Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.1991, Blaðsíða 9

var og hét að flutt yrði inn í skáldskapinn
með allt sitt pút og plagg, eins og fræði-
menn reyna í seinni tíð með sitt bókmennta-
fræðilega málfar um hlutlægni og ámóta
tali um „skáldsöguna”, „ljóðið” o.s.frv.
„Bókmenntir” voru ekki til, ekki fremur en
„menningin”, í vitund þess fólks sem skóp
og viðhélt íslenskri skáldskapar- og sagn-
fræðihefð gegnum aldirnar. Af Steingrími
var þess ekki að vænta að maðurinn yrði
skilinn frá æviverkinu nema þá með hastar-
legum hætti.
Það sem staðið hefur því fyrir þrifum að
æviverk Steingríms geti komist í hvers
manns hendur er ekki hversu ófullburðugt
það sé, brotkennt eða óaðgengilegt, heldur
hitt að persónudýrkun og vanmáttarkennd
kynslóðar fræðimanna í bókmenntum hefur
sett því skorður að æviverkið verði litið í
réttu ljósi. Það stóð aldrei til að prófessor-
inn saumaði fyrir hveija glufu, að hann
breiddi úr sjálfum sér yfir hvern stafkrók
sem „viðfangsefni” hans höfðu dregið, að
aðferð hans byggði útí -skapandi tilþrifum
þess eða þeirra sem afskipti hefðu af textum
hans. Rétt eins og Steingrímur mat sem
sjálfsagðan hlut að óskalesandi hvers höf-
undar glæddi líf með textunum, þannig má
ætla að hann hafi vænt þess að lesendum
sínum að þeir blésu lífi í texta hans sjálfs,
bæru út orð hans, legðu í jörð af því bænda-
hugarfari sem var Steingrími, það orð sem
hann hafði sáð til, og sinntu uppskerunni
af alúð. Hefði honum enst aldur til að búa
fyrirlestra sína til prentunar sjálfur þá hefði
hann áreiðanlega ekki lokið þeim í neinum
skilningi, aldrei að honum hvarflað að hann
segði síðasta orðið um neitt þeirra flölmörgu
atriða sem þeir standa saman af, að höfund-
arsjálfið yrði hans eins um ókomna tíð svo
að fræðilega séð að orði kveðið. Hvert eitt
orð hans var upphafsorð ófyrirséðrar orð-
ræðu sem fléttast mundi saman við ævi
arftaka, ófrágreinanlega og án annarra skil-
yrða af hálfu Steingríms en um ræktarsemi
við þjóðarsögu og ást á því sem best hefur
verið gert skáldskaparkyns á liðinni tíð.
Kynslóð vísindahyggju vænti útgáfu á ævi-
verki Steingríms, en lagði jafnframt óyf-
irstíganlegar hindranir í veginn fyrir slíka
framkvæmd.
Tíminn vann með fyrirlestrum Stein-
gríms, þar með tæknin. Alit fræðimanna á
möguleikum á útgáfu fyrirlestranna ^Mþtist
í tvö horn. Margir hinna eldri höfðu numið
hjá prófessornum í lengri eða skemmri tíma.
Þeir sem mest höfðu sótt til hans og höfðu
minnst til brunns að bera sjálfir gátu ekki
sætt sig við að nokkrir aðrir en þeir sjálfir
kæmust að minningunni um meistarann og
það sem hann hafði miðlað þeim. Þetta voru
menn hinnar kórréttu útgáfu. Hvar sem
hróflað yrði við frágangi Steingríms bar að
vísa til neðanmáls- eða eftirmálsgreina þar
sem slíkt yrði rökstutt og heimfært við pósi-
tíviska sérvisku, helst að þau orð sem vikið
væri við, yrðu prentuð aukreitis svo að ekk-
ert færi milli mála. Sjónarmið þetta, hið
egypska, nýtur sín helst ef komið er að rit-
verkinu útgefnu eins og ávalri, letur-
greyptri kistu úr eðalmálmi með konungs-
bornum smurningi inniluktri í grófara stein-
bákni, í egypsku jarðhýsu dauðra. Miðalda-
menn sem átt hafa minningu sína lifandi
með þjóðinni hafa hlotið slíkan umbúnað
af hálfu Árnastofnunar en ekki margir sem
betur, enda vinna og kostnaður í hámarki
vi hvert slíkt stafrétt rit.
Hitt sjónarmiðið við útgáfu á annarra
manna textum,- hið skapandi og lífgefandi,
gerir ráð fyrir viðhorfsáhrifum á framsetn-
ingu hins ritaða máls, lesið er í málið og
bilin brúuð milli árangurs og væntinga,
millli þess sem fyrir lá og hins sem vænta
mátti. Aðferðin er óneitanlega fyrri tíða og
það var Steingrímur Þorsteinsson h'ka. Frá
þessu sjónarmiði hljóta fortíð og nútíð að
mætast í fijósemi svo að markinu verði
náð. Aldarijórðungi eftir fráfall Steingríms
var fjármögnuð rannsókn á fyrirlestrunum
með útgáfu fyrir augum. Og þá með því
fororði að framsetning efnis yrði að ein-
hvetju leyti endurskoðuð. Langmest af efn-
inu reyndist handskrifað og mjög mismun-
andi langt á veg komið eins og búist hafði
verið við. Steingrímur sagði sögur sínar af
útvöldum skáldum og fræðimönnum en
byggði frásögnunum sameiginlegan bak-
grunn með ágripum af þjóðarsögu og hug-
myndasögu samtíðar þessara manna. Allir
helstu ritmenntamenn, að hefðbundum
skilningi, um 170 ára skeið voru tíundaðar
í þessum rituðu nótum og raunar miklu fleiri,
til samans mynduðu frásagnirnar samfellt
mál án þess að skarast að ráði. Og ljóst
varð þeim sem lásu blöð hans að Steingrím-
ur hafði um langt árabil hugsað efnið í
bóklegu samhengi. Hann samdi bókmennta-
sögu sína um leið og hann lifði hana, ef svo
má segja. Eins og við er að búast af rituðu
máli sem einkum miðast við að vera munn-
lega fram borin í kennslustundum eru heim-
ildir nostursamlega skráðar en skrifin sjálf
ekki þrautunnin að sama skapi. Öll áhersla
er á efnisatriði, ekki stíl, stundum svo að
hugsunin er hreint ekki færð í búning. Oft-
ar en ekki ber meginmálið með sér að ætlað
er að mótast í samskiptum við vökula nem-
endur. Og skýrir þá væntanlega hversu eftir-
minnilegur Steingrímur varð nemendum sín-
um, að hann hélt texta sínum opnum til að
auðvelda nemendum þátttöku og sjálfum
sér útúrdúra og tilþrif.
Umsjónarmenn staðfestu heimildartil-
vísanir Steingríms. Nákvæmur lestur vakti
tilfinningu fyrir stíl hans og stíllinn var slíp-
aður. Hér er ekki verið að ræða um vankunn-
áttu á meðferð íslensks máls heldur óklárað-
ar líkingar, myndmál sem skarast af því
að hreinskrift skortir, ófullkomnar setningar
vegna þess að aðeins hefur verið hirt um
að forma efniskjarna þeira í orð. Staglkennt
málfar af sömu ástæðu. Efnisgreinar sem
augljóslega er ekki lokið er bera með sér,
við athugun, hvað koma skal, í setningu eða
tveimur, svo að lokið verði og ekki krefjast
sömu yfirlegu. Við frumgerð hins flutta
máls má vænta tilfinningasemi, orðáfars
sem ekkert gildi hefur út fyrir stundina sem
framsetning þess tekur, og er þétt til mik-
illa muna við hreinskrift. Hálf síða verður
að setningu eða tveimur sem bera með sér
merkingu hins léngi'a máls. Þannig var texti
Steingríms oftsinnis „þéttur” og þó án þess
að hann glataði merkingu heldur þvert á
móti skerptist hún.
En kistan gullgerða og leturprýdd er
ekki fjarri, hún er það aldrei. Jafnvel tvöfald-
ur kostnaður — ríkisfé auðvitað — hindrar
menn hins egypska hugarfars ekki í að tjá
ást sína með deyðandi faðmlagi. Kunnáttu-
maður fornrar samræðulistar, aðdáandi Jón-
asar og annarra lífbera, prófessor Stein-
grímur J. Þorsteinsson, var kistulagðu öðru
sinni af forráðamönnum hins Islenska bók-
menntafélags eftir alúðarvinnu tveggja
manna í ár. í fyrra var sjöhundruð síðna
mótvægi við bókmenntasögu Kristins E.
Andréssonar stungið undir stól og þar með
hefð þeirra Sigurðar, Einars og Steingríms.
Höfundur er rithöfundur
Brýrnar í Leningrad 5
TRJÁGARÐAR
HEIMSINS
Marína Tsvetajéva orti stórfenglegt ljóð tileink-
að austurríska skáldinu Rainer María Rilke,
sem þá var nýlátinn. Ljóðið heitir „Nýárs-
bréf’ og er ort í febrúar 1927. í þessu ljóði
koma allir kostir ljóðlistar Marínu í ljós,
hugmyndaauðgi, einlægni, undarlegt sam-
band orða og hugsana, ómstríð hrynjandi
og hæfileiki til að draga upp einfaídar en
sterkar ljóðmyndir. Hún spyr hvetju krónur
tijánna eigi ekki að lúta, ef ekki þeim, skáld-
systkinunum, og fullyrðir að söngur næturg-
alans næði ekki einu sinni að ljósta sam-
fundi þeirra óeiningu; en segir síðar í kvæð-
inu:
Eftir ÞORVARÐ
HJÁLMARSSON
I augum þínum var allt hlutir:
Ástriðurnar, jafnvel vinimir einnig.
Gleðilegan nýjan hljóm, bergmál!
Gleðilegt nýtt bergmál, bljóm!
Og hún biður englana að færa Rainer
María bréf sitt. Rainer dvaldist í Rússlandi
aldamótaárið 1900 og tók þar m.a. hús á
stórskáldinu Leo Tolstoj. Hann hreifst mjög
af íkonunum, rússnesku helgimyndunum,
sem hann kaliaði „vegvísa Guðs”.
Það var ekki listgildi myndanna eitt sem
skáldið heillaðist af, hann mun hafa séð í
tilvist þeirra í ótal sveitakotum, sem hann
sótti heim í för sinni, merkilegt samband
hins óbrotna manns við Guð.
Það samband sótti alla tíð rnikið á Rainer
María Rilke og skila tveggja heima, hins
sýnilega og þess ósýnilega, leitaði hann án
afláts á eit'ðarlausu flakki sínu um Evrópu
og aftur voru það ekki skilin sjálf sem heill-
uðu hann, heldur það sem bjó á mörkum
þeirra: Guðdómurinn sjálfur! Veröld engl-
anna!
Aðspurður um hvað hefði ráðið mestu
um skáldskap hans, svaraði hann: „Hvað
hefur haft mesta þýðingu? Hvað hefur ekki
haft sína þýðingu? Rússarnir stóru, Céz-
anne, einsemdin frjóa og einnig það hvernig
lífið leikur okkur.”
Einsemdin, ókunnugleiki staðarins opnaði
honum dyrnar að horfa á hvern heim sem
heild og á sérhvern hlut, tilfinningu eða
tré, sem heitn. Rainer unni mjög bréfaskrift-
um og skrifaðist hann á við fjölda fólks,
þar á meðal Mat'ínu Tsvetajévu og Boris
Pasternak.
Ástarbréf hans til konu sinnar, Klöru
Westhoff Rilke, málara og rnyndhöggvara,
hafa vet'ið gefin út á bók, sem og fleiri
bréf hans og fylla þau tvö stór bindi er út
komu í Weimar árið 1950.
Bréf hans til Klöru, sem hann reit í Par-
ís 1907, verða einkum til umræðu hér. Þau
eru að mestu helguð lotningarfullri til-
beiðslu skáldsins á verkum málarans Pauls
Cézanne, en í honum sá Rainer síðasta stóra
rnálara Evrópu, í raun guðspjallamann
myndlistarinnar á þessari öld.
„Meistari raunveruleikans” voru orð er
skáldið valdi málaranum og hrifning skálds-
ins á hversu óskiptur og ótruflaður af utan-
aðkomandi áreiti heimsins Paul Cézanne
sinnti köllun sinni, er fölskvalaus.
í bréfi frá 1916 orðar Rainer María hugs-
un sína svo: „Ég get ekki varist því að líta
á hann sem spámann, því að þeir eru allir
horfnir, gömlu mennirnir, sem haft hefðu
styrk til þess að gráta frammi fyrir þjóðum
yorra daga.”
Myndir Pauls Cézannes af Sainte-Victor-
ire fjalli hrifu Rainer mjög og um þær lét
hann falla: „Aldrei hefur nokkur maður,
allt frá dögum Móses, séð fjall á jafn stór-
kostlegan hátt.”
Ályktun skáldsins var: „Einungis dýrling-
ut' getur verið jafn bundinn Guði og Céz-
anne vinnu sinni.”
í raun var ljóðlistin Rainer Mat'ía Rilke
það sem lífið er öðru fólki. Ljóðið var lífið,
ekki fráhvarf frá lífinu eins og oft er hent
á lofti, heldur fer inn í innsta kjarna þess,
ómur, afhjúpun, opinberun á smæstu eigind-
um þess. Á milli ljóðsins og hugsunarinnar,
leitarinnar og lífsins, voru eingin skil. Það
huglæga og það hlutlæga, skilin á milli
þessara tveggja heima, sem í sameiningu
mynda einn, þau voru viðfangsefni Rainers
María Rilkes, stríddu á hann stöðugt, ertu
hann, auðguðu hann, einangruðu og efldu
mystíska lífssýn hans. Guð hans er ekki guð
stofnana, ekki guð skurðgoðadýrkunar eða
hentiseminnar. Guð Rainers María er ailt
og býr í öllu, sjálfut' andardráttur lífsins,
Rainer Maria Rilke, 1875-1926.
einingin að baki hlutanna.
Kaþólskir helgisiðir barnæskunnar, sem
voru eins og ferð frá einni spurningu til
annarrar, frá hyldýpi, kvalafull námsdvöl
við herskóla á unglingsárunum og reglu-
festa þjóðfélags, sem Rainer María skynjaði
að var að falli komið, allt varð þetta til
þess að hann gat ekki beint huga sínum
að boðun sem honum fannst ekki samræm-
ast orðum Krists.
Þetta var áður en guðfræðingurinn Paul
Tillich kom fram með kenningar sínar um
efa Krist og þjóðfélagslega boðun orða hans
og kollegi hans, Dietrich Bonhoeffer, hjó í
svipaðan knérunn og benti á að í Kristi
hefðu orð Guðs opinberast mönnunum auk
þess sem breytni hans væri mikilvægt sið-
ferðilegt fordæmi.
Efinn, siðferðið, þjóðfélagslegt afl boðun-
arinnar, sjálf endurlausn aldarinnat'. Rainer
María Rilke lagði þeirri baráttu lið með ljóð-
um sínum. Æði það er á hann rann í febrú-
ar 1922 í Cáteau de Muzot í Sviss, er einn
af hátindum evrópskrat' bókmenntasögu.
Þar gafst honum loks, sjúkum og mæddum,
næði til að ljúka við samningu Duino Elígí-
anna, sem hann hóf að yrkja 1912 og samdi
hann þar að auki á þriggja vikna skeiði
nýtt verk, flokk fimmtíu og fimm frábærra
ljóða: Sonnettui' til Orfeusar. Það var um
líkt leyti sem vinum hans barst í bréfi, hin
dularfullu, mystísku rilkeísku skilaboð: „All-
ir tijágarðar heimsins heilsa hver öðrum.”
Höfundur er rithöfundur í Kópavogi.

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 26. OKTÓBER 1991 9