Lesbók Morgunblaðsins - 14.11.1992, Qupperneq 8

semi varðandi myndlist. Sú íhaldssemi var
kannski ofur eðlileg, hún tók mið af því
að yrkisefnið ætti að vera landslag eða
uppstillingar í anda Cézanne og vinnu-
brögðin eins og tíðkast hafði í dönsku
Akademíunni.
Sumarið 1924 málaði Finnur heima á
íslandi, en hélt aftur utan til Dresden um
haustið. Þar hitti hann Kurt Schwitters,
listamann, sem síðar átti eftir að verða
frægur og hann ráðlagði Finni að fara
með verk sín í framúrstefnugallerí Sturm
í Berlín. Það varð úr og frá því segir Indr-
iði G. Þorsteinsson svo í grein sinni um
Finn í bók Almenna bókafélagsins:
„Síðan hélt hann til Berlínar og barði
að dyrum á Potsdamerstrasse 134a. Út
kom kvenmaður og Finnur spurði hvort
Herwarth Walden prófessor væri við.
Já, hann er við, sagði konan. Komið þér
bara inn fyrir. Ég skal ná í hann.
Finnur lýsir þessu þannig, að hann hafi
verið með mikinn bunka með sér, og Wald-
en prófessor hafí sagt að bragði: Já, kom-
ið þér með þetta hér upp. Ég athuga þetta
þar. Hann spurði til hvers ég ætlaðist,
segir Finnur, og ég sagði honum að ég
væri hér með myndir, sem mig langaði til
að hann liti á, því ég legði mikið uppúr
hans umsögn. Finnur þekkti til Waldens
af orðspori og vissi að viðhorf hans og
mat hafði mikil áhrif meðai framúrstefnu-
manna. Walden stillti myndum Finns upp
með veggjum. Og á meðan hann var að
virða myndimar fyrir sér, bar að mann á
miðjum aldri, sem Finnur bar ekki kennsl
á. Walden sneri sér að þessum manni og
sagði honum að hann langaði til að fá
umsögn hans um myndimar. Síðan sneri
hann sér að Finni og sagði:
Má ég kynna yður fyrir Kandinsky.
Þér búið í norðrinu sagði Kandinsky.
Já, sagði Finnur, þó sunnan við heim-
skautsbaut. Ekki langt frá honum en nógu
langt til að fólk getur búið þar.
Já, við könnumst við það, sagði Kandin-
sky. Þér emð frá íslandi.
Svo sagði Walden:
Jæja, herra Jónsson. Við tökum þessar
myndiryðar á næstu sýningu í Sturm-saln-
um,-
Vassily Kandinsky var eins og flestir
vita Rússi, framúrskarandi gáfaður og vel
menntaður maður, sem hafði flutzt til
Þýzkalands. Á öðrum tugi aldarinnar bjó
hann í nánd við Alpana í Suður-Þýzka-
landi og myndir hans þaðan sýna vel þró-
unina yfír í meiri og meiri stílfærslu, unz
engin þekkjanleg fyrirbæri eru eftir. Marg-
ir telja Kandinsky brautryðjanda í abstrakt
myndlist.
Það er auðvelt að ímynda sér þennan
fund þriggja manna af ólíkum uppruna:
Annarsvegar ungur og kraftalegur Aus-
firðingur, sem hafði „tognað á árinni“ eins
og sagt var og hefur án efa verið dálítið
feiminn við þessa fínu menn. Hinsvegar
Kandinsky, sem var heimsmaður og fágun-
in holdi klædd og með honum eldhuginn
Walden, í vesti og með föðurmorðingja um
hálsinn, ef marka má frábært portret
Kokoschka af þessum fjöruga menningar-
vita.
7.
Átta yerk eftir hinn óþekkta Firyi Jóns-
son frá íslandi voru sýnd á Sturm-sýning-
unni í mai 1925 ásamt verkum eftir Kand-
insky, Schwitters, Duchamp-Villon og
fleiri. Þau urðu þar eftir þegar Finnur
hélt alkominn heim til íslands um sumar-
ið. Afdrif myndanna á Sturm-sýningunni
urðu ekki ljós fyrr en löngu síðar. Stutt
var í upplausn og pólitíska ringulreið í
Þýzkalandi og með valdatöku nasista
1932, var öll framúrstefnumyndlist bann-
færð og Sturm-starfsemin lagðist niður.
Menn töldu verkin glötuð; kannski höfðu
þau beinlínis verið eyðilögð. Það var ekki
fyrr en 1980, að Frank Ponzi gat skýrt
Finni frá „fundi“ myndanna.
Skömmu eftir sýninguna í Berlín, keypti
frægur bandarískur safnari listaverka tvö
þeirra, Marglitan heim og Konu við spila-
borð. Þessi safnari.hét Katherine S. Drei-
er. Myndir Finns voru í safni hennar þar
til 1941, að hún arfleiddi listasafn Yale-
háskólans að hinu mikla safni sínu og þar
eru hinar „glötuðu“ myndir Finns nú niður-
komnar. Tilraunir frú Dreier til að afla sér
upplýsinga um listamanninn höfðu af ein-
hverjum ástæðum ekki borðið árangur.
Báðar myndnar eru afar sérstæðar og ólík-
ar öllu því, sem síðar var unnið undir
merki óhlutbundinnar myndlistar á ís-
landi, enda var það allt undir áhrifavaldi
franska skólans. Ólíkt því sem varð ofaná
Systkini og móðir listamannsins, um 1917. Talið frá vinstri: Björn, Georg, Ólöf,
Anna, Ríkarður, Finnur og Karl.
Finnur málar
landslag á
Btúaröræfum
1933. Pálmi
Hannesson,
síðar rektor
Menntaskólans
í Reykjavík er
með honum á
myndinni.
sýning ungs manns valdi blaðaskrifum
mörgum mánuðum áður en hún er haldin.
Að því leyti var Finni gert hátt undir höfði
og athygli vakin á honum - og vissulega
er allt betra en þögn og tómlæti.
Það er út af fyrir sig merkilegt, að rit-
stjóri Morgunblaðsins skyldi fara að fjalla
sérstaklega um mann, sem einungis var
að koma heim frá námi og var óskrifað
blað í listinni. Að vísu þurfti ekki mikið
til að verða þekktur hér í fámenninu og
Finnur hafði áður haldið sýningu; það var
í Bárunni 1921.
Varla er hægt að segja, að Valtýr Stef-
ánsson tæki þessari listspíru vel, þegar
hann skrifaði um heimkomu Finns sumar-
ið 1925 Og sagði frá væntanlegri sýningu
hans. Jafnframt var sú stefna, sem Sturm
stóð fyrir, gerð tortryggileg. Þetta er illa
skiljanlegt í ljósi þess, að Valtýr var ein-
lægur unnandi fagurra lista og mikill
menningarmaður. I framhaldi af þessu
urðu snörp skoðanaskipti á milli Finns og
Valtýs. Finnur svaraði þannig fyrir sig í
Morgunblaðsgrein í júlí 1925:
Enginn sem vit hefír á list, efast um
listgildi verka þessara manna nje annarra,
sem „Sturm“ hefír komið á framfæri, held-
ur er það aðeins stefnan sjálf, sem veldur
nokkrum skoðanamun; því vitanlega er til
fjöldi manna, sem dæmir þessar og aðrar
listastefnur gjörsamlega út í bláinn, og sje
ég ekki neina ástæðu til að taka mark á
sleggjudómum slíkra manna, því það er
líkast því að láta blindan mann dæma um
lit“.
Sýning Finns var haldin í Natans &
Olsehs húsinu, nú Reykjavíkur Apóteki.
Uppistaðan í þeirri sýningu voru 12 „kom-
positionir" í kúbískum stíl og þó öllu lík-
ari þeim myndum, sem flokkaðar hafa
verið undir súprematisma. Vitanlega vakti
sýningin enga almenna athygli; fór mestan
part fyrir ofan garð og neðan. Bjami frá
Vogi skrifaði varfæmislega um hana án
þess að vera neikvæður, en Björn Bjöms-
son, teiknikennari, sem dvalist hafði lang-
dvölum erlendis, var sá eini sem alveg
skildi hvað hér var á ferðinni. Valtýr Stef-
ánsson var umburðarlyndari eftir að hafa
Smíðisgripir úr silfri eftir Finn frá yngri árum hans.
í íslenzku geómetríunni aldarfjórðungi síð-
ar, eru verk Finns margbrotin samröðun
forma, sem bæði era „mekkanísk" og „org-
anísk“, þ.e. vélræn og lífræn. Sumstaðar
bregður fyrir einskonar mósaík og tening-
urinn tekst á við form kúlunnar, boglínur
við hvassbrýnd form. Þetta era enn í dag
einhver athyglisverðustu abstraktverk,
sem íslenzkur listamaður hefur látið frá
sér fara; hlaðin mystík, eða dulrænu, sem
yfirleitt örlar ekki fyrir hjá þeim, sem ein-
ungis litu á abstraktið sem „analyseringu“
eða formrannsókn.
8.
Oft hefur verið um það spurt, hvers-
vegna Finnur hafí hlaupið á brott frá hugs-
anlegri velgengni og frægð í Þýzkalandi
eftir að vera kominn inn hjá Sturm. Ég
hef ekki séð að Finnur hafí nokkra sinni
gefíð svar við þeirri spumingu. Ástæðan
hefur ugglaust verið sú sama, sem maður
heyrir hjá mörgum, sem lokið hafa námi
erlendis: Ég bara varð að koma heim! Það
er snúið bakinu við framtíð í útlöndum
með óteljandi möguleika og haldið heim,
þar sem tækifærin era bæði fá og smá.
Islendingurinn verður að vera á klakanum.
Fyrr á öldinni var aftur á móti afar
rótgróið hér að amast við þeim, sem fóra
í hverskonar nám utan alfaraleiða. Krist-
jáni Magnússyni, listmálara, var illa tekið
vegna þess að hann var þá einn manna
Ameríkulærður. Og sama varð uppi á ten-
ingnum, þegar Finnur kom heim - án upp-
hefðar í Kaupmannahöfn, sem hefði verið
hinn „rétti" staður - og þess í stað með
nýja „tízku“ frá Þýzkalandi.
Það verður að teljast í hæsta máta
óvenjulegt, og er líklega einsdæmi, að
Finnur Jónsson, 1922.
séð myndimar, en þótti þær samt „þyrk-
ingslegar, í þeim er lítill innileikablær.
Litir hans eða litasamstilling oftast nær
gífurlega óþýð.“ Svo sem margoft hefur
gerst síðan, þegar málarar sýna eitthvað
sem er full snemma á ferðinni, seldust
myndirnar ekki; Finnur tók þær heim með
sér og nokkrar þeirra fengu síðar fastan
samastað í stofunni hjá Finni og konu
hans Guðjýju Elísdóttur frá Djúpavogi,
sem hann kvæntist 1928.
9.
Með heimkomunni 1925 urðu mikil þátta-
skil hjá Finni. Nú kom gullsmíðakunnáttan
sér vel, en fyrst og fremst hélt hann áfram
að mála. Hann hvarf alveg frá óhlut-
bundna stílnum og sneri sér að yrkisefn-
um, sem allir gátu skilið; myndum um sjó-
mennsku á opnum bátum, íslenzku lands-