Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.1990, Qupperneq 5

ttflxztíarvt.fuua^CCiynfiaíax^tc,..,^
_ t lan&nSdO naMMLtfUrKáýmta ‘Spcavctj. trtfr^ rndcoe mLtfianb iplfflffYJ
■'Twtíerfcþmiffc eintGmgtJuitfje unS Wimt baitm (Uraurmm.«jun,£itw 9*611* udjTfoU
2(f>b. 63. <Pe(lorjt in einer ©djueíieibung. Spfr. non <Pau(uð gflrfl nflcp
3. Solumbina iöj6. TOíiIntten, Supferftid)fabinet
Þýzkur pestarlæknir í hlífðarbúningi sem átti að veiýa hann fyrir plágunni. í
fuglsgoggnum voru ilmjurtir til að sía óhollustu úr öndunarloftinu. Á enda sprot-
ans brennur reykelsi, sem talið var bægja óheilnæmum efhum frá. Gler voru
fyrir augnopunum á grímunni.
Koparstunga frá 1656 eftir Paulus Fiirst.
Á háskólaárum mínum las ég Pláguna
eftir Camus. Sú lesning beindi huga mínum
að því hversu ólíklegt væri að svartidauði
hefði geisað hérlendis. Eftir að ég sneri
heim frá námi gruflaði ég enn í þessu, las
mér til um sjúkdómasögu miðalda, og ekki
síst plágufaraldrana, og flutti einhvem tíma
á sjöunda áratugnum útvarpserindi þar sem
ég dró mjög í efa að plágufaraldrarnir á
Islandi hefðu verið sama sótt og svarta-
dauðafaraidrarnir í Evrópu.
Ágætur læknir andmælti fljótlega hug-
myndum mínum í útvarpi á þeim forsendum
að enginn sjúkdómur annar en plágan hefði
getað valdið þeim búsifjum sem annálar
greina frá. Ég tel það samt éhn með ólíkind-
um að Yersinia pestis,' gerillinn sem veldur
plágu, hafi nokkurn tíma til íslands komið.
Plágan Er Nagdýraveiki
Gerillinn eða bakterían hefst einkum við
í rottum og fleiri nagdýrum. Milli dýranna
berst sýkillinn með flóm.
Eftir að fló hefur sogið bióð úr sýktri
rottu stífla gerlarnir oft meltingarfæri flóar-
innar svo að hún kemur engu blóði niður.
Allar tilraunir hennar til að ná sér í fæðu
verða til þess eins að gerlar berast með
biti hennar í rotturnar sem hún leggst á.
Reyndar losnar flóin oft við gerlakökkinn
eftir nokkra hríð.
Venjulega er aðeins lítill hluti rottustofns-
ins sýktur af plágu, en fyrir kemur, af
ókunnum orsökum, að plágan brýst út sem
drepsótt í rottum og breiðist þá oft út um
verulegt svæði. Þá leita dauðvona rottur
úr fylgsnum sínum út á götur og upp um
hús og drepast þar. Þegar hræin kólna leita
flærnar annarra hýsla og lenda þá oft á
mönnum sem þær sýkja. Þannig hefst plágu-
faraldur hjá mönnum.
Milli manna berst plágan ekki á þennan
hátt. Mannaflær geta ekki — eða aðeins
örsjaldan — borið sýkina áfram.2
Á þessu stigi berst plágan þannig í menn
úr rottum eða öðrum nagdýrum. Langoftast
breiðist svartadauðafaraldur út með rottum,
þótt dæmi séu til að múrmeldýr og önnur
villt nagdýr séu uppspretta plágufaraldra.
Mýs geta að vísu tekið plágu, en á þeim
eru engar flær sem líklegar eru til að bera
sýkina í menn.
Um 70-80% þeirra sem tóku pláguna á
fjórtándu öld í Evrópu létust af henni, flest-
ir áður en fimm dagur voru liðnir frá því
að fyrstu einkenna varð vart. Þeir sem kom-
ust yfír pestina voru ónæmir ævilangt.
Plága sem barst í menn úr nagdýrum
með flóarbiti kom fram sem kýlapest. Kýli
brutust út í eitlum í nára, á hálsi eða undir
handleggjum. Eftir því sem á veikina leið
þrútnuðu kýlin við háan sótthita og sprungu
stundum. Þetta var afar kvalafullt en lækn-
ar töldu það góðs viti því að sjúklingar sem
héjdu svo lengi út höfðu nokkra lífsvon.
Utan hitabeltis dettur kýlapest jafnan niður
um háveturinn, því að þá eru flærnar flest-
ar í dvala.
Einnig er þekkt að sýklarnir valdi blóð-
eitrun sem dregur sjúklinginn til dauða áður
en kýli ná að bijótast út.
Fyrir kemur loks að sjúkdómseinkenni
og smitleiðir breytist, og plágan komi fram
sem lungnapest, sem er mjög smitandi og
dreifist manna á milli með hósta, án milli-
göngu rottu og flóar. Þessu formi fylgir
jafnan blóðugur uppgangur. Allir eða nær
allir, sem lungnapest tóku, dóu.
Þessi smitleið ér þó ekki talin duga ein
til að halda við plágufaraldri meðal manna.
Eðlileg dreifing sýkilsins er með biti rottu-
flóa og sjúkdómurinn hefst hvorki né helst
við nema þar sem eru nagdýr, frumhýslar
bæði plágugerlanna og flónna.
Um þetta má til dæmis lesa í grein eftir
enskan lækni, Colin McEvedy, í Scientific
Amerícan í febrúar 1988. McEvedy hefur
lagt sig eftir sögu læknisfræðinnar og ritar
meðal annars: „Skilyrði fyrir farsótt [af
plágu] meðal manna er farsótt í nagdýrum,
sem bæði er forsenda þess að veikin komi
upp og að hún haldist við meðal manna.
Yitanlega verða stofnar manna og nagdýra
að vera í náinni snertingu til þess að veikin
berist þar á milli, en það hefur trúlega ekki
staðið útbreiðslu hennar fyrir þrifum á mið-
öldum, þegar menn voru umkringdir rottum
jafnt í borgum sem til sveita.“
UPPHAF Rottugangs
Á ÍSLANDI
Ekki þó á íslandi. Hvaða nagdýr voru
hérlendis í byijun fimmtándu aldar? Haga-
mýs hafa að öllum líkindum borist hingað
til lands með landnámsmönnum. Um land-
nám húsamúsa er mér ókunnugt, enda
skipta músastofnar hér ekki máli, því að
mýs geta ekki smitað menn af plágu, svo
sem áður er sagt.
Tréskurðarmynd
aflækni, eða
bíldskera, sem
sker á kýli. í plág-
unni miklu úti í
Evrópu urðu
sjúklingar út-
steyptir í kýlum.
A þessum tíma
voru uppskurðir
einskonar hand-
verk og ekki hluti
af háskólanámi í
læknisfræði, eftir
þvísemsegirí
Veraldarsögu
Grimbergs.
Það mætti raunar halda að það þætti
vart í annála færandi í byijun fimmtándu
aldar, þótt rottugangur væri nokkur á ís-
landi, en útbreiðslusaga rottutegundanna í
Evrópu mælir eindregið gegn því að rottur
hafi þá verið hér, nema i mesta lagi stöku
sinnum í hafnarplássum.
Allt fram á sextándu öld var svartrottan,
Rattus rattus, eina rottutegundin í Evrópu,
og hún hefur til þessa dags verið helsti
hýsill pestargerilsins. Um miðja sextándu
öldina varð annarrar rottutegundar, brúnu
rottunnar, Rattus norvegicus,3 fyrst vart í
Evrópu. Hún lagði á næstu öldum undir sig
Evrópu og Ameríku. Veldi svartrottunnar
hefur að sama skapi dregist saman.
Eggert Ólafsson getur um rottur (völsk-
ur) á Snæfellsnesi um miðja 18. öld, og er
það elsta heimildin um þessi dýr hérlendis.
Trúlega hefur það verið brúnrotta. Áreiðan-
legar skýrslur eru ekki um svartrottur hér
á landi fyrr en 1912, þegar þeirra er getið
í Reykjavík. Síðan hafa svartrottur annað
veifið borist með skipum til Reykjavíkur og
Ilafnarfjarðar, en þær virðast eiga erfitt
með að nema hér land. Það verður því að
teljast fullvíst að þar til landnám brúnrottu
hófst á íslandi hafi engar rottur, eða því
sem næst engar, lifað hérlendis.
Það er því ljóst að rottur hafa ekki verið
hér í byijun fímmtándu aldar, eða að
minnsta kosti alls ekki svo útbreiddar að
plágufaraldur hafi getað brotist út hér í
rottustofni og breiðst þaðan út sem drep-
sótt í mönnum. Ekki hafa þá heldur verið
hér önnur nagdýr sem gætu hafa miðlað
plágu til íslendinga.
Ef trúa má þeim staðhæfingum farsótta-
fræðinga að plágufaraldur geti hvorki gosið
upp né haldist við án snertingar við sýkt
nagdýr, þá er augljóst að plágan eða svarti-
dauði hefur aldrei til Islands komið.
Það er athyglisvert að eiginleg lýsing á
einkennum drepsóttarinnar fínnst ekki í
íslenskum annálum, og er svartidauði þó
næsta sérkennileg sótt. Siguijón Jónsson
kemur inn á þetta í bók sinni, Sjúkdómar
og sóttarfar á íslandi 1400-1800 (bls.
13-14): „Eru frásagnir af þeim [plágufar-
öldrunum á íslandi], einkum hinum fyrri,
a.m.k. fjölorðari en frásagnir um flestar
aðrar sóttir frá þessum tímum, en ekki
mundi lýsingin á sjúkdómnum þykja upp á
marga físka nú á dögum. Þar er t.d. hvergi
minnzt á kýlin, getur að vísu verið, að oft-
ast hafi verið um lungnapest að ræða, en
hvergi er neitt að því vikið beinlínis. Að
sóttin var svo bráð, að „menn lágu dauðir
innan þriggja nátta“, gerir það þó líklegt.
Þetta, hve sóttin var bráð, er nálega það
eina, sem talizt getur til lýsingar á henni,
að öðru leyti er frásögnin öll um afleiðing-
arnar: manndauðann og þau vandræði, sem
af honum stöfuðu. En hún nægir samt til
að taka af allan vafa um það, að pest var
þarna á ferð.“ -
í sama streng tekur Þorkell Jóhannesson
í fyrrnefndri Skírnisgrein (bls. 77): „Það
verður ekki efað, að Plágan mikla kom hing-
að til lands árið 1402.“
Jón Steffensen birtir 1974 í greinasafninu
Menning og meinsemdir ritgerð um pest á
Islandi. Þar minnist hann á útvarpserindi
mitt, en hafnar röksemdum mínum á þeim
forsendum að um lungnapest hafi verið að
ræða hérlendis. Hafí menn smitast af flóm
af sýktum rottum við uppskipun úr skipi
Einars Heijólfssonar í Hvalfírði, veikst af
kýlapest sem síðan hafi breyst í lungnapest
í einhveijum þeirra og farsóttin þannig haf-
ist.
Hvað Var ÞÁ Plágan
Á ÍSLANDI?
Þeir fræðimenn íslenskir, sem hér hafa
verið nefndir, telja að ekki geti hafa verið
um aðra sjúkdóma að ræða en pláguna
vegna þess hve mannskæð sóttin hafi verið.
Þorkell Jóhannesson minnist ekki á þátt
nagdýra í dreifmgu veikinnar, enda fjallar
hann einkum um farsóttina frá sjónarmiði
sagnfræðings og rekur áhrif landauðnarinn-
ar á mannlíf á Islandi.
Siguijón Jónsson segir á einum stað (bls.
19): „En rottur og mýs voru skæðustu smit-
berar veikinnar." Rottur voru ekki hérlendis
á miðöldum og mýs geta ekki smitað menn
af plágunni.
Jón Steffensen skrifar (bls. 321): „í bók
eftir brezka sýklafræðinginn Shrewsbury,
sem út kom 1970 og heitir „A history of
bubonic Plague in The British Isles“, er
gengið út frá því, að lungnapest geti ekki
myndað sjálfstæða faraldra, sem teljandi
séu, nema í samfloti við kýlapest, sem sé
það form pestarinnar, sem ráði eðli faraldr-
anna, þannig að faraldur, sem geisi um
hávetur, geti ekki verið pest, nema beinlínis
sé tekið fram, að honum fylgi blóðugur
uppgangur. Haldleysi þes^ara forsendna
mun koma síðar í ljós, en það er auðsætt,
að ættu þær við rök að styðjast, þá væri
ekki um pestarfaraldra að ræða á íslandi."
Til sönnunar á haldleysi þessara for-
sendna vitnar Jón Steffensen fí íslenska
annála, þar sem lýst er gangi plágunnar
miklu í Evrópu. Af lýsingunum virðist ljóst
að lungnapest hafi gengið í Noregi um miðja
fjórtándu öld. Jón heldur áfram (bls. 327):
„Hin greinargóða lýsing íslensku annálanna
á veikinni tekur af öll tvímæli um, að það
var lungnapest, sem gekk í Noregi, en eng-
ar heimildir eru fyrir, að kýlapest hafi jafn-
framt verið á ferðinni."
Sem fyrr segir er Shrewsbury engan veg-
inn einn um þá skoðun að pestarfaraldur
haldist ekki við -nema þar sem fyrir séu
smituð nagdýr. Þetta mun nú vera álit nær
allra sérfræðinga, sem fjallað hafa um far-
aldursfræði plágunnar. Þessu áliti tel ég
ekki hægt að hafna með því að ekki séu
skráðar heimildir um kýlapest í landi þar
sem krökkt var af svartrottu þegar faraldur-
inn geisaði.
Önnur röksemd Jóns Steffensens er að
hér hafi verið „hin ákjósanlegustu skilyrði
til úðasmitunar úr fatnaði hinna látnu, af
veðurfarsástæðum".
Ég hef ekki rekist á það í ritum annarra
sérfræðinga að pestarsmit geti borist í önd-
unarveg manna úr fötum. Afdráttarlausar
SJÁ NÆSTU SÍÐU
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. JÚNÍ 1990 5