Lesbók Morgunblaðsins - 11.05.1991, Page 7

Hjörtur Og MARGRÉT
ÁReynimél
Steinbærinn Reynimelur á Bræðraborg-
arstíg 22 var öllu minni og á honum var
ekkert loft. Þar bjuggu hjónin Hjörtur Jóns-
son sjómaður og Margrét Sveinsdóttir með
11 böm. Allur bærinn var ein stofa og eld-
hús. Ágústa Pétursdóttir Snæland bjó á
næstu grösum og hún minntist hjónanna á
Reynimel með eftirfarandi hætti:
„Á Reynimel bjuggu sæmdarhjónin Hjört-
ur Jónsson og Margrét Sveinsdóttir. Mér er
í minni þegar þau gengu suður Bræðraborg-
arstíginn með tæki til að yrkja jörðina. Þau
gengu hlið við hlið gömlu hjónin, bæði ákaf-
lega þybbin og þétt á velli. Þau fóru mark-
visst áfram, þó að þau gengju hægt, og
manni fannst eins og þau væru tákn fyrir
allt sem var upprunalegt og gott í lífinu."
Árið 1935 áttu þau Hjörtur og Margrét
á Reynimel gullbrúðkaup og þá skrifaði vin-
ur þeirra grein í blað og lýsing hans á þess-
um gömlu hjónum, vinnu þeirra og heimili
er lýsing á almúgafólki eins og það gerðist
best í Reykjavík fyrri tíma:
Ánægju sinnar leituðu þessi hjón í vinnu
sinni og þeirri blessun, sem henni fýlgir,
sparsemi og ráðdeild. Húsbóndi fór þegar
að stunda sjó, fyrst á róðrabátum, þar til
þilskip komu, og reyndist hveijum manni
fengsælli á færi sitt þau ca. 40 ár sem
hann stundaði sjó. Á vetrum sýslaði hann
við steinsmíði en þá iðju hafði hann numið
af Bald hinum danska, er byggði alþingis-
húsið. Varð honum og heimili hans þetta
starf mikill búbætir á vetrum, er flestir sjó-
menn gengu atvinnulausir.
Ég sem þessar línur rita var samskipa
Hirti á skútum allmörg ár, og get því ekki
látið þess ógetið, hvemig hann hagaði vinnu
sinni þar. Þegar fískaðist var Hjörtur alltaf
við færið meðan legið var og látið reka.
En tæki fisk undan og siglt væri á mið
aftur, notaði hann þann tíma til að kinna
hausa þá, sem hann hafði fengið, og á þann
hátt aflaði hann sínu stóra heimili soðningar.
Hann kom því ekki tómhentur af sjónum
ef vel aflaðist. Þegar Hjörtur hafði vakað
vöku eftir vöku og sólarhring eftir sólar-
hring, uns hann tók að syija, virtist hann
ekki þurfa annað en skreppa niður í háseta-
klefann, fá sér rúgara-sneið og einn fant
af kaffi, til þess að ná sínu síglaða og góða
skapi.
Meðan húsbóndinn var á sjónum var hús-
móðirinn ekki iðjulaus, hún hafði 11 barna
að gæta, sem þau hjón höfðu eignast á 15
árum, og voru því öll samtímis á ómaga-
aldri. En þrátt fyrir þá miklu umönnun, sem
börnin þurftu, tók Margrét á hveiju ári fisk
til verkunar af skipum Geirs Zoéga, þótt
hún þyrfti alloft að sækja fiskinn á báti út
að skipssíðu og lenda með hann í Hlíðar-
húsasandi, bera fiskinn þar upp, oftast að-
eins með hjálp elstu drengjanna, allt frá því
að þeir voru 7-10 ára, því að snemma voru
bömin vanin við vinnu. En ekki varð Mar-
gréti það nóg starf að þvo og taka þann
fisk, sem hún fékk til verkunar, heldur stóð
hún löngum við fiskþvott hjá G. Zoéga, en
um þær mundir var ekki kominn á sá siður
að þvo fisk í húsi inni, enda engin þvotta-
hús til. Má nærri geta hve kaldsætt hefir
verið við verk þetta, þó að vorlagi væri, en
Margrét gerði gys að öllum kveifarskap og
ef hún var spurð um kulda kvaðst hún herða
á hreyfingum eftir því sem kuldinn yrði
nærgöngulli, og ánægjubros fylgdi tilsvar-
inu.
Eitt sinn, er ég kom í land, heyrði ég
sögu af Margréti, sem lýsti hreysti hennar
og dugnaði. Og þótt sagan nú á tímum
kunni að þykja ótrúleg, er hún þó sönn og
hljóðar á þessa leið: Margrét hefur ekki
komið til þvotta í heila viku. En á áttunda
degi var hún aftur byijuð, og er G. Zoéga
var spurður hveiju sætti um fjarveru Mar-
grétar, sagði hann: „Hún skrapp heim til
að ala barn.“
Gaman var að líta inn í litla bæinn á
Reynimel, á sunnudegi á sumri, ef ekki var
fiskþurrkur, því að ef þurrkur var, þá voru
allir við fískbreiðslu, sem vettlingi gátu vald-
ið og sjá hve börnin og hin litlu húsakynni
voru þrifleg. Lá manni þá við að spyija:
Hvenær sefur húsfreyjan?"
Já, hvenær svaf húsfreyjan á Reynimel
á Bræðraborgarstíg 2? Þegar bömin tóku
að stálpást byggðu hjónin sér snoturt íbúð-
arhús úr timbri við hlið gamla bæjarins og
stendur það enn með góðum blóma en því
miður er bærinn horfinn. Þau Hjörtur og
Margrét á Reynimel áttu mörg mannvænleg
börn, eins og fram hefur komið, og sum
þeirra urðu þekktir borgarar í Reykjavík.
Þar á meðal voru tveir synir þeirra sem
báðir komu við sögu Bræðraborgarstígs.
Steinbærinn Reynimelur var ekkert annað en eitt herbergi og eldhús og þar varð öll fjöiskyldan að búa. Síðar reistu þau
Hjörtur og Margrét á Reynimel timburhúsið við hliðina á bænum. Lengra sést Bræðraborgarstígur 20 sem Pétur Bjarna-
son skipstjóri reisti og þar næst lítið timburhús sem nú er horfið. Þar bjuggu þeir hver eftir annan Þórður Þórðarson,
kallaður kæfa, og Guðmundur Guðmundsson, kallaður strolla. Enn lengra sést bakarí Jóns Símonarsonar.
Þessi fjölskylda setti mikinn svip á Bræðraborgarstíg á fyrri hluta aldarinnar.
Þetta eru hjónin Margrét Sveinsdóttir og Hjörtur Jónsson á Reynimel (Bræðra-
borgarstíg 22) 'ásamt börnum sínum. Margrét heldur á Hirti yngra, sem síðar
var mjög lengi matvörukaupmaður á Bræðraborgarstíg 1, en Hjörtur heldur á
Oddgeiri sölumanni hjá Garðari Gíslasyni og tónlistarmanni. Lengst til hægri
situr Ólafur sem lengi var starfsmaður hjá O. Johnson & Kaaber. I efri röð eru
Jón Hjartarson kaupmaður í Hafnarstræti 4 og fyrir framan hann Lilja. Þá kem-
ur Ingibjörg, kona Tómasar í Ölgerðinni, og loks Sveinn bakari á Bræðraborg-
arstíg 1.
Sá eldri er Sveinn Hjartarson bakari sem
keypti íbúðar- og bökunarhúsið á Bræðra-
borgarstíg 1 árið 1910 og rak þar um ára-
tugaskeið eitt þekktasta bakarí bæjarins.
Það var Sveinsbakarí og svo mikinn svip
setti það á umhverfi sitt að litla brekkan
upp frá Vesturgötu, byijun Bræðraborg-
arstígs, var yfírleitt kölluð Sveinsbrekka.
Yngri bróðir Sveins bakara frá Reynimel
var svo Hjörtur kaupmaður sem byijaði að
versla í pakkhúsi frá bróður sínúm á
Bræðraborgarstíg 1 árið 1926 og rak hann
þessa verslun allt til ársins 1982 eða í 55 ár.
-í fyrri greinum um Bræðraborgarstíg var
þess getið að hann væri meðal helstu og
gamalgrónustu gatna í gamla Vesturbænum
og hefði nú náð rösklega hundrað ára aldri.
Rætt var um upphaf götunnar, kotbæina
sem stóðu við hana á síðustu öld og fram
á þessa og vikið nokkuð að fólki sem bjó
við Bræðraborgarstíg, einkum í Hala (á nr.
5), Bræðraborg (á nr. 14), Reynimel (nr.
22) og Miðhúsum (23B). Hér verður haldið
áfram og að þessu sinni stiklað á stóru með
því að ganga Bræðraborgarstíg frá norðri
til suðurs.
Á Kr-Slóðum
Á Bræðraborgarstíg 4 er snorturt timbur-
hús. Það reisti Ellert Schram skipstjóri árið
1900 og bjó í því næstu 15 árin. hann var
afí þeirra Bryndísar Schram, Magdalenu
Schram, Ellerts Schram ritsjóra, Hrafnhild-
ar Schram listfræðings og Gunnars G.
Schram prófessors. Seinna ólust upp í þessu
húsi Bjarni Felixson íþróttafréttamaður og
bræður hans, KR-ingar og íþróttakappar.
Á Bræðraborgarstíg 5 er Stóri- og Litli-
Hali en í trésmíðaverkstæðinu á Stóra-Hala
starfaði og lék Leikfélagið Dúfan á sínum
tíma sem íþróttafrömuðurinn alþekkti og
KR-leiðtoginn Erlendur Ó. Pétursson var
potturinn og pannan í. Hann var þá ungling-
ur í Götuhúsum (Vesturgötu 50). Á þessum
slóðum stóð vagga KR.
Á nr. 7 stóð lengi timburhús sem Habær
hét. Það átti Guðmundur Jonsson sem lenti
í svokölluðu Kristmannsmáli í Marardal í
Henglinum. Þannig var mál með vexti að
fólk fór í skemmtiför upp í Hengil og var
vín haft um hönd. Fór svo að Kristmann
nokkur, sem var með í för, fannst steindauð-
ur úti á víðavangi með einhverja áverka en
skammt frá fannst Guðmundur í Habæ
víndauður og hafði ekki hugmynd um hvað
hafði skeð. Rannsókn var hafin á málinu
og var Guðmundur grunaður um að hafa
myrt Kristmann án þess að nokkuð hald-
bært væri því til sönnunar. Ekkert upplýst-
ist við yfírheyrslur en þetta svokallaða morð-
mál mun hafa fylgt honum það sem eftir
var ævinnar. Til gamans má geta þess að
Kristmann Guðmundsson rithöfundur var
skírður í höfuðið á Kristmanni þeim hinum
myrta. Nú er stórhýsi, þar sem Hábær var
áður, reist eftir stríð af iðnjöfrinum Magn-
úsi Víglundssyni.
Rauða húsið Hans
Eldeyjar-Hjalta
í rauða húsinu á nr. 8 bjó einn af helstu
mektarmönnum Bræðraborgarstígs, sjálfur
Eldeyjar-Hjalti, en um hann skrifaði Guð-
mundur Hagalín mikla ævisögu. Húsið er
að vísu byggt af öðrum þekktum skipstjóra,
Jafet Ólafssyni, árið 1898 en hann fórst
1906 og mun Hjalti þá hafa keypt húsið.
Eftir að Hjalti lét af skipstjórn gerðist hann
framkvæmdastjóri og forgöngumaður
ýmissa útgerðar- og kaupsýslufyrirtækja
m.a. Kola og salts og Vélsmiðjunnar Ham-
ars. í afmælisgrein um Hjalta áttræðan í
Fijálsri verslun árið 1949 eru þessi orð
höfð um hann:
„Hjalti Jonsson er í tölu hinna mestu
forvígismanna „endurreisnartímabilsins“ á
íslandi. Handbrögð hans í hinu unga at-
vinnulífi íslendinga eru fullkomlega sam-
bærileg við „renaissansinn“ í Rómaríki forð-
um, hvorttveggja er jafn glampandi af
áræði, bjartsýni, eldmóði og tígulleik, sem
ekkert fær staðist gegn, hvorki snarbrattur
sjávarhamarinn né kolsvart þursaberg van-
ans og úrræðaleysisins."
Á bak við Hjaltahús var pínuítill steinbær
með áföstu timburhúsi til skamms tíma en
sem nú hefur verið rifíð. Hús þetta hét
Mörk og þar bjó Jón Eiríksson utanbúðar-
maður hjá Geir Zoéga,_ þekktur fyrir trú-
mennsku og ráðvendni. Á Bræðraborgarstíg
10 var líka einu sinni lítill steinbær og bjó
í hinum lengi Þorlákur Teitsson skútuskip-
stjóri. Timburhús stendur enn á lóðinni sem
sonur hans, Guðmundur Þorláksson húsa-
meistari, reisti.
Niðurlag síðar.
Höfundur er sagnfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11. MAÍ 1991 7