runnum hið gljúpa mánaskin las.
Og ég lagðist nakin í garðsins svalandi gras.
Sem gimsteina á festi nóttin stundirnar dró.
Svo nálgaðist sítarsöngurinn handan að,
ogsenn varhann biðjandi rödd, sem viðeyrumérkvað.
Var það svefninn, sem vafði mig draumi sínum?
Og varþað biærinn, sem brjóst mín og arma strauk,
og blærinn, sem mig í titrandi faðmi sér lauk,
með sæluna, er lokaði lémagna augum mínum?
B
B
Loksins dautt
Einhvem veginn hélt maður
að lokið væri þeirri deilu
um „hefðbundið ljóð-
form“, sem um skeið var
iðkuð hér af mikilli íþrótt.
Ætla mætti, að menn
hefðu áttað sig á þeirri
staðreynd, að hugtakið
Ijóð hefur á liðnum áratugum fært út kvíam-
ar, og fremur en áður haslað sér völl á sviði
óbundins máls. Þó er þessi umræða enn að
láta á sér kræla annað veifið á opinberum
vettvangi. Og þá kerrtur í ljós, að furðu marg-
ir líta svo á, að „hefðbundið ljóð“ sé umfram
allt bundið við rím.
Talið er að ljóðform sé í öndverðu sprottið
upp af dansi. Þess vegna er háttbundið hljóð-
fall það eina sem jafnan hefur skilið milli
ljóðs og lausamáls. Þá er um að ræða ein-
hver þau einkenni á hrynjandinni, sem unnt
er að greina sem reglu, en geta að öðm leyti
verið með ýmsu móti. Fleira var það nú ekki.
Hitt er svo annað mál, að einatt er þessi
„bragur" glöggvaður með ýmsu móti, og er
þá kominn til skjalanna ýmislegur bragar-
háttur, sem svo kallast. Það eina, sem frá
upphafi hefur brýnt hrynjandina í íslenzkum
brag, er reglubundin setning ljóðstafa. Síðar
koma einnig til hendingar dróttkvæðanna,
og loks endarím; en hvorugt hefur verið sjálf-
sagður fýlgifískur hefðbundins bragforms,
þó beitt hafi verið sem „bragskrauti" á ótal
vegu, þegar þótt hefur henta og vel fara.
Þegar hins vegar allri reglu í hrynjandi
sleppir, er textinn ekki lengur það sem um
aldir hefur kallazt ljóð, heldur lausamál; og
má í því tilliti einu gilda hvort prentað er í
belg og biðu eða í mislöngum línum (sem
af öðrum ástæðum getur farið vel).
í raun eru öll bragforms-einkenni hefð-
bundins ljóðs helguð hrynjandinni. Þegar
mest er við haft er þrenns konar hrynjandi
samferða gegnum íslenzkt ljóð af því tagi: í
fyrsta lagi sú sem markast af áherzlu-
atkvæðum og hefur braglið að einingu; í
öðru lagi sú sem markast af rímorðum, svo
að einingin verður heil Ijóðlína; og loks sú
tilbreytilega regla sem ræður skipan ljóð-
stafa.
Þama segir til sín sú listræna hvöt að
koma þekkilegri skipan á óskapnað. í því
skyni er beitt þeirri einu aðferð, sem málið
sjálft leggur til: að endurtaka með reglu-
bundnum hætti áherzlur og tiltekin málhljóð,
því ekki er mannamál annað en ýmisleg end-
urtekin hljóð með misþungum áherzlum.
Þannig verður til það bragform, sem tíðkazt
hefur og þróazt um víða veröld með ýmisleg-
um íjölbreytileik öldum og árþúsundum sam-
an.
Ljóð sem ekki eru ort á hefðbundnu formi
af neinu tagi, hafa stundum verið kölluð
fríljóð, þó að einnig séu þau greind nokkru
nánar. Þessi gerð ljóða hefur, sem kunnugt
er, einkum rutt sér til rúms á liðnum áratug-
um samfara ýmsum nýmælum í yrkisefnum
og ljóðstíl, þótt lengra sé að rekja til upphafs-
ins, enda réttilega kynnt sem „nútímaljóð".
Nýlega heyrði ég því haldið fram opin-
berlega af miklum sannfæringarkrafti, að
hið hefðbundna ljóðform væri endanlega úr
sögunni, og var kallað fagnaðarefni allgott.
Þó að fullyrðingar af þessu tagi kunni að
láta svolítið barnalega í eyrum, er þessi stað-
hæfing ekki verr ættuð en svo, að hún hrökk
af vörum Steins Steinars á góðri stund, sem
frægt er orðið. Steinn lét margt fjúka, og
ekki var alltaf á vísan að róa um það sem
á bak við bjó. Og nokkuð skýtur það skökku
við, að megnið af skáldskap Steins er ljóð á
hefðbundnu bragformi, sem hann beitti af
meiri snilld en flestir aðrir og því betur sem
lengra leið á skamman feril hans.
Auðvitað var þessum valdsmannslega boð-
skap Steins tekið með fögnuði af öllum þeim
sem þótti skáldgáfu sinni misboðið í hörðum
flötrum hins hefðbundna bragforms. Síðan
hefur ljóðaflokkur Steins, Tíminn og vatnið,
einatt verið látinn innsigla þessa staðhæf-
ingu, enda þótt víða í þeim bálki skarti hefð-
bundið ljóðform sínu fegursta.
Nú ætti engum að dyljast, að á íslertzku
sem öðrum málum hefur margt verið ort
afburða vel án hefðar í formi, og sumt af
bestu nútíma-skáldum vorum hefur ýmist
sjaldan eða aldrei gripið til hins hefðbundna
forms. Dæmi þess eru nærtæk um þessar
mundir.
Hins vegar reynist ýmsum frelsið viðsjált;
og þegar losnað hafði um strangar formkröf-
ur og byltingargjörn tízka hafði auk þess
kosið að létta af ljóðinu áþján rökvísrar hugs-
unar, var ekki nema vonlegt að yfír dyndi
sú flóðbylgja af ómerkilegu gaspri og hreinu
rugli, sem um skeið hefur hótað að kaffæra
bragartún Egils, Hallgríms og Jónasar, enda
skákað i því skjóli, að samkvæmt eðli máls-
ins yrði torvelt um gagnrýni, hvort heldur á
efni eða form.
Nokkuð er það athyglisvert, að ýmsir
þeirra, sem á sínum tíma voru taldir til frum-
kvöðla hins óbundna ljóðs í Evrópu, svo sem
frönsku skáldin Baudelaire og Rimbaud, hafa
lifað hvað beztu lífi í þeim ljóðum sem þeir
ortu á algerlega hefðbundnu formi, þó að
áhrif þeirra á form annarra skálda eigi sér
að sjálfsögðu rætur í öðrum skáldskap og
síst ómerkari.
Þýzka skáldið Hölderlin, sem uppi var fyr-
ir hálfri annarri öld, hefur stundum verið
kallaður eins konar fyrirrennari nútíma-ljóð-
listar bæði um efni og form. Víst var hann
æði frumlegur í hugsun, reyndar stundum á
mörkum heilbrigðrar skynsemi; en eftirlæt-
is-bragform hans voru háklassískir bragar-
hættir Forn-Grikkja, sem að vísu eru órímað-
ir, en þó svo stranglega háttbundnir, að hvert
einasta atkvæði er rígskorðað í sérkennilega
hrynjandi, sem stundum getur að sönnu leynt
nokkuð á sér.
Það skáld, sem flestum fremur hefur talizt
frömuður nútíma-ljóðlistar, T.S. Eliot, orti
sem kunnugt er nokkuð af sínum merkustu
ljóðum á lítt hefðbundnu formi; að minnsta
kosti fór hann þá sínar eigin götur á leiðum
hefðarinnar. En margt af frægustu ljóðum
sínum orti hann á harðbundnum og ramm-
lega rímuðum bragarháttum. Og þótt hann
léti gamminn geysa um ótroðnar slóðir, þeg-
. ar sá gállinn var á honum, vii-ðist hann ekki
í vafa um það, að hið hefðbundna ljóðform
muni víðs fjarri dauða sínum. Meðal annars,
sem hann hefur ritað um vanda ljóðlistarinn-
ar, segir hann:
„Það skáld, sem unnið hefur enskri tungu
mest til þarfa er Shakespeare... Leikrit
eftir Shakespeare er margslungið tónverk;
auðveldara er að ná tökum á formi sonnett-
unnar, óðunnar, ballöðunnar, vílanellunnar,
rondósins eða sestínunnar. Stundum er svo
látið sem nútímaljóð hafi gert út af við form
sem þessi. Ég hef orðið þess var að til þeirra
sé horfíð að nýju; og ég er þess fullviss, að
hvötin til að leita á fasta ogjafnvel kirfilega
bragarhætti sé ævarandi... Einhver tiltekin
form hæfa einni tungu betur en annarri...
og betur einu tímaskeiði en öðru ... vand-
legt form kemur einlægt aftur, þó lagt skuli
til hliðar annað veifið... En mikil býsn af
vondu lausamáli hafa verð sett saman í nafni
hins frjálsa Ijóðs... Einungis vont skáld
gæti fagnað frjálsu Ijóði sem lausn undan
kröfum formsins.“
Hér er þess að gæta, auk venjulegs fyrir-
vara um þýðingu, að þessi orð Eliots eru slit-
in úr lengra samhengi en unnt er að endur-
segja hér; þau standa í bók hans On Poetry
and Poets, 30. og 31. bls. En engum þarf
að koma á óvart, að slíkur formsnillingur sem
Eliot var vel næmur fyrir töfrum hins bundna
bragar og spáði honum sífelldri endurkomu.
Það er trúa mín, að þrátt fyrir öll gönu-
hlaup hafi skeið hins óbundna forms verið
íslenzkri ljóðlist til ómetanlegar hollustu. Það
hefur, hvað sem Eliot segir, gert skáldlegri
hugsun hægara um vik að ná tökum á nýjum
tíma. Hins vegar er óbundið ljóðform vita-
skuld ekkert listrænt markmið í sjálfu sér,
umfram það sem allt laust mál er ævinlega;
og það kann að hafa lokið sögulegu megin-
hlutverki sínu þegar þar kemur, að listræn
hvöt til meiri festu í formi fer að kallast á
við þá þjóðlegu þörf að treysta böndin við
menningu genginna kynslóða. Raunar má
nú þegar sjá þess merki, jafnt á íslandi sem
erlendis, að hið trausta ljóðform, bundið gró-
inni menningarhefð, fari að láta til sín taka.
En hvað sem verður og ekki verður, mun
íslenzk bókmenntasaga varðveita meðal ger-
sema sinna hið bezta af því sem ort er á
blómaskeiði hins óbundna ljóðs á síðari ára-
tugum tuttugustu aldar.
Helgi hálfdanarson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3. MARZ 1990 3