Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.1991, Blaðsíða 8
Raunasaga af óbirtum
skrifum Steingríms J.
Þorsteinssonar
H
Eftir ÞORSTEIN
ANTONSSON
austið 1972 lést sviplega einn helstur bók-
menntafræðinga íslensku þjóðarinnar, Stein-
grímur J. Þorstéinsson. Eftir Steingrím lágu
í handritum fyrirlestrar hans frá löngum
starfsferli við Háskóla íslands þar sem hann
hafði einkum kennt bókmenntasögu, og var
Steingrímur við fráfall sitt löngu orðinn
einskonar stofnun innan Háskólans, burða-
rás í samhengi íslenskra bókmennta, að áliti
fræðimanna, milli þeirra tíðar sem við lifum
og fyrri kynslóða. Prófessorinn var gæddur
helstu einkennum sígilds bókmenntamanns
á íslenska vísu, minnugur á staðreyndir og
næmur á manngerðir, ekki síst hinar sér-
kennilegri, fjöllesinn og forvitinn, hrifnæm-
ur og tilfinningaríkur. Mörgum var ljóst að
við fráfall Steingríms var genginn siðasti
fjölfræðingurinn á íslenska þjóðarsögu.
Þau tíðindi bárust að marklaus hending
hafði orðið Steingrími Þorsteinssyni að fjör-
tjóni. Hann hafi einu sinni sem marg oftar
átt leið yfir Hringbraut í námunda við Há-
skólann og orðið fyrir bifreið. Við svo búið
þótti mörgum menntamanninum er numið
hafði við nægtarbrunna prófessorsins sem
strengur slitnaði í brjósti sér og mistraðist
útsýn til fortíðar og fyrri kynslóða. Með
Steingrími horfnum breyttust i óljósar
kyrralífsmyndir síkvik mannlífsiðan sem
lærifaðirinn hafði opnað innsýn í. Og bijóst-
vit og galdur sem þurfti til að sigrast á
nútímaiegri efahyggju virtist ekki mundu
eiga afturkvæmt úr björgum þjóðarsögunn-
ar. Víst er að í vissum skiiningi var missir-
inn óbætanlegur.
Heistir merkisberar 19. aldar í bókmennt-
afræðum á þeirri öld sem nú er að renna
sitt skeið, þeir Einar Ólafur Sveinsson,
Sigurður Nordal og Steingrímur J. Þor-
steinsson vorú allir snillingar samræðulistar
og hins talaða orðs, ritað mál þeirra gefur
því ekki nema ófullkomna mynd af aðferðum
þeirra við að miðla þekkingu sinni. Menn
þessir allir bjuggu yfir víðsýni og þeim
styrka persónuleika sem þarf svo að frið-
samleg sambúð megi ríkja með einum
manni, milli svo ólíkra lifnaðarhátta sem
fornrar alþýðuvisku á íslenska vísu og
vísindalegrar hreintrúarstefnú sem ein-
kenndi menntir á framanverðri 20. öld. Þess-
ir þrír heiðursmenn komust mislangt á veg
með að gera eftirkomendum sínum lífsstíl
sinn og aðferðir aðgengilegar, Til skrifa
Sigurðar Nordals þekkja -flestir, Sigurður
náði þegar í lifanda lífi langt út fyrir raðir
fræðimanna með ritum sínum og útvarps-
lestrum; persónutöfrum og rósemd hugarins
sem svo glögglega má rekja af yfirvegðum
útleggingum hans á fræðigrein sinni og
ályktunum um æviverk mætra manna og
skálda — enda alkunna að Sigurður hóf rit-
ferill sinn með uppgjöri við ríkulega skáld-
gáfu sína á tímamótum í íslenskri bók-
menntasögu. Það fer minna fyrir skáldleg-
um tilþrifum Einars Ólafs en ljóð eru þó til
eftir hann og njóta virðingar. Tærleiki fræði-
mannsskrifa hans er hins agaða sannleiks-
leitandi sem kann sér hóf frammi fyrir
ótæmandi viðfangsefni og hefur orðið mörg-
um menntamanni leið til að endurnýja fijáls-
ræði sitt og tilfinningu fyrir skáldlegri sköp-
unarþörf.
Steingrímur Þorsteinsson átti sín ritstörf
að miklu leyti óunnin við hið sviplega frá-
fall sitt. Af bókum verður ekki annað talið
en úttekt hans á ævi og skrifum Jóns Thor-
oddsens skálds sem hann vann upp úr dokt-
orsritgerð sinni og ber einkum vitni aðferð-
um Steingríms, sem m.a. fólust í að lesa
hvert verk niður í kjölinn og rekja sig í tvær
andstæðar áttir, staðreynda- og skáldskap-
argildis svo iangt sem víðlesinn maður gat
komist, gæddur í senn greinandi skynsemi
og góðri innsæisgáfu. Markmiðið var að
varpa ljósi á verkin með höfundarsögunni
og er óumdeilanlega mikilvægur matsháttur
þótt ekki sé allra að virða skáld út frá af-
urð þess. Steingrími var ósýnna en mörgum
öðrum að skilja að málefni og málflytjanda
En kistan gullgerða og
leturprýdda er ekki íjarri,
hún er það aldrei. Jafnvel
tvöfaldur kostnaður -
ríkisfé auðvitað - hindrar
menn hins egypska
hugarfars ekki í að tjá ást
sína með deyðandi
faðmlagi.
og gilti um líf hans sjálfs sem fræðimanns.
Sjálfur bar hann uppi boðun sína og metnað-
armál með lífi sínu og persónu. Steingrímur
var snaggaralegur maður í framkomu svo
að eftirminnilegt varð eftir stundarkynni,
snyrtimennska tók til mannsins alls, viðmót-
ið vitnaði jafnan um hófsama glaðværð og
forvitni um hvað eina sem til bar. Og viljinn
var sívökull til að greiða götu þess sem á
vegi hans varð. Steingrímur var miðlungs-
maður á hæð og samsvaraði sér vel, sterk-
byggður og beinn í baki, kvikur á i'æti og
barst hratt á, blaðbeittur á svip. Ásýndin
fríð og augnaráðið sérkennilegt, kallaði þeg-
ar á athygli þess sem fyrir því varð, sjónin
dökk og djúp, barnsleg, og svo stutt á milli
augnanna að sérstaklega virtust ætluð til
bókrýni.
Steingrímur var áheyrilegur fyrirlestra-
haldari, röddin blæbrigðarík, grunnt á kvik-
unni en oftast héldu sagnfræðilegar stað-
reyndir málfari hans í horfi. Sá sem fyrir-
lestra hans sótti hafði
ekki lengi dvalið.við
nægtarbrunnanna
þegar hann sann-
færðist um að maður-
inn hefði lesið allt sem
lesið yrði af íslensk-
um fyrri tíða skrifum,
birtum og óbirtum,
og jafnvel flest eða
allt sem þau varðaði
á erlendum tungum.
Og þarf mikla elju til
að halda til hagá öllu
sem ævisögulega bó-
krýni varðar. Stein-
grímur hafði fyrir sér
laus blöð við fyrir-
lestrarhaldið, hand-
skrifuð með blýanti,
og studdist við skrif
sín í kennslustundun-
um en tók hliðarspor
sem augljóslega voru
ekki runnin eftir fyr-
irfram markaðri slóð.
Margt af því sem
mælt var varð nem-
endum hans minnis-
stætt. Þannig vann
Steingrímur sig upp í
þann heiðurssess sem
hann skipaði við
menntasetrið. En svo
einn gráan haustdag
varð málflutningur
hans allur í þágu íslenskrar menningar að
minnisefni misviturra lærisveina. Nótur og
skissur vísuðu veg til horfínnar tíðar, leið-
sögumaðurinn horfinn bak við leiti og ekki
þess að vænta að hann birtist á ný.
Steingrímur Þorsteinsson átti að baki
áratuga starf við Háskóla íslands þegar
yfir lauk. Auk kennslunnar hafði hann sinnt
marghátta stjórnsýslustörfum við skólann
og miklu víðar þar sem unnið var að mál-
rækt og viðgangi íslenskra bókmennta.
Mörgum fyrrverandi nemendum hans var
persónan minnisstæð og höfðu að einhverju
leyti tekið sér persónuna til fyrirmyndar.
Ljóst var að fyrirlestrar Steingríms hlutu
að vera burðarásinn í ævistarfi hans, og þá
til muna frekar en sérfræðinga sem studd-
ust við ópersónuleg hugtök rannsóknarlík-
ana sem algengast er. Steingrímur var óska-
lesandi rithöfundarins í þeim skilningi að
hann lagði textanum til líf sem skáldskapur
jafnan væntir svo hann megi kvikna af síð-
um prentmáls eða handrits, þessi orðspor
gegninnar tíðar. Slíkur maður meðal ann-
arra bókmenntafræðinga er aflögufær um
lífskraft og kann að beina honum í faiveg
í gagnrýnu samlyndi við höfund, það er ein-
stakling sem hann metur á þá vísu. Mörgum
sem fræðin þekkja er sýnna um að þiggja
enda atorkan lítii hvað sem bókviti líður.
Á þeim árum sem liðin eru frá láti Stein-
gríms J. Þorsteinssonar hefur mörgum bók-
menntafræðingum innan háskólans og utan
verið ljós þörfin fyrir að fyrirlestrar hans
yrðu gefnir út á prenti. Einkum hafa kennar-
ar í bókmenntafræðum við háskólann skilið
hver missir er að því að hafa ekki við að
styðjast þann heimildaauð sem lærimeist-
arinn bjó yfir og pappírar hans hlutu að
varðveita í miklum mæli. Kennsluefnið var
einkum bókmenntasaga upplýsingaaldar,
það er frá miðri 18. öld, og fram til nútíma-
bókmennta, um 1920. Meðan á kennsluferl-
inum stóð jók Steingrímur ár frá ári við
heimildagildi fyrirlestranna, endurritaði og
bætti inn í en eftir því sem ætla má einkum
í því tilliti að um munnlegan flutning hans
sjálfs á efninu yrði að ræða og hann við
fyrirlestrana ekki bundnari af hinu ritaða
máli en því næmi, við fyrirlestrarhaldið yrði
hann sjálfur til að brúa bilin, bæta í skörð-
in, útskýra og móta efnið í beinum samskipt-
um við nemendur sína. Menn þóttust þó
vita að Steingrímur hefði alla tíð stefnt að
því að gera af fyrirlestrunum útgefna bók-
menntasögu. Mikil þörf hefur lengi verið
fyrir bókmenntasögu síðari alda þar sem
talist geti að-kafað sé í efnið jafnframt því
að veitt sé heildarsýn. Slík rit hafa ekki
verið til útgefin, nema brot eða ágrip. Og
það vissu menn að Steingrímur var fær um
að gera miklu ítarlegri úttekt en nokkur
annar um bókmenntir upplýsingaaldar. En
sú krafa sem gera verður til útgefins máls
er að sjálfsögðu næsta ólík því sem helst
má vænta af ræðuflutningi. Prentaður texti
er farinn að heiman, slíkt mál verður að
bera með sér allt sem til þarf svo að merk-
ing verði numin, það býr ekki yfir neinu
öðru en viðurkenndur lesháttur getur ráðið
úr máli og texta. Menn seilast til ritaðs
verks með öðrum ritverkum, skýra það og
vinda en sjálft á það sér engan aðstandanda
lengur. Það var því mjög úr vöndu að ráða
að hversu miklu leyti ætti að telja eftirliggj-
andi handrit Steingríms drög, og að hversu
miklu leyti fullunnið verk. Einnig stóð að-
ferðarfræði fagmanna, sem könnuðu fyrir-
lestrana með tilliti til útgáfu, því fyrir þrif-
um að úr verkinu yrði þar sem ásetningur
að hafa engin áhrif á rannsóknarandlagið,
nefnilega textann, dæmdi fyrirfram alla við-
leitni til að koma nytsemisgildi þeirra í gagn-
ið. Til að fyila í þá eyðu sem skyndilegt
fráfall Steingríms hafði skilið eftir varð ein-
hver að koma til og taka sér stöðu einmitt
þar, taka upp viðhorf Steingríms þótt slíkt
háttalag sé óvísindalegt, búa textana til
prentunar út frá tilgangssjónarmiði öllu
fremur en í minningu við læriföðurinn, en
þó án þess að skyggja á verk Steingríms.
Slíkt hlaut að vera mikið vandaverk og
ósamræmanlegt viðhorfum bókstafstrúar-
manna. Sjónarmiðið varð ásamt öðrum vafa-
atriðum óyfirstíganleg hindrun þeim sem
töldu minningu Steingríms ginnhelga og
siðferðisbrest að birta ekki hvern bókstaf
sem hann hafði ritað á blöð sín ef búa átti
þau á annað borð til útgáfu. Steingrímur
sjálfur lét aldrei ritað mál taka af sér ráð
og vit heldur orti skáldskapinn með höf-
undi, viðmótið til viðfangsefnisins tilfinning-
alegs eðlis. Sama hefur raunar verið gild
alþýðuviska á íslandi fram á þá rímlausu
skeggöld sem við nú lifum. Það var ást ís-
lenskrar bændaalþýðu á skáldskap sem
gerði að hún lifði ævinlega við skáldskap
af blendnum hug, og hvarflaði þó ekki að
nokkrum heilvita manni meðan sú alþýða
8