Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1992, Blaðsíða 10

KONUR OG KVENNAB ARATT AI
Klefi ísbj argar
Breski heimspekingnrinn John Stuart Mill gaf út
bækling um kvenréttindamál árið 1869. Sama
ár þýddi danski menntafrömuðurinn Georg
Brandes ritgerð Mills og gaf út. Rit þetta er
eitt helsta áhrifaafl í rituðu máli á breska og
Ekkert í falsheimi
íslenskra menningarmála
aldarinnar er jafn vel til
þess fallið að valda
ógleði, jafnvel
uppköstum og umfjöllun
íslenskra höfunda um
konur í skáldsögum. Jón
Trausti er sá eini
höfundur íslenskur sem
kallast geti í takt við
innlenda kvenna-
hreyfíngu fram til
bókmennta kvenna
sjálfra á síðustu árum.
Eftir ÞORSTEIN
ANTONSSON
danska kvennahreyfingn bæði fyrr og síðar.
Hið nýstofnaða Kvenréttindasamband ís-
lands lét þýða ritgerð Mills úr dönsku og
gefa út hérlendis 1906 og hefur ritgerðin
til þessa dags verið eina bókin á íslensku
sem flallar um kvenréttindamál eingöngu.
Þýðingin á bæklingi Mills er fáséður grip-
ur, enda ekki endurútgefin. Þá var hálf öld
liðin frá útkomu Madame Bovary, 1856—57,
eins áhrifamesta rits um kvennamálefni eft-
ir franskan höfund, Gustav Flaubert. Um
eiginkonu sveitalæknis sem hefur of háleitar
hugmyndir um sjálfa sig; óraunsæið gerir
henni lífíð leitt, hún nær ekki að lifa í sam-
ræmi við þessa hugmyndir og fargar sér.
Sagan kom út í danskri þýðingu 1875 og
síðar á íslensku og var fram á tíð Ástu Sig-
urðardóttur eina skáldsagan á íslensku sem
gerði grein fyrir hlutskipti kvenna sérstak-
lega, kann þó að vera að með fullyrðing-
unni verði að undanskilja Atómstöðina. Ib-
sen sendi frá sér leikritið um Höddu Gabler
1890, það fjallar um yfirstéttarkonu sem
reynir að koma sér upp sjálfsmynd, meira
í samræmi við lífsþarfir sínar en sú er sem
að henni haldið. Og hefur nýlega verið fært
upp hérlendis; leikrit Ibsens er enn talið lík-
legast erlendra skáldverka til að halda uppi
merki kvenréttindabaráttu meðal íslend-
inga.
Líklega eru þær Salka og Ugla einu kon-
umar sem eitthvað kveður að í íslenskum
bókmenntum síðari tíma, a.m.k. ef taldar
eru þær sem skipa nú þegar sess í bókmennt-
asögunni, það er skáldritum fram á áttunda
tug þessarar aldar. Vafalaust við hæfi að
nefna til kvennasögunnar meðal heilsteyptra
kvenlýsinga í íslenskum bókmenntum þær
Álfgerði Eiríks Laxdals í sögu hans um
Ólaf Þórhallsson og ísbjörgu Vigdísar
Grímsdóttur þótt enn sé verið að kynna
þessar sögupersónur fyrir boðsgestum. Smá-
sögur Ástu Sigurðardóttir eru ósvikin
þjáningaskrif á tilvistarlega vísu en að því
skapi brotakenndar mannlýsingar; sögu-
maður og höfundur eru nánast hin sami.
Aðrar kvenpersónur skáldsagnanna eru sér
ekki svo vitandandi um stríð sitt sem þess-
ar. (Jóhanna Vésteins Lúðvíkssonar mætti
fljóta með.) Margar fremur vættakyns en
af mennskri rót, t.d. kvenpersónur Indriða
G.; upphafning sem leiðir til undarlegra
gönuskeiða framhjá þessum konum og
spretta upp í framhjáhlaupinu mikil örlög
sem af fer löngum sögum.
Barn náttúrunnar, bernskusaga Laxness
af náttúrubaminu Huldu, kom út 1919 en
sjálfur var Laxness þá nokkum veginn jafn
gamall kvenréttindabaráttunni í landinu.
Hið kvenholla söguljóð Sigurðar Nordals
Hei s'ama ár. Og eru þá talin flest eða öll
kunn íslensk skáldverk sem bera með sér
snefil af hluttekningu með einu helsta mann-
réttindamáli aldarinnar, kvenréttindum, og
það þrátt fyrir hve mjög hefur á því borið.
Skáldverk Jóns Trausta upp úr aldamótun-
um bera þess vott að höfundur fylgdist vel
með því sem var að gerast í kvenréttinda-
málum hérlendis. Nokkur orð um eitt þeirra,
Önnu á Stóru Borg, síðar.í greininni.
Vefarinn mikli frá Kasmír eftir Laxness
ber með sér að kenningar Sigmunds Freuds
vom mjög til umræðu um það leyti sem
skáldsagan var skrifuð, einkum kenning
Freuds um konur og kvnþarfir manna og
áhrif þeirra þarfa á mótun einstaklingsins
í uppvextinum. Sagan er undir lögð af kyn-
lífskreppu Steins Elliða sem leitar til munka
til að komast undan hugarstríði sem ástríða
hans til konu einnar vekur með honum.
Laxness kemur með sögu sinni að rót vand-
ans í samskiptum kynjanna í kristilegu sam-
félagi og ástæða er til að ætla að einmitt
sálkönnun Freuds hafi valdið nokkru um
snið sögunnar, að hún ber með sér að vera
heilmikil sjálfsköfun höfundar frammi fyrir
vanda sem í senn var hans sjálfs og mjög
til umræðu meðal þeirra helstu er létu sig
menningarmál varða á þriðja áratugi aldar-
innar. En Laxness hafði mjög brotist í að
fínna sér stað er hann ritaði. Andóf August
Strindbergs við rísandi bylgju kvennabarátt-
unnar hafði snortið Laxness árið áður en
hann gekk í klaustrið í Clerveaux; og hann
var einnig rækilega lesinn í kvenfyrirlitning-
arskrifum Nietzsches þegar hann samdi
bókina í lotu ári eftir klaustursvistina.
Galleríið
Þótt fram á síðustu áratugi séu ekki áber-
andi meðal íslenskra bóka skáldsögur sem
beinlínis geti talist varða kvenréttindamál
hafa reiðinnar býsn verið skrifuð af slíkum
bókum í nágrannalöndunum allt frá ártugn-
um fyrir aldamótin síðustu til þessa dags,
ekki síst í Danmörku þangað sem okkur
íslendingum hefur verið blygðunarefni að
sækja áhrif en gerum samt sem betur fer.
í þeim tugum ritgerðasafna sem liggja eftir
Laxness er ekki ein einasta grein um kven-
réttindi nema ef vera skildi í Alþýðubók-
inni. Ekkert meðal margra eriendra merkis-
rita kvenna og karla um hlutskipti konunn-
ar verður Laxness áhrifavaki í hinu mikla
uppgjörsriti um Vefarann eftir því sem séð
verður. Sama gildir um aðra íslenska rithöf-
unda frá fyrri árum með örfáum undantekn-
ingum. Spurningin er nærtæk: Hafa íslensk-
ir karlrithöfundar engan áhuga á kvenrétt-
indamálum?
Það er ekki að sjá að Laxness beini athygl-
inni að kvenfólki fyrr en með Sölku Völku
og siglir þá lygnari sjó en hann hafði gert
lengi. Uppgjör hans við hina bandarísku
miðstéttarkonu liggur milli Sölku og Vefar-
ans á höfundarferli hans, frá dvöl hans í
Los Angeles árin eftir að hann lauk við
Vefarann og er sú lýsing ekki fögur eins
og margir vita. Laxness hefur sjálfur ritað
grein „Um misogeníu í Vefaranum", kven-
hatur, sem hann telur ekki ástæðu til að
lesa inn í verkið, fremur hæfí að kenna
ungæðishætti um yfirlætið og miður hollum
lestri á ritum nefndra höfunda, þeirra
Strindbergs, Nietzsches og Freuds, um of-
stækistóninn í riti hans. Hin borgaralega
kona á bandaríska vísu, mella kaupsýslunn-
ar, vændiskona hjúskaparamarkaðarins varð
Laxness að ásteytingarefni með þessu orð-
bragði í Alþýðubókinni, skrifaðri vestan-
hafs, þess ekki að vænta að sálarlíf fái þrif-
ist með heilbrigðum hætti í nærveru slíkra
kvenna. Það væri víst nær lagi að tala um
kvenhræðslu Laxness á mótunarárunum en
kvenhatur. En umræðuefnið er ekki höfund-
ur sjálfur heldur það eftirtektarverða atriði
að þessi gleypir á umhverfisáhrif og menn-
ingarástand fínnur kvenréttindum ekki stað
í verkum sínum á mótunarárunum. Þegar
að Sölku kemur reynist hún sterkari af
náttúrufari sínu en aðrir menn og lifír því
af hvað sem hugsjónum Amaldar og ágengni
Steinþórs líður. Sagan um Sölku Völku er
síður en svo verkalýðsrit þótt henni hafi
helst verið hampað í þeirri mynd, þetta er
ástarsaga á miklu eldri rót en stéttafélags-
mál kreppuáranna. „Enginn skilur hjartað,"
ljóðlína Kristjáns Jónssonar, kjami málsins.
Síðan ekkert. Ekkert í falsheimi íslenskra
menningarmála aldarinnar er jafn vel til
þess fallið að valda ógleði, jafnvel uppköst-
um og umfjöllun íslenskra höfunda um kon-
ur í skáldsögum. Það er svo sem mikið um
dýrðir en ekki dregur það úr viðbjóðinum,
sama gildir um hinar bestu hryllingsmyndir
sem jafnan umvefja ógeðið fegurð svo and-
stæðumar verði því fremur ágengar. Röltum
um galleríið. Þama er Snæfríður íslandssól,
maður kemst við þegar þessi bókmennta-
vera líður um sali, vitandi af meinlegum
örlögum þessarar aðalskonu. Kvenhetjan
Salka gerir uppreisn gegn lífskjömm sínum
og stendur svo uppi í lokin ein og sér yfir
valnum eins og Gary Cooper í High Noon.
Uglu, sterkri af náttúrufari sínu, er vísað
heim í sveitina til pabba eftir sæðingu, henn-
ar lausn hefur orðið margri einstæðri móður-
inni fyrirmynd, að gera eingetið barnið að
afsprengi ættar sinnar eftir getnaðinn. Ásta
Sóllilja sem þvermóðska föður hennar gerir
að ljótri kerlingu fyrir aldur fram, Lóa í
Silfurtunglinu sem glatar persónu sinni fyr-
ir fíflskaparmál kabaretthaldara og þar með
sönglist sinni. Og hverjar fleiri? Getur verið
að í galleríinu séu ekki aðrar kvenpersónur
en úr verkum Laxness? Jú, þarna bregður
sem snöggvast fýrir huldumeyju úr síðasta
bindi Fjallkirkju Gunnars Gunnarssonar.
Bælingin
Raunsæisbókmenntirnar fjalla um karl-
menn, engu líkara en kvenkynið sé sama
eðlis og Fjallkonan sjálf. Upp úr síðara
heimsstríði fór að slá í þetta ástand. Fyrst
kvenfyrirlitning og sjálfsfróunarboðskapur
Paradísarheimtar. Guðbergur gerði ástandið
að þungamiðju verka sinna en til þess eins
að því er virðist, að geta staðið frír að því,
fyrir formþrifnað sinn einan. Og er þetta
ekki allt í lagi? Jú, auðvitað er þetta í lagi,
dugar meðan skáldverk íslenskra höfunda
eru ein lesin og ekki hirt um þróun kvenrétt-
inda í landinu á öldinni sem þrátt fýrir ann-
marka var nokkur. Hvað þá ef sama er við-
urkennt um nágrannaþjóðirnar, að _þar hafi
eitthvað gerst í þeim efnum líka. Á síðast-
liðnum hundrað árum hafa danskar konur
og karlar, svo ekki sé nú lengra farið, ritað
aragrúa skáldverka um kvenfólk, kjör þess
og sjálfsmynd og þar með fylgt þeirri þróun
sem orðið hefur fyrir tilstilli kvennabaráttu
þar í landi. Slík málafylgd höfunda er til
marks um samfélagslegt heilbrigði, ekkert
minna. Og gildir um fleiri þjóðir en þá
dönsku. Baráttu kvenna erlendis fyrir viður-
kenningu á mannréttindum sínum frá miðri
síðustu öld kennir ekki stað í íslenskum
skáldverkum þangað til fyrir tveimur ára-
tugum eða svo, ekki í skáldverkum sem
telja verður samtímarit þessarar baráttu og
langflest koma úr karlasmiðjunni. Þau frá
síðustu árum eru mest kvennaverk og
spretta upp eins og skrattinn úr sauðar-
leggnum nærfellt öld eftir að farið var að
beijast fyrir kvenréttindum á Norðurlönd-
um, þar með talið hérlendis, nú eftir alla
áfangrasigrana, allt umrótið og umbreyting-
arnar á þeim málum, félagslegar byltingar
sem stuðlað hafa að nýjum lifnaðarháttum.
Á síðustu tveimur áratugum hafa verið að
koma fram áráttukennd hræðsluverk
kvenna, t.d. Svövu, hnýtt við dindil þessarar
baráttu sem þá breyttist í nagg um launa-
kjör og fóstureyðingar. Þá og þá fyrst sér
þess merki í bókmenntum íslendinga að eitt-
hvað sé athugavert við kjör kvenna, jafnvel
megi færa þau til betri vegar með góðum
vilja. Ef spurt er um skrif frá fyrri tíð um
konur er vísað á Alþýðubókina. Jafnvel saga
Vésteins um Eftirþanka Jóhönnu vísar vand-
anum til forlaganna sjálfra, óhamingja Jó-
hönnu er ekki fremur viðráðanleg en kven-
persónu í grískum harmleik. Kona, þetta
er bara svona. Umfram hugaróra er ekkert
nema sveitasöknuður og kreppukjöltur.
Ótrúlegt! Hikandi eins og maður sem inni-
luktur hefur verið vikum saman í helli stíg-
ur maður fram í dagsljósið, skynjar varla
að þetta sé ljós en ekki annarskonar myrk-
ur, og er þá bara að fikra sig fyrstu sporin
út úr galleríinu og inn meðai lifandi fólks.
Er íslensk menning einangrunin sjálf, blásið
egg, dauðareitur? Má enginn blómi vera í
egginu; er það leyndarmálið sem allir eru á
einu máli um að varðveita með þögn og
þrjósku? Má ekki fallast á að neitt gerist á
Islandi annað en náttúruhamfarir og
fjárglæfrar? Og svo lygaspuni skáldskapar
þar sem einn tekur við öðrum að teygja
iopann uns hann er orðinn svo þunnur að
ekki verður greindur frá lofti og eyðum.
Eða eru baráttumál erlendra höfunda og
yfirleitt alls mannfólksins handan hafsins á
báða vegu svo stéttbundin og útlend, að þau