Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.1991, Blaðsíða 10

Um lögheiti
Þau nafnalög sem sett voru
árið 1925 hefjast á þessa
k lund: „Hver maður skal
H heita einu íslensku nafni
" eða tveim ...” Hliðstæð
ákvæði í þeim nafnalög-
um sem handhafar for-
setavalds staðfestu á út-
mánuðum í vor eru að því leyti frábrugðin
að nú verður heimilt að gefa barni þijú
heiti, en á hinn bóginn leggja þau engu
minni áherslu á eðli þeirra nafna sem leyfi-
leg eru: „Eiginnafn skal vera íslenskt eða
hafa unnið sér hefð í íslensku máli. Það
má ekki bijóta í bág við íslenskt málkerfi.”
Hugtak það sem fólgið er í orðunum
„íslenskt eiginnafn” er engan veginn auð-
skýrt og hinn kosturinn bætir ekki úr: „eða
hafí unnið sér hefð í íslensku máli”. Um
aldaraðir hefur þjóðin vanist ýmsum eigin-
nöfnum í heilagri ritningu (svo sem Nóa,
Absalon, Sál, Elía, Batsebu, Job o.s.frv.)
og raunar í öðrum bókum af suðrænum
uppruna (svo sem Tristram, ísönd, Bevers,
Otuel, Landrés, Rollant o.s.frv.) og verður
því naumast mótmælt að slík nöfn hafi
unnið sé hefð í móðurmáli okkar, jafnvel
þótt þau þyki illa fallin til að verða íslensk
eiginnöfn.
Væntanlega verður málið skýrara eftir
að Hagstofan hefur gefið út þá tilteknu
„skrá um þau eiginnöfn sem heimil teljast
skv. 2. gr., og er hún nefnd mannanafna-
skrá í lögum þessum”. Svo er hermt í þriðju
grein laganna. Þau nöfn sem íslenskum
foreldrum er heimilt að kalla börn sín
mætti kalla lögheiti og skrána lögheita-
skrá. Og með því að ég er Norðlendingur
þá get ég ekki fellt mig við orðið manna-
nafnanefnd, þar sem helsti mörgum nef-
hljóðum er hrúgað saman af gáleysi, enda
er það bæði langt og ljótt, fer ilia í munni.
[Innan hornklofa skal þess getið að ýmsar
víðfrægar málsgreinar eru gersamlega n-
lausar, svo sem ummæli Jóhannesar guð-
spjallaskálds í fornri þýðingu: „I upphafi
var orð, og orð var með guði, og guð var
orð.”] Heldur kýs ég að nota orðið nafnar-
áð eða lögheitaráð um þá þremenninga
sem nú er falið að stýra nafnavali þjóðar-
innar. Um hlutverk þeirra og völd er fjall-
að í 18. grein laganna, en hún ber vitni
um það staka traust sem alþingi ber til
þeirra: „Úrskurðir mannanafnanefndar eru
fullnaðarúrskurðir. Nefndin skal árlega
birta niðurstöður úrskurða sinna.” Æski-
legt hefði verið að skylda nefndina til að
birta rökstudda greinargerð með úrskurð-
um sínum, en hér er það látið nægja að
hún birti einungis niðurstöður þeiiTa.
Nafnaráði er með lögum þessum ekki
einungis gert rétt og skylt að velja þau
nöfn sem þjóðin má nota uns ný lög eru
sett og leiðbeina um nafngiftir, heldur er
því gefið slíkt einræðisvald að það er einn-
ig æðsti dómari í þeim nafnadeilum sem
kynnu að spretta af vanhugsaðri löggjöf.
Ýmis ákvæði laganna mætti orða langtum
betur en alþingi lét sér sóma á liðnum
vetri, og hlýtur það að valda Norðlending-
um nokkrum vonbrigðum hve Iítinn þátt
þingmenn þeirra virðast hafa átt í nafna-
lögunum. Eg get ekki komið auga á eina
einustu setningu sem bendi ákveðið til
Eftir HERMANN
PÁLSSON
norðlenskrar málvenju. Hins vegar skortir
ekki reykvísk auðkenni á tungutaki lög-
gjafa. Þó skal ekki farið út í slíka sálma
að sinni heldur víkja málinu að þeim
óglöggu merkjaskilum sem verða milli lög-
heita og þeirra nafna sem íslenskir foreldr-
ar mega ekki velja börnum sínum.
II
Orðin „íslenskt lögheiti” verða ekki skil-
greind til hlítar nema með því móti að
höfð séu í hyggju öll þau eiginnöfn (skírnar-
nöfn) sem íslendingar hafa valið börnum
sínum frá því á landnámsöl og fram á þau
dægur sem nú eru á hvörfum. Hér er um
geysimikinn og sundurleitan nafnafjölda
að ræða, en þó má skipta öllum þeim sæg
í fjóra sjálfstæða hópa sem hér segir: A.
Norræn heiti; B. Tökuheiti; C. Aðskota-
nöfn og D. Nýnefni. Til lögheita teljast
A, B og hluti af D, en ólögleg teljast öll
nöfnin í C og sum sem eru í D. Sérkenni
hvers flokks um sig eru þau sem nú verða
rakin.
A. í þessum flokki eru heiti af norrænum
stofni sem hafa tíðkast hér að eiginnöfnum
frá fornu fari, og raunar önnur sem hætt
var að nota á fyrstu öldum landsbyggðar;
þau eru meginstyrkur íslenska nafnaforð-
ans í heild. Norrænu heitin eru annað
tveggja einliða; Björn, Bera, Birna, Katla,
ella þá tvíliða; Hall-bera, Þor-bjöm, Þor-
katla, Ketil-björn. Þess er skylt að geta
að ekki teljast öll norræn mannanöfn og
kvenna til íslenskra löheita, enda hafa
ýmis heiti tíðkast í Noregi allt frá dögum
Haralds hárfagra og þó aldrei verið notuð
hérlendis. í íslenskum mannanöfnum
(1960) er slíkra nafna getið í svigum.
B. Tökuheiti kallast þau mannanöfn og
kvenna sem eru ekki af norrænum stofni
en lúta þó aga íslenskrar tungu. Hér er
um að ræða heiti úr írsku, ensku, þýsku
og latínu, en mörg þau nöfn sem íslending-
ar kynntust í kristni voru upphaflega kom-
in úr hebresku eða grísku; á síðari öldum
bárust hingað mörg heiti frá Danmörku.
Tökunöfnin beygjast eftir sömu reglum og
tiltekin norræn sérheiti í A og raunar einn-
ig önnur nafnorð. Ýmis kvennanöfn af út-
lcndum/rótum beygjast veikt (Lilja, Anna,
Pála), en hitt er miklu algengara að þau
gangi eins og ó-stofnar (Vilborg, fornt
tökuheiti úr ensku; Elín).
Mörg tökuheiti í karlkyni hlíta sömu
breytingum og venjulegir a-stofnar (Páll,
Jón, Stefán, Kjartan), og þó vantar stund-
um karlkynsendingu í nefnifalli. í tökuheit-
um er ekkert hljóð sem hljómar annarlega
í íslenskum eyrum, og í stafsetningu þeirra
bregður ekki fyrir atriðum sem koma læs-
um íslendingi kynlega fyrir sjónir.
III
C. Aðskotanöfnum svipar til tökuheita um
uppruna en eru að því leyti frábrugðin að
þau hafa einhver auðkenni í beygingu (sum
þeirra eru óbeygjanleg), framburði eða rit-
hætti sem koma ekki heim við venjur ís-
lenskrar tungu; yfirbragð þeirra er of
annarlegt til að unnt sé að telja þau til
lögheita. Þó getur orðið býsna örðugt að
greina á milli tökuheita og aðskotanafna;
smekkur manna mun ráða miklu um hvort
tiltekið mannsnafn þyki hæft til notkunar
hérlendis eða ekki. í fomritum bregður
ekki einungis fyrir tökuheitinu Páll sem
beygist eins og áll heldur einnig útlendu
myndinni Paulus sem beygist að latneskum
hætti. Tökuheiti eru sambærileg við töku-
orð úr útlendum tungum sem náð hafa
þegnrétti í móðurmálinu, en aðskotanöfn
eru á borð við útlendar slettur, annarlega
og óvelkomna gesti sem eiga hér ekki
heima. Meginhluti þeirra aðskotanafna sem
hér hafa tíðkast um nokkrar kynslóðir eiga
rætur sínar að rekja til Dana, þótt ýmis
nöfn af slíku tagi séu þegin úr reyfurum
og öðrum bókum fremur en frá lifanda
fólki. Ýmis aðskotanöfn eiga sér norrænar
fyrirmyndir eða hliðstæður, t.a.m. Rúrik
sem kom hingað úr dönsku, og þangað úr
rússnesku, en upphaflega er þetta norræna
nafnið Ilrærekur. Svipað má segja um
O/gu-nafnið; það er einnig komið frá Dön-
um en þ'eir sóttú þ’áð til 'Rússa'sem afbök-
uðu He/gu-nafnið á þessa lund. Einsætt
er að nöfn sem hafa aðra stafi en tíðkast
í stafrófi okkar eða skipa stöfum saman á
óíslenskan hátt geta ekki talist til töku-
heita og eru því aðskotanöfn: Bachmann,
Cecil, Guido, Knud; Malmquist, Nikolaj,
Scheving, Walter, Edith, Milly, Thea, Zóp-
hanías og mörg önnur skera sig harkalega
úr frá lögheitum.
IV
D. Nýnefni kallast þau heiti sem eru að
sumu eða öllu leyti af norrænum rótum
en hvika þó frá íslenskum nafnasiðum. Hér
er um býsna sundurleitan hóp að ræða.
Sér í flokki eru svokallaðir blendingar, en
það eru nöfn sem blanda saman norrænum
og suðrænum stofnum, svo sem Krist-rún,
Guð-jón, Sigur-jón. Elstu nöfnin af slíku
tagi eru frá 12. öld, önnur miklu yngri,
og mörg þeirra teljast vafalaust til lög-
heita, þótt margar samsetningar skorti þá
tign sem eiginnöfn þurfa helst að hafa:
Elen-mundur, Sigur-jens, Þor-jón, Hans-
fríður. Sérstöku máli gegnir um þann mikla
sæg af nöfnum sem er myndaður með því
móti að skeyta útlendum endingum við ís-
lenska stofna: Guðrún-íus, Guðmund-ína,
Guð-mon, Hákon-ía, Bárð-lína, Bjarna-
sína, Katrín-us. Slík nöfn eru tvímælalaust
ólögleg. Yfirleitt þykir ærið vafasamt að
veita þeim nöfnum fullan þegnrétt sem
fólk hefur ijálað svo við að íslenskt sér-
kenni þeirra eru skert, t.a.m. með því
móti að fella niður nefnifalls-endingu í
karlaheitum: Hallberg, Hallvarð. Ólögleg
þykja einnig þau nöfn sem eru sett saman
af þrem stofnum: Gunn-þór-unn, Sigur-
stein-dór, Sig-trygg-vina. Nokkur heiti eru
svo úr garði gerð að ekki er leyfilegt að
nota þau í samsetningum: Helga, Helgi,
Gissur, Gísli, Gyða, Sturla, Tryggvi, Árni,
enda eru eftirtalin nöfn ekki tæk í hóp
lögheita: Sigurgissur, Sigurhelgi, Sig-
ursturla, Árnibjörn.
Á undanförnum árum hafa mörg sam-
heiti verið gerð að mannanöfnum eða
kvenna, og fer misvel á slíkum heitum.
Eg felli mig ekki við hugtaksheiti á borð
við kvennanöfnin Fríðsemd, Blíða, Æska,
Birta, Sigurást og sum hlutstæðu heitin
skortir þá reisn sem fylgir sönnum sérnöfn-
um svo sem Stúlka, Brá. Mörg nýnefni eru
að því leyti ólík eldri heitum að sérhljóða
er brugðið: Bjargheiður > Björgheiður,
Arndís > Árndís. Sumir nafnaliðir eru að
verða helsti vinsælir og gætu því valið
miklum usla í nafnakerfinu ef ekki er viðn-
ám veitt; sól, rós, Iín eru í þeim fijósama
hópi. fjöldi samsettra nýnefna frá þessari
öld verður að teljast ótækur, jafnvel þótt
nafnaliðirnir séu prýðilegir út af fyrir sig
en eiga þó ekki heima í sambýli við þá
félaga sem nafngjafar hafa fengið þeim.
Lítill menningarauki þykir að nöfnum sem
berast of mikið á og kveikja hugmyndir
um mannlegt eðli ella þá um brigða náttúru
rétt eins og hún kemur okkur fyrir sjónir
þegar hún er okkur helst að skapi. Berg-
dögg, Blóm-hvít, Blæ-dís, Brim-rún, Haf-
lína, Hug-ljúf, Ljós-borg, Loft-veig, Vig-
dögg, Vor-dís, Vor-sveinn.
V
Þótt orðalagið á fjórðu grein sé heldur
óljóst eins og endranær í nýjum lögum,
þá mun eftirfarandi klausa eiga að lúta
að lögfestu eiginnafna: „Barn getur öðlast
nafn við skírn í þjóðkirkjunni eða í skráðu
trúfélagi eða með tilkynningu um nafngjöf
til Hagstofu íslands, Þjóðskrár, prests eða
forstöðumanns skráðs trúfélags.” Vita-
skuld öðlast barn nafn þegar foreldrar
hafa komið sér saman um hvað það eigi
að heita og fara að kalla krógann því heiti;
slíkt getur átt sér stað löngu fyrir skírn.
Nafnalögin yrðu miklum mun einfaldari
og skynsamari ef öllum foreldrum og öðr-
um lögráðendum barna væri skylt að til-
kynna sýslumönnum, Hafstofu eða Þjóð-
skrá nýjar nafngiftir innan ákveðins tíma
(þijár vikur frá fæðingu sýnist mér nægur
frestur), hvort sem barn er skírt eða ósk-
írt, kristið eða heiðið. Eini þátturinn í skírn-
inni sem varðar lögin er nafngiftin sjálf.
Vitaskuld munu kristnir foreldrar halda
áfram að láta skíra börn sín, eins og raun-
ar hefur tíðkast hér síðan á elleftu öld.
„Barn hvert skal færa til skírnar er alið
er,” segir í Grágás, en nú ríkir svo mikið
trúfrelsi með þjóðinni að kristinni kirkju
er ekki hlítt einni saman, heldur geta for-
eldrar leitað á náðir forstöðumanns ásatrú-
armanna (allsheijargoðans og skáldsins
Sveinbjörns Beinteinssonar á Draghálsi),
sem mun vera eitt af þeim „skráðu trúfé-
lögum” sem prýða nafnalögin.
insmins®
@ IB b m B
r'
Islendingar
og gyðingar
Inýjustu bók Isaiha Berlins „The Cro-
oked Timber of Humanity”, 1990, er
áður óbirt ritgerð um Joseph de Mais-
tre höfund hins sérstæða og ágæta
rits „Les Soirées de Saint-Pétersbo-
urg”. I því sambandi rita Berlin og Maistre
um að gyðingar hafi lifað af með hjálp texta
Gamla testamentisins. Við þessu má bæta
helgimáli þeirra, hebreskunni, ættvísi og
lögvísi, sem á sér upphaf í þeim textum.
Engin þjóð hefur átt slíkan styrk í rituðum
textum og helgisiðum sem gyðingar. Þrátt
fyrir tvístrun þjóðarinnar eftir eyðingu
musterisins í Jerúsalem 70 e. Kr. hefUr
þjóðernisvitund þeirra haldist allt fram á
þennan dag. Hvar sem gyðingar fóru voru
helgir textar með í för, þar með lögin og
sagan. Staðfestu í landi höfðu þeir enga
lengst af, var bannað að eiga jarðir víðast
hvar á miðöldum og urðu að þola gjörræði
og ofsóknir kristinna manna og íslamskra.
Þeirra staðfesta var bókin, fjöregg þeirra
og lífsakkeri. Það var ekki fyrr en eftir flakk
og ofsóknir, sem náðu ómennskri stærð og
hryllingi undir stjórn þjóðernis-sósíalista á
Þýskalandi í síðustu heimsstyrjöld, að þeim
var úthlutað samastað af þorra þjóða heims-
ins í ísrael. Þeir höfðu þá verið flökkuþjóð
í tæp 1900 ár.
Það hefur gengið erfiðlega að skýra for-
sendur íslensks bókmenntablóma á 12. og
13. öld. Hvernig stendur á því að afburða-
höfundar eins og Snorri Sturluson og Sturla
Þórðarson rita bækur sem eiga sér fáar lík-
ar í Evrópu á svipuðum tíma, auk þess sem
önnur bókmenntaverk benda til ekki minni
listamanna, þ.e. íslendinga sögur. Hin fornu
kvæði virðast hafa lifað hér á landi eftir
landnám í munnlegri geymd, þar til þau
eru skráð eftir að eiginleg ritöld hefst með
kristninni og klerklegum menntum. Þessi
fornu kvæði bera með sér blæ þjóðflutning-
anna og hafa e.t.v. lifað með flytjendum
þeirra í 3-400 ár. Hvernig stendur á því
að kvæði þessi skyldu ekki lifa í Noregi og
víðar á Norðurlöndum, þar sem tunga þeirra
(kvæðanna) var töluð? Voru þessf kvæði
bundin vissum hópum eða ættum og flutt-
ust með þeim til íslands á 9. og 10. öld?
Þær ættir sem flytjast til íslands eiga sér
ættarsögur í Landnámugerðunum. Ættvís-
in er öðrum þræði kjarni þeirra saman-
tekta. Slíkar samantektir í Noregi á ármið-
öldum voru ekki til eða hafa þá ekki varð-
veist, hvérs vegna ekki? Ættin er staðfestu-
snauðri þjóð eða hópum, staðfesta, sbr.
gyðinga. Var sá hópur manna og þær ætt-
ir sem hingað fluttu komnar sunnan úr
Evrópu, allt frá Kaspíahafi og sléttum
Ungverjalands eins og Barði Guðmundsson
hélt fram? Meðal germanskra flökkuþjóða
á þjóðflutningatímunum, var farið með
bálka og kvæði. Karl mikli lét safna saman
fornum söngvum eða kvæðum forn-franka,
en það safn er týnt. Þau gern.önsku hetju-
kvæði sem geymst hafa eru skyld Eddu-
kvæðunum um efni og form. Jordanes minn-
ist á forn kvæði í Gotasögu sinni. Þýsk
fornkvæði og ensk, Beowulf og Hilde-
brandsljóð eru uppkomin á þjóðflutninga-
tímunum. Snorri Sturluson segir Óðin hafa
flutt skáldskaparíþróttina frá Svartahafi til
Norðurlanda. Og skáldskaparíþróttin var
iðkuð áfram af mestum krafti á ísiandi,
sbr. hirðskáldin. Flökkuþjóð sem á sér stað-
festu í bundnu máli flyst til íslands og iðk-
ar þar áfram skáldskap og vinnur síðar upp
bækur í lausu máli úr heimildum fornra
kvæða og iðjan heldur áfram. Það er ort
og skrifað eftir ritöld og áfram „of ið sama
far” fram allar aldir. Minning forfeðranna
varð styrkur þjóðarinnar eftir að landkost-
um hnignaði og fátækt og kuldi þjarmaði
að þjóðinni.
Bókfestar minningar forfeðranna, ættar-
tengsl við sömu forfeður og Íögvísin
blómstra hér á landi óvenju vítt. Hin forná
aristókratíska hefð lifðir, jafnvel í meðvit-
und hjáleigubóndans og verður haldreipið
þegar þjarmar að. Bókin gefur þeim reisn-
ina, þegar stéttarbræður þeirra á Norður-
löndum koðna niður í fyrirbrigðið Jeppa á
Fjalli. Bókin er sameiginlegt fjöregg Islend-
inga og gyðinga og hefur svo verið um aldir.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON