Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.1990, Blaðsíða 7

í merkingunni ’glögg’. Menn munu ekki
allir kunna því vel að „drekka glóð“ og því
hefur verið gripið til samsetningarinnar;o/a-
glóð. En auðvitað eru þetta ekki ákaflega
sterk rök gegn orðinu og í rauninni f|arri
kjama þessa máls. Hann er þessi:
Glögg er frábærlega gott orð í íslensku
og tilviljun ein að það hefur ekki verið haft
um eitthvert kunnuglegt fyrirbæri í þúsund
ár. Sama má segja um ýmis „óyrði“ sem
ríma við dögg og högg, t.a.m. *ögg*hnögg
og *kögg. Vel má reyndar vera að einhver
af þessum stjörnumerktu hljóðarunum sé í
rauninni íslenskt orð, e.t.v. mállýskubundið,
þótt mér sé ekki kunnugt um það. Víst er
að ræki eitthvert þessara „óyrða" á íjörurn-
ar í útvarpsþættinum íslenskt mál yrði því
tekið fagnandi sem góðu og gildu íslensku
orði og það þótt einhver óvissa væri um kyn
þess oguppruna. Hljóðasambandið <-ögg-fer
sem sagt í einu og öllu að íslenskum hljóð-
skipunarlögum. En því er eins farið um
þetta rím og obbann af öðmm íslenskum
rímsamstöfum að málið nýtir það ekki nema
að litlu leyti, fyllir ekki í öll skörðin með
raunverulegum orðum. Hver’ný „uppfylling"
á borð við glögg er landauki í ríki málsins
og það því óvinafagnaður að stjaka slíku
orði á brott.
En hér er fleira í efni. Orð eru ekki að-
eins einingar til að tjá merkingu heldur eru
þau líka oft menningarsögulegar minjar.
Áður er nefnt að bók er sennilega tökuorð.
Það er eitt af mörgum orðum sem talið er
að hafi borist í norræn mál úr fornensku.
Tvö önnur slík eru bókstafur og stafróf
Saman segja þessi orð okkur nokkra sögu
um samskipti norrænna manna og Engil-
saxa við upphaf íslandsbyggðar og um
rætur bókmenningar okkar, sögu sem ég
er nokkuð viss um að menn vildu síður vera
án._
íslenska skartar mýmörgum tökuorðum
úr margvíslegustu málum, ekki síst „menn-
ingartökuorðum" eins og bók, burgeis,
krydd, kurteisi, purpuri og silki og segir
hvert þeirra ofurlítið brot af íslenskri menn-
ingarsögu. Glögg er auðsæilega enn eitt
orðið í þessum stóra flokki „menningartöku-
orða“ og er til marks um að þrátt fyrir of-
boð engilsaxneskra menningaráhrifa hér á
landi eru okkur ekki allar aðrar bjargir
bannaðar. Sá siður manna að ylja sér við
heitt rauðvín á aðventu hefur borist hingað
með þeim fjölmörgu íslendingum sem dval-
ist hafa um eitthvert skeið við nám eða störf
í Svíþjóð. Um þetta er orðið glögg svolítill
minnisvarði og ástæðulaust og reyndar
spjöll að brjóta hann niður. Ensku „menn-
ingartökuorðin" popp og rokk eru t.d. látin
óáreitt, og er það vel, en óttaleg drýli eru
þau þó í samanburði við glögg.
Nú kann einhver að spyija hvort það
hljóti ekki að vera glóð til gildis umfram
glögg að það er af íslenskri rót og hvort
glóð sé ekki til muna „gagnsærra“ orð en
glögg. Báðar spurningarnar bera vott um
rangan skilning sem því miður er of almenn-
ur og hefur sett íslenskri nýmælasmíð
óhæfílega þröngar skorður. Samsett orð,
eins og t.d. landafræði, eru oft gagnsæ í
þeim skilningi að þekki menn merkingu ein-
stakra liða orðsins eru þeir nokkru nær um
merkingu heildarinnar. Að sjálfsögðu á
þetta hins vegar ekki við um ósamsett orð
(og alls ekki öll samsett). Þannig er t.a.m.
vita ögagnsætt að tala um land og strönd
og eru orðin þó ekki verri fyrir það. Reynd-
ar er það eitt af grundvallareinkennum
málsins að það er einmitt alls ekki gagn-
sætt. Samband hljóða og merkingar er með
öllu handahófskennt og væri þessu ekki
þannig farið væri mannlegt mál óhugsandi.
Við getum reynt að ímynda okkur fólk líkja
eftir ’landi’ eða ’strönd’ með hljóðum.
Allt tal manna um að orð séu „gagnsæ“
er bersýnilega á hugtakaruglingi byggt. Það
sem menn eiga við með þessu tali er að orð
séu kunnugleg af öðrum orðum, hafi það
sem kalla mætti tengslagildi. Þetta á eink-
um við um samsett orð en einnig um ýmis
ósamsett, afleidd orð. Þannig munu margir
gera sér grein fyrir því að nafnorðið þota
er dregið af lýsingarhætti sagnarinnar þjóta
en þótt þetta sé ágætt er orðið þota ekki
hótinu gagnsærra fyrir vikið. Og þegar að
er gáð er tengslagildið ekki heldur ákaflega
mikið því að ekki þýðir orðið hvaðeina sem
þýtur.
Nú má reyndar segja að það sé engin
höfuðsynd að nota orðið gagnsæi um (aug-
ljós) orðavensl, sé mönnum ljóst hvað við
er átt. Ég get fallist á þetta og fjarri sé
það mér að hafa eitthvað á móti slíku „gagn-
sæi“ í stöku orðum. En menn geta þá rifist
um hvort sé betra, lýðum ljós vensl eins
orðs við annað eða það sem kalla mætti
„menningarsögulegt gagnsæi". Vensl orðs-
ins glóð við sögnina glóa ættu t.d. ekki
vefjast fyrir neinum en þegar menn hafa
það í staðinn fyrir glögg er um menningar-
sögulegá fölsun að ræða menningarsögu-l
legu gagnsæi er fórnað fyrir tengslagildi.
Auk þess er ekki alveg augljóst að glóð
eigi að þýða ’heitt og kryddblandað rauðvín’
(frekar en t.d. ’heitur hrísgijónagrautur’ eða
’rauðglóandi rafmagnsofn’), þ.e.a.s. tengsla-
gildi orðsins í þessari merkingu er ekki
ákaflega skýrt. En hvað sem þessum vanga-
veltum líður er það auðvitað aðalatriði í
málinu að „gagnsæi", hverrar tegundar sem
það er, er í besta falli til prýði en getur
ekki ráðið og á ekki að ráða hvaða orð telj-
ast á vetur setjandi, sbr. land og strönd.
Krafa um almennt „gagnsæi“ orða er ekki
aðeins óraunsæ heldur einnig krafa um
málfátækt, fáa grunnorðstofna í málinu.
Hugtakið „íslensk rót“ á ekki heldur af-
skaplega brýnt erindi inn í umræðu um töku-
orð og nýyrði. í fyrsta lagi eru hérlend orð
yfírleitt ekki af séríslenskri rót heldur af
norrænum eða öðrum fjarstæðari toga og
því getur það varla skipt sköpum um „gæði“
orða hvort þau hafa borist hingað með nor-
rænum mönnum á 9. og 10. öld eða síðar.
Það verður m.ö.o. ekki séð að norræna orð-
ið glögg sé á nokkum hátt lakara orð en
t.d. norræna orðið jól þótt það hafi ekki
haft jafn langa landvist hér. í öðru lagi er
ein orðrót annarri ekki betri fyrir það eitt
að vera af einhveijum ákveðnum uppruna
- eða rasa. Þannig er vandséð að grískur
uppruni spilli svo mjög fyrir orðinu prestur
að það sé miklu lakara orð en t.d. hestur
Og ekki sýnist mér að kokkur og trukkur
séu verri.orð en t.d. hnakkur eða skrokkur
þótt þýskir segi Koch og enskir truck.
Það ofurkapp sem sumir leggja á að ný
ósamsett orð séu af íslenskri rót er ankanna-
legt. En auk þess hefur þetta sjónarmið,
ásamt áðurnefndri hugmynd um „gagnsæi“,
skrumskælt íslenska mályrkju, dregið auka-
atriði fram á kostnað aðalatriða og þar með
hindrað að mótuð væri skynsamleg mál-
stefna. Tölva og simi eru t.d. margrómuð
nýyrði, einkum vegna þess að þau eru dreg-
in af íslenskum orðum, tala og fomyrðinu
+síma (sem er að sjálfsögðu algerlega
„ógagnsætt" nútímamönnum). En auðvitað
er þetta eins og hvert annað rugl. Tölva
og sími em ekki hótinu betri til síns brúks
en t.d. tökuorðin banki og gír og við hefðum
ekki verið neinu verr sett með einhveijar
snaggaralegar íslenskanir á ensku orðunum
computer og telephone (eða d. telefon), t.d.
*kompur og fónn eða *teli.
Þegar um það er að ræða hvort hafa eigi
ný orð af íslenskri rót eða útlendri skiptir
auðvitað höfuðmáli hvort orðin eru heiti á
nýjungum sem verið er að orða á íslensku
í fyrsta sinn eða koma í stað gamalgróinna
íslenskra orða. í fyrra tilvikinu á málrækt
við en málvernd í hinu síðara. En þegar
menn heimta að erlendum nýjungum á sviði
verk- og hugmennta séu fengin „gagnsæ"
heiti af íslenskri rót er um einhvers konar
misskilda málvemd að ræða þar sem hún á
alls ekki við, háskalegan mgling á málvernd
og málrækt. Ég skal nú skýra þetta aðeins
nánar.
Öfgafull hreintungustefna kallar á and-
stæðu sína og því er það að sumir sem
aðra málstefnu hafa tala af lítilsvirðingu
um málvernd og telja hana standa í vegi
fyrir málrækt og nauðsynlegri málþróun.
Hafí menn réttan hugtakaskilning er þó
augljóst að bæði málvemd og málrækt eiga
rétt á sér. Málvernd stuðlar að því að við
eigum enn um sinn sæmilega greiðan að-
gang að fortíð okkar og fommenntum og
á að réttu lagi að beinast að varðveislu
sjálfs málkerfísins og sem flestra þeirra
orða sem fyrir em í málinu, eftir því sem
fært og skynsamlegt getur talist. Hugsum
okkur að menn hættu að nenna að segja
t.d. dagur, guð og helgi en fæm þess í stað
að segja ávallt *dei*godd og *víkend. Gerð-
ist þetta í umtalsverðum mæli væri góðu
málsambandi okkar við fortíðina augljóslega
stefnt í fullkominn voða. Þetta er aðal-
atriði. Það skiptir hins vegar litlu eða alls
engu í þessu sambandi hvort menn segja
glögg eða glóð, kúpling eða fótstig, róbóti,
vélmenni eða jálkur(!) (eins og einhver mun
hafa stungið upp á). Glóð í merkingunni
’glögg’, fótstig og vélmenni eða jálkur efla
naumast skilning á Eglu og Njálu umfram
glögg, kúpling og róbóti. /
Af sjálfu leiðir að margbreytni er oft að
tökuorðum, sbr. almanak og dagatal og fjöl-
mörg önnur slík pör. Um það er hins vegar
ekki deilt að standa beri fast gegn afíslensk-
un á borð við *dei fyrir dagur. Og þeir
munu líka fáir sem em formælendur þess
að íslenska taki við miklum fjölda af óís-
lenskulegum orðmyndum til að tákna er-
lendar nýjungar sem hingað berast, eins og
t.d. kompjúter, telefón og róbot.
Hér er komið að öðru aðalatriði þessa
máls. Orðmyndir eins og kompjúter og rób-
ot eiga sér engan augljósan samastað í beyg-
ingakerfi málsins. Eins og dæmin sanna er
skaðlaust að' veita stðku brði afiþéssú talgi
viðtöku enda gefst málinu þá ráðrúm til að
sníða af þeim verstu skafankana. Hér má
taka dæmi af biskup og Jón sem að réttu
lagi ættu að vera *biskupur og *Jónn í
nefnifalli en em ekki til skaða og hegða sér
enda skikkanlega að öðru leyti. Mjög mikil
og ör upptaka óíslenskulegra orðmynda er
hins vegar háskaleg, ylli vísast umtalsverð-
um spjöllum á beygingakerfínu eða legði
það jafnvel í rúst á skömmum tíma. Aftur
er það á hinn bóginn fullkomið aukaatriði
hvort menn fínna nýjungum orð af íslenskri
rót eða laga tökuorð að lögum málsins.
Tölva sími og jálkur beygjast ekki hótinu
betur en t.d. *kompur *teli og róbóti.
Annað atriði sem hafa ber í huga þegar
ný orð eru tekin inn í málið er hljóðafar
þeirra. Ný orð þurfa sem sagt ekki aðeins
að beygjast eftir íslenskum reglum heldur
einnig að.fara að hljóðskipunarlögum tung-
unnar. Jeppi er að þessu leyti prýðisorð en
*djíp alveg ótækt því að hljóðskipunin djí-
er vond í íslensku og það breytti engu um
þetta þótt *djíp væri haft í hvorugkyni og
beygt eins og borð. Djass og jass em hins
vegar bæði í góðu lagi. Matematík og astr-
ónómía em slettur sem eiga sér langan ald-
ur í tali skólafólks og beygjast með sóma
en ná ekki að festast í máli almennings
vegna mikils atkvæðafjölda í bland við óís-
lenskulegt, hljóðafar. Banani og kartafla
standa sig að þessu leyti betur og því er
það að flestum fínnst fráleitt eða í besta
falli broslegt að tala um bjúgaldin og jarð-
epli.
íslensk málvernd og málrækt snýst að
sjálfsögðu ekki aðeins um orð. En að því
er orðfærið varðar sérstaklega hafa ýmis
aukaatriði nú verið skilin frá þremur einföld-
um meginatriðum:
1) Standa ber vörð um gamalgróin orð
sem einhver not em fyrir, þ. á m. tökuorð.
2) Kosta skal kapps um að ný orð beyg-
ist samkvæmt íslenskum reglum.
3) Ný orð skulu allajafna fara að íslensk-
um hljóðskipunarlögum.
Þetta mættu sem best vera fyrstu þijú
boðorðin í opinberri málstefnu á Íslandi
enda gæti eflaust tekist um þau mjög al-
mennt samkomulag. Það á hins vegar ekki
að vera og .getur aldrei orðið þáttur í
íslenskri málstefnu að segja glóð í staðinn
fyrir glögg, jálkur í stað róbóti eða bjúgald-
in fyrir banani.
Nú má reyndar benda á að glóð, jálkur
og bjúgaldin fari að íslenskum hljóð- og
beygingareglum og því sé það skaðlaust
þótt menn haldi þessum og öðrum viðlíka
nýmælum fram. En þetta er því miður vond-
ur misskilningur. Með nýmælum af þessu
tagi eru menn að stugga við góðum tökuorð-
um sem þegar hafa náð nokkurri eða jafn-
vel algerri rótfestu. Ávinningurinn er enginn
en tjónið umtalsvert: Ringulreið í málfars-
efnum, efasemdir almennings um eigið
málfarságæti og minni málkjarkur hans. í
annan stað þyrla menn upp ryki um einskis-
verð aukaatriði, beina málumræðu frá meg-
inatriðum og hindra svo að mótuð sé skyn-
samleg málstefna. Loks eru tillögur af þessu
sauðahúsi auðvitað bara hlægilegar. Með
þeim gera menn sjálfa sig að viðundri, koma
því inn hjá almenningi að málrækt sé aðeins
fyrir hjákátlega sérvitringa og stuðla svo
að því að hann verði öllu sem að málrækt
lýtur fráhverfur.
Sú almenna óvissa sem hér er um hvað
sé skynsemi og hvað glópska í málfarsefnum
veldur því m.a. að einstakir málfrömuðir
komast óáreittir upp með alls kyns dáraskap
í nafni málvöndunar. Einhver slíkur frömuð-
ur mun t.d. vera ábyrgur fyrir því að marg
ir fréttamenn útvarps og sjónvarps eru tekn-
ir upp á að segja Japanar og íranar í stað-
inn fyrir Japanir og íranir og má víst þakka
fyrir meðan ekki er sagt *Danar og *afglap-
ir. Forsetningar eru nú líka í mikilli ónáð
hjá ýmsum fjölmiðlurum. Oft er fundið að
tvítekningu forsetninga, eins og í tilbúinn
til að og hefur sumum dottið í hug að betra
sé að segja tilbúinn að Aðfinnslur á þessa
leið vekja nú slíkan ótta við forsetningar á
undan skýringarsetningum og nafnháttum
að ýmsir virðast telja áhættuminnst að
sleppa þeim alveg og segja því tekin var
ákvörðun að (svipað og tíðkast í ensku, t.d.)
ogtala jafnvel um að menn hafi áhuga að.
Eins og þessi dæmi sýna eru öfgar og
dyntir ekki til framdráttar íslenskri mál-
rækt. Snjöll tökuorð eins og glögg og ró-
bóti kartafla og banani tankur og gír bera
því hins vegar vitni að almenningur er full-
fær um að velja og móta ný orð svo að vel
fari. Það er vel því þótt suniir virðist halda
eitthvað annað er framtíð íslenskrar tungu
á valdi almennings.
Glögg skal það heita.
Höfundur er málfræðingur og dósent við Há-
skóla Islands.
l'ts.'PMtinLTOú bH'n i-ist' "ru prr x-1 íf
SIGRÚN
E. HÁKONARDÓTTIR
Minning
um
eyðibyggð
Hús við húsá gömlum grunnum
standa,
grasivaxinn stíginn treður
enginn,
voru byggð af mætti margra
handa,
mörg hér voru sporin áður
gengin.
Innan dyra ekkert ersem forðum,
annarlegur bjarmi skín á rykið,
diskar standa steinrunnir á
borðum,
stólar brotnir þoidu fyrrum mikið.
Úti fyrirgrasiðgrænt um hólinn
grær og veitir engum saðning
lengur.
Enn af himni sína geisla sólin
sendir jafnt og þá er varstu
drengur.
Þar sem áður lék sér lamb íhaga,
leika fyrir vindum mold og
sandar.
Sama forsjón elskar allt sem
andar,
ogþá horfnu sólskinsbjörtu daga.
Enn þá kyssa bárur bera kletta,
en bátar mosagrónir út um tanga
bíða þess, sem víst mun aldrei
verða
að vaggi á ný í mjúku hafsins
fangi.
Og þó að hruninn vitinn vísi ei
neinum
veginn heim að landi í myrkri
nætur,
sáu ljósið synir hafs og dætur
skína töfrabjart frá honum einum.
Einhvers staðar gamall maður
grætur
gengna tíð við náttúrunnar hjarta
þar sem ungur drengur átti bjarta
æskudaga innst við landsins
rætur.
)
Höfundurvinnurá skrifstofu í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3. MARZ 1990 7