Lesbók Morgunblaðsins - 11.05.1991, Page 5

á kóriíi fjfe’áfeá, -kð'lhárin kéyþti hkfia fjTÍr I
þriggja ambátta verð og flutti hana með
sér til íslands. Kona þessi var Melkorka
dóttir Mýrkjartans írakonungs.
í Laxdælu er meira af lýrík og rómantík
en í öðrum Islendingasögum. Segja má að
rómantíkin í sögunni hefjist, þegar Höskuld-
ur kemur að Melkorku, þar sem hún er að
tala við Ólaf son sinn við bæjarlækinn á
Höskuldsstöðum, en áður hafði hún látist
vera mállaus. Það var vörn hennar gegn
því að vera meðhöndluð sem ambátt. Segir
Melkorka Höskuldi þá frá ætt sinni og upp-
runa. Ekki er hægt að vefengja tilveru
Melkorku í Laxárdal. Um það vitnar ör-
nefnið Melkorkustaðir, en þar fékk Höskuld-
ur henni bústað, þegar ósamkomulag Jór-
unnar konu hans og Melkorku keyrði úr
hófí. Svo virðist sem sögu Melkorku hafí
verið trúað. Ekki er líklegt að svo stórlátur
og metnaðargjarn maður og Egill Skalla-
Grímsson, hefði gefíð Ólafí dóttur sína Þor-
gerði fyrir konu, ef móðurætt hans gæti
talist til vansa. Þess má einnig geta, að
Ólafur lætur einn son sinn heita eftir Mýr-
kjartani afa sínum.
Ferð Ólafs páa til írlands, sem hann fer
að áeggjan móður sinnar átján vetra gam-
all, er í senn rómantísk og ævintýraleg.
Með tilstyrk Gunnhildar drottningar og son-
ar hennar, Haralds gráfelds konungs í Nor-
egi, fær hann skip og skipshöfn til fararinn-
ar. Eiga þeir langa og stranga útivist og
lenda í hafvillum. Þegar skipshöfnin deilir
við Öm stýrimann um hvaða stefnu skuli
taka, er málinu skotið til ráða Ólafs. Hann
segir þá: „Það vil ég að þeir ráði, sem hyggn-
ari eru. Því verr þykir mér sem oss muni
duga heimskra manna ráð, er þau koma
fleiri saman.“ Til þessa orðtaks hefur oft
verið vitnað síðan. Þegar þeir að lokum ná
landi og búast við ófriði frá írum, gengur
Ólafur fram í stafn skipsins sem tígulega
búinn riddari með skjaldarmerki. Frekar
mætti álykta að skipshöfnin væri ekki til
stórræðanna eftir slíka hrakninga. Öll frá-
sögnin af þessari ferð Ólafs páa er sögð
honum til vegsauka og segir í rauninni ekk-
ert til um það hvort hann hefur hitt afa
sinn Mýrkjartan, sem kann að hafa verið
smákonungur en alls ekki hákonungur á
írlandi.
Af bömum Höskuldar, sem hann átti með
konu sinni, var Þorleikur faðir Bolla elstur.
Þorleiki er í sögunni lýst þannig: „Hann var
mikill maður og sterkur og hinn sýniligsti,
(þ.e. ásjálegasti) fálátur og óþýður. Þótti
mönnum sá svipur á um hans skaplyndi,
sem hann myndi verða engi jafnaðarmað-
ur.“ Ekki er hægt að villast á því, að um
skaplyndi sitt bregður Þorleiki til móðurætt-
ar sinnar, Strandamanna. Hann stendur í
skugga Ólafs páa og unir því ekki sem best.
Þeir sættast þó heilum sáttum, þegar Ólafur
býðst til að fóstra son hans, Bolla.
Nefndar em tvær dætur Höskuldar í sög-
unni. Önnur þeirra var Hallgerður langbrók,
sem miklum örlögum veldur í Njálssögu.
Þegar fram liðu stundir keypti Ólafur pái
löndin á Hrappsstöðum og í holti einu upp
með Laxá að norðanverðu lét hann reisa
sér bæ af þeim viðum, er þar voru höggnir
í skóginum, en sumt hafði hann af reka-
ströndum. Bæ sinn nefndi hann Hjarðar-
holt. Þau Ólafur og Þorgerður áttu mörg
böm og kemur Kjartan langmest við sögu.
Þeir fóstbræðumir Kjartan og Bolli voru
mjög jafnaldra. Ekki em lítil drög að lýs-
ingu Kjartans í sögunni, en nefna má, að
svipuð lýsing er á Þiðranda í samnefndum
þætti. Þó er lýsingin á Kjartani öll ýtar-
legri og glæsilegri. Þessir tveir, ásamt Ing-
ólfí sonarsyni Ingimundar gamla landnáms-
manns, hafa verið sagðir þrír fegurstir
manna, sem fæðst hafa á íslandi. Um Ing-
ólf var kveðið: „Allar vildu meyjamar með
Ingólfí ganga." Það merkir, að allar vildu
meyjamar eiga hann.
Þegar þeir Kjartan og Bolli em fullvaxta,
fara þeir oft að Laugum í Sælingsdal. Á
góðum degi er það að minnsta kosti tveggja
stunda reið eftir greiðfarinni götu. Þar býr
Ósvífur með konu sinni og bömum. Guðrún
dóttir hans, sem sögð er kvenna vænst á
íslandi, hefur verið tvígift, þótt ung sé, og
er nú ekkja eftir seinni mann sinn. Auk
þess að fá sér bað í heitri uppsprettulaug-
inni, er erindi Kjartans að tala við Guðrúnu.
í þessum ferðum er Bolli aðeins þögull aðdá-
andi Guðrúnar, en hann hugsar sitt. Síðan
fara þeir utan Kjartan og Bolli. Ástæðan
til þess, að Kjartan dvelur lengur en Bolli
í Noregi, er fyrst og fremst sú, að hann er
einn í hópi fjögurra höfðingjasona af ís-
landi, sem Olafur konungur Tryggvason
heldur eftir til að greiðlegar gangi, að koma
á kristinni trú í landinu.
Bjöm M. Olsen hefur bent á, að Ingibjörg
konungssystir hafi gifst Rögnvaldi jarli
Úlfssyni á Vestur-Gautlandi einmitt á þeim
ámm, sem Laxdæla telur, að samband
þeirra Kjartans og Ingibjargar hafí átt sér
stað. Frásögnin af vináttu þeirra eykur ró-
mantíkina og spennuna í sögunni og verður
að lokum til þess, að Guðrún Ósvífursdóttir
lætur undan þrábeiðni Bolla að giftast hon-
um, enda telur Bolli henni trú um að Kjart-
an sé henni afhuga. Samkvæmt tímatali,
sem miðast við kristnitökuna, kemur Kjart-
an til íslands árið eitt þúsund og eitt. Ári
síðar fær hann Hrefnu Ásgeirsdóttur fyrir
konu. Eftir það verður atburðarásin hröð
og örlagastraumurinn þyngri, þar til þeir
Laugamenn vega Kjartan við Hafragil á
Svínadal við mikinn liðsmun, eftir frækilega
vörn hans. Sá atburður gerðist fímmtudag-
inn eftir páska árið eitt þúsund og þrjú.
Ástarþríhymingur er nú vinsælt efni
hvort heldur sem er í formi kvikmyndar,
leikrits eða skáldsögu. Þeir þekktust einnig
erlendis á ritunartíma íslendingasagna til
dæmis í sögunni af Tristram og ísolde. Af
ástarþríhyrningi í öðrum íslendingasögum
en Laxdælu má nefna Gunnlaugssögu
ormstungu. Þar er þríhymingurinn Helga
hin fagra, Gunnlaugur og Hrafn og í Korm-
ákssögu eru það Steingerður, Bersi og
Kormákur. í þessum tveim sögum hafa
konurnar ekki jafnbein áhrif á atburðarásina
og í Laxdælu, enda var Guðrún skömngur.
Helga og Steingerður virðast aðeins hafa
áhrif með tilveru sinni, en Guðrún eggjar
til verka eða grípur til þeirra. Mismunur á
þríhyrningnum í Laxdælu og Tristramssögu
er sá, að í Tristramssögu er ekki raunvem-
legur þríhymingur. Tristram og ísolde unn-
ast að vísUj en ekki verður séð að konungur-
inn, sem Isolde átti að giftast, hafí gert
slíkt. Laxdæla gefur í skyn að Guðrún og
Kjartan hafí unnað hvort öðm og að Bolli
hafí unnað Guðrúnu, áður en hann fékk
hennar. Svipað verður uppi á teningnum,
ef Laxdæla er borin saman við þýskar hetju-
sögur og Eddukvæði. Guðrúnu er oft jafnað
til Brynhildar Buðladóttur, Kjartani til Sig-
urðar Fáfnisbana og Hrefnu til Guðrúnar
Gjúkadóttur og víst er, að Kjartan hlaut
sama aldurtila og Sigurður og af sömu or-
sök. Sá mismunur er á hinn bóginn aug-
ljós, að Sigurður virðist hafa orðið fráhverf-
ur Brynhildi, þótt göldmm sé um kennt.
Þríhyrningur Laxdælu virðist því standa nær
ástarþríhyrningi nútímans en þríhyrningum
Tristramssögu og þýskra hetjusagna. Höf-
undur Laxdælu hefur að minnsta kosti unn-
ið mjög sjálfstætt úr þessum efnivið, ef
hann hefur haft þýsk hetjukvæði til hliðsjón-
ar.
Ég hefí áður minnst á rómantískan og
lýrískan stíl sögunnar og fer rómantíkin
vaxandi, þegar líður á frásögnina. Af öðmm
einkennum sögunnar má nefna að hún er
margorð, þegar miðað er við aðrar íslend-
ingasögur. Má taka sem dæmi, er Bolli seg-
ir Guðrúnu frá vináttu Kjartans og Ingi-
bjargar. „Guðrún kvað það góð tíðindi, en
því aðeins er Kjartani fullboðið, ef hann fær
góða konu, og lét þá þegar falla niður tal-
ið, gekk á brott og var allrauð. En aðrir
grunuðu hvort henni þætti þessi tíðindi svo
góð, sem hún lét vel yfír.“ Höfundur Njáls-
sögu hefði vafalítið látið viðbrögð Guðrúnar
við fréttinni nægja. í Laxdælu ber mikið á
skrautlegum klæðnaði, veislum og gjöfum
og á það einkum við um söguhetjurnar.
Ekki er verið að lýsa fatnaði íslenskrar al-
þýðu þess tíma, heldur klæðnaði úr pelli og
silki, sem tíðkaðist við hirðir erlendra þjóð-
höfðingja. Mér fínnst sagan gjalda þess
fremur en hitt. Þegar Laxdæla er skoðuð í
heild má hiklaust segja, að hin erlendu áhrif
á efnisþráðinn séu mikil og aukist, þegar
kemur fram í söguna.
Þeir, sem áhuga hafa á lestri íslendinga-
sagna, vilja gjaman gera sér grein fyrir því
hve mikinn sannleik sögumar hafa að
geyma. Hvað Laxdælu varðar tel ég, að
meginþráður sögunnar sé sannsögulegur og
enginn vafi er á því, að aðalpersónur sög-
unnar vom til. Hins vegar er höfundurinn
ekki að skrifa sagnfræði. Hann leitar víða
fanga og lætur hið skáldlega og rómantíska
fá að njóta sín fram yfír það, sem vant er
í flestum öðmm Islendingasögum.
Að sjálfsögðu er meginuppistaðan í Lax-
dælu munnmælasögur um atburði, sem skeð
höfðu í héraði. Einnig má vel hugsa sér að
til hafi verið skráðar ættartölur með fróð-
leik um persónur frá þeim tíma, sem sagan
gerist, svipaðar ævi Snorra goða.
Hafi einhver setning, sem höfð er eftir
sögupersónu í Laxdælu, komist óbreytt til
skila, þá dettur mér í hug svar Guðrúnar
til Bolla sonar síns, er hún segir: „Þeim var
ek verst, er ek unna mesL“ Svar gamallar
og lífsþreyttrar konu til þess sonar, sem
henni þótti vænst um.
Höfundur er kennari i Reykjavík.
INGIMAR ERLENDUR SIGURÐSSON
LIUUR
Hve dauðleg á altari afskorin blómin,
sem unnu guðs himni af rótum í jörð;
á dýrðlegum páskum mun deyja út ljóminn,
ef drottinn ei gefur þeim upprisusvörð.
Um sjálfsvitund kirkjunnar klerkurinn ræðir:
sú kirkja sem lifir ei einni af náð,
hún rís ei með Kristi í himneskar hæðir
og heiminum rótlausa verður að bráð.
Og blómanna ilmur sem eftirsjá stígur,
sinn unaðsreit trúin í frumkristni sér;
hvert afskorið blóm sem á altari hnígur
til áminnis fórnarilm vitunum ber.
Hve erfitt í veraldar viðjum að skilja,
að vitni hvert afskorið blómstur um Krist;
er kirkjunnar táknmynd í tímanum lilja,
sem tilverurétt sinn í jörð hefur misst?
Hún hvorki á jörðu né himni á rætur,
ef hryggðin sér eingöngu blómstrandi feigð;
en blindan sem kirkjunnar gróðurfar grætur
í geislandi tárum er birtunni eygð.
Á meðan hún ber í sér blómin af völlum,
svo bliknar öll Salómons veraldar dýrð:
er páskadags sköpun í kirkjunnar köllum,
af Kristi hver lilja til upprisu skírð.
Hann sagði og hjörð litla, óttastu eigi,
sitt eilífa ríki svo höndluðum fól;
þótt altarisblómin í dýrðinni deyi,
er dauðinn sem regnskúr á upprisu sól.
í þjóðkirkju guðs er ei þröngt setinn bekkur,
en þrír eða tveir eru Kristi sem safn;
og óbrotinn kirkjunnar kynslóða hlekkur,
fyrst kyijar eitt stúlkubarn frelsarans nafn.
Þó flest séu safnaðar bökin hér bogin,
sem birtan þau sligi með kransi og gröf:
í stúlkunnar augum er upprisu loginn,
og óbomum verður hann náðarrík gjöf.
Sjá, gulur við hársrætur bundinn er borði,
sem blómin í ummyndun nemi þar svörð;
er páskanna sól rís af upprisu orði,
í augndjúpið plantað er guðsríkis jörð.
Og barnsaugu prestinn í bæninni styrkja,
sem biður að þjóðkirkjan eflist af náð;
af liljum og stúlkunni ljómar hans kirkja,
og lífinu upprisna guð hefur sáð.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11.MAÍ1991 5