Lesbók Morgunblaðsins - 23.01.1993, Blaðsíða 2

IV
Mvergi er enginn
staður að standa á
Eg bý á Sjómannaheimilinu nálægt höfninni við
Limafjörðinn. Það er hótel með pláss fyrir
meira en sjötíu gesti (Aalborg Sjomanshjem)
og á hverjum morgni ómar andakt með sálma-
söng úr dagstofunni gengt billjardborðinu inn-
Hér búa allnokkrir úr
hópi hinna fimm til
sexhundruð ráðstefnu-
gesta sem eru á sveimi
og á fundum uppi í
háskólahverfi þessa
dagana, þar sem rætt er
um evrópskar hugmyndir
frá ýmsum sjónar-
hornum.
„Gróft túlkað má segja að niðurstaða
Rebellatos sé á þá leið að ekkert sé
lengur til sem hægt er að kalla „er-
lenda menningu", þar sem „menning“
er eitthvað á stöðugv ferðalagi.“
Eftir KRISTÍNU
BJARNADÓTTUR
an við anddyrið.
Ég var svo heppin að fá herbergi með
hálfgerðu baði á sama verði og baðlausa
herbergið sem ég hafði pantað. Kraninn sem
tilheyrir handlauginni er þannig að hægt er
að teygja hann á barkanum alveg út í baðher-
bergishorn þar sem er niðurfall en engin
sturta. Notalegt herbergi með blómavegg-
fóðri sem virðist hafa tollað á veggjunum
frá því um miðja öld. Tveir stórir gluggar
vísa sinn í hvora áttina en þó báðir út á
götu, því þetta er hornherbergi við krossgöt-
ur. Lítið skrifborð undir öðrum, bæði með
Biblíu og síma, allt saman fyrir þijú hundr-
uð krónur danskar á sólarhring og þá er
morgunmaturinn eins og fyrir ekki neitt.
Hér búa allnokkrir úr hópi hinna fimm
til sex hundruð ráðstefnugesta sem eru
sveimi og á fundum í háskólahverfinu þessa
dagana, þar sem rætt er um evrópskar hug-
myndir frá ýmsum sjónarhólum. Áður en
vikan er liðin veit ég eitthvað sem ég vissi
ekki áður. Eitthvað um einstaklinga, sem
láta rit og ræður um mannheima vera far-
miða til sömu heima.
Hér býr fyrrverandi myndhöggvari frá
Sidney, sem ólst upp á heimili fyrir foreldra-
lausa af því að foreldramir höfðu ofan af
fyrir sér með afbrotum og voru meira í fang-
elsi en heima hjá sér. Sá bakgrunnur á í
rauninni að vera leyndarmál vegna þess að
vilji maður njóta virðingar meðal mennta-
manna á maður helst að vera af mennta-
fólki kominn. Það fullyrðir Sidney-búinn sem
hætti að meitla styttur til að verða atvinnu-
heimspekingur. Og hér býr miðlungshár pró-
fessor frá vesturströnd Norður-Ameríku,
sem ætlaði að verða körfuboltaleikari og f
fór með það í huga í háskóla. Þar lærðist
honum að hann væri lægri en hann hafði
reiknað með og því ekki hugmyndinni vax-
inn. Seinna varði hann doktorsritgerð í hug-
myndasögu. Hér búa Bretar og Þjóðveijar
og hér býr Judith Kiss frá Ungveijalandi sem
stundar rannsóknir í Sviss.
Með Kafka þrykktan á bol-bijóstið drekk
ég morgunkaffí með Júdith sem er hagfræð-
ingur. Við tölum um lestir og lönd, leikrit
og drauma. í huganum skrepp ég til Prag
og tuttugu ár til baka. Minnist sumardaga
á bökkum Moldár, í svefntjaldi sem ég skreið
úr á morgnana eins og skjaldbaka á leið
útúr sögu og vaknaði svo í glóðvolgri ánni
sem ég gat ekki kælt mig í. Þá settu biðrað-
ir svip sinn á Prag og ég þóttist geta lesið
skiptir-ekki-máli-svip af andlitum fólks. Júd-
ith Kiss er hér til að flytja erindi og stjórna
umræðum um einkavæðingu í austri. Hún
lýsir núverandi ástandi í fyrrverandi austan-
tjaldslöndum, sem sorglegu, annars vegar
ríki og öngþveiti og óöryggi og hins vegar
sé fólk svo önnum kafíð við að ættleiða vest-
rænar hugmyndir að því gefist enginn tími
til að velta því fyrir sér hvaða hugmynda-
fræði henti því og hvað henti ekki. Finnst
hún tilheyra of fámennum hópi hvað það
varðar, að vilja ekki skoða hagfræðikerfi án
þess að skoða jafnframt þá lífssýn og það
verðmætamat sem hagfræðin byggist á.
Þegar ég stend í strætóskýlinu við Österbro
Álaborgar og bíð eftir vagni sem fer upp í
háskólahverfið er annar hagfræðingur kom-
inn við hlið mér. Kona með litarraft eins og
sjaldgæft mjólkursúkkulaði. Mér sýnist hún
bera augljósan vott um velferð, í vönduðum
fötum og á svipinn einsog lífið sé góður leik-
ur. Hún segist vera frá Króatíu. Ég hvái
nokkrum sinnum og hún heldur áfram að
segjast vera frá Króatíu.
En hvar býrðu? spyr ég og fæ enn sama
svar.
„Jahá. Enn gaman. Hm. í Króatíu?" Ég
bregst við eins og ég hafí séð óvæntan draug,
sem ekkí er pláss fyrir í því bdi sem kennt
er við heilann og reyni að útskýra að í sjón-
varpinu sem ég horfi á hafi flestir flúið frá
Króatíu sem áttu þess kost og sem ekki
Trérista eftir Bohumir Kubista.
tóku virkan þátt í stríðum.
„En þú ert sem sagt búin að vera þar
allan tímann", styn ég vönkuð og huldukon-
an með súkkulaðiblæinn heldur því fram að
ástandið í höfuðborginni hafi aldrei orðið
afleitt, „bara“ ein alvarleg sprengjuárás ...
og þegar henni lauk tók því ekki að flýja
frá Zadar.
Á steinsteyptum hálfhringssóffa fyrir utan
eitt hinna mörgu húsa háskólans, sem eru
lítil að utan en stækka þegar inn er komið
og auðvelt að villast, situr Tyrkinn Altindal
og fullyrðir að Jesús sitji í stofufangelsi í
Vatikaninu í Róm. Þar með er hafinn fundur
utangátta, í setulausum steypusóffa undir
ágústsólinni og stendur yfir þar til þátttak-
endur uppgötva að ekkert kaffi er til nema
handa þeim sem taki þátt_ í hinum skipu-
lögðu fundum innan dyra. Ég fer inn í hús-
ið vegna þorsta og heyri ungan gáfumann
frá Lundúnum, Dan Rebellato að nafni, tala
fimlega um Horfðu reiður um öxl eftir John
Osborne, allt frá fýrstu uppfærslu 8. maí
1956. Sem greiningargleraugu notar Rebell-
ato meðal annars hugtak sem hann eignar
franska sundrunarheimspekingnum Jacques
Derrida og sem á’enskunni verður „a violent
hierarchy". En fyrst vitnar hann í svar leik-
skáldsins við spumingunni „What is he angry
about?“
Svar: „Angry is not about...“ Reiði er
að syrgja það sem þú fórst á mis við, það
sem gerðist áður, án þín, o.s.frv. Rebellato,
sem er það ungur að hann hlýtur að hafa
farið á mis við þau tímamót sem Osbome
skapaði leikhúsinu, er ekkert minna mælskur
en reiður virðist mér og hann teiknar allskon-
ar leiðir í loftið með höndum sínum liprum
og búttuðum. Hann leikur sér að „tímaglasi
menningarinnar", sýnir fram á hvernig það
er hrist. í efri hluta glassins er erlenda
menningin sem rennur hægt en án erfiðis
ef hún er fín, niður í neðri hlutann með því
sem fyrir er. Séð út frá því sem er í neðri-
hluta glassins verður hið ókunna eitthvað
að ofan. Gróft túlkað má segja að niður-
staða Rebellatos sé á þá leið að ekkert sé
lengur til sem hægt er að kalla „erlenda
menningu" þar sem „menning" er eitthvað
á stöðugu ferðalagi, í meira en einni merk-
ingu þess orðs og það á að sjálfsögðu líka
við um það sem gerist í leiklist og leikhúsbók-
menntum.
Síðar þennan dag reyni ég að velja milli
endaloka sögunnar og endaloka sósialism-
ans. Það er val sem ég ræð ekki við, svo
ég bregð mér inn í skólastofu þar sem talað
er um stjómmál, m.a. lítil ríki í stóru sam-
hengi. Stofan er þétt setin og ég sest útund-
ir vegg, borðlaus af því ég kom seint inn.
Við öftustu borðröðina situr maður sem býð-
ur mig velkomna og kynnir sig sem Yaakov
Landau, frá Hebrew-háskóla í Jerúsalem.
Hann er í hátt eins og sá sem er vanur að
láta bera virðingu fyrir sér og hrósar Gauta-
borg fyrir einhvers konar fegurð og gefur í
skyn sérlegan áhuga á íslandi um leið og
hann teygir sig í áttina að mér til að hvísla
og rekur hendina í minnisblað sem fellur
fram af borðbrúninni og svífur í loftinu þar
til það lendir úr augsýn Landaus. Frá mínu
sjónarhomi er hins vegar auðvelt að fylgja
því eftir, svo ég beygi mig og teygi undir
borðið sem hann situr við ...
„Lítil ríki munu reyna að styrkja þann
vef sem skapar alþjóðlegt kerfi...“ Segir
ræðumaður sem er Dani og býr í Ziirich og
hann heldur áfram þegar ég er búin að skila
miðanum upp á borðið sem hann féll af:
....Margar þær baráttuaðferðir sem litlu
ríkin kjósa, eru á einn eða annan hátt til
hjálpar kerfinu, sem um leið gefur litlu ríkj-
ununj hlutverk sem „þjónusturíki" kerfis-
ins...“
Ég sest aftur á stólinn við vegginn og
held kyrru fyrir eins og vel gerður smáhlut-
ur þangað til ég þykist skilja að fyrir þann
sem stjórnar umræðum hér em stjórnmál
spuming um „skapandi hugsun" fremur en
spuming um líf fólks. Þegar hann er inntur
eftir eigin persónulegu skoðun vísar hann
spumingunni á bug, segist einkum vera að
skemmta sér við fiókin dæmi. Af einhverjum
ástæðum og alveg í hljóði geng ég út úr
skólastofunni og hef leitina að útidyrunum.
Þegar ég loks kemst út undir bert loft hleyp
ég í fangið á hinni dönsku Karen Glente sem
er að flýja „endalok sosialismans“. Hún er
búin að skrifa bók sem hún kallar Manneskj-
an og konan „Om oplysningen, dannelsen
og konnet". Þar fæst hún við að fletta ofan
af þeirri skekkju sem hugtakið „kona“ hefur
valdið innan hugmyndafræðinnar eftir að
konur fóru almennt að upplýsast um heiminn
með þeirri afleiðingu að þær tala um sjálfar
sig opinberlega sem konur og þá ruglast lík-
ingin saman við þær sjálfar. („Kona“ getur
til dæmis ekki verið bæði móðir jörð og ekki
móðir jörð í einni og sömu hugsun sam-
kvæmt hefðbundinni röksemdafærslu.) Líti
kona hins vegar á sjálfa sig fyrst og fremst
sem manneskju hverfur vandamálið á vissan
hátt með hugtakinu „maður“ og kemur ekki
aftur fyrr en talað er um „mannlegt" og
„kvenlegt" sem getur skipt manneskjunni í
andstæðurr. Þetta er vandamál sem vill valda
óreiðu í vestrænum hugmyndaheimi og jafn-
vel fjölbreytni þegar best lætur. Þýski rithöf-
undurinn og heimspekingurinn Friedrich
Nietzsche (1844-1900) valdi „yfírmanneskj-
una“ handan hins mannlega og kvenlega,
lausn sem auðvelt reyndist að mistúlka eða
oftúlka. Það m.a. skoðar Karen Glente á
eigin forsendum, en bakgrunnur hennar er
trúarbragða- og félagsvísindi.
Ég er komin öfugu megin við háskóla-
hverfíð þegar ég uppgötva það og sný við.
Á leið í strætóskýlið hinum megin hitti ég
Hermann Hiery, sagnfræðing sem er að
koma af Endalokum sögunnar. „Framsögu-
mennimir mættu illa“, segir Hiery, „Fundar-
stjórinn nefndi nöfn og kallaði: Hvar ertu?
Hvar ertu? En bara fjórir af tólf voru til
staðar. Og hann ætlaði að tala um síðasta
manninn við lok sögunnar! Erfitt þegar eng-
inn er eftir til að hlusta. Hvar ertu!“ heldur
Hiery áfram og skríkir bak við svart skegg-
ið að endalokin hafí gengið á með þögnum,
stami og hlátri.
í miðri viku er komið að „Endalokum
heimspekinnar". Atvinnuheimspekingar og
hugmyndasögufræðingar sitja í boga fyrir
enda skólastofunnar sem er þétt setin áheyr-
endum strax klukkan níu. Fyrsti ræðumaður
er William Duvall, prófessorinn sem dreymdi
um að verða körfuboltamaður. Hann talar
um hinn franska Michel Foucault (1926-
1984). Um hvar hann endar sitt verk. „He
left him self no place to stand...“ Rebell-
ato situr við hlið mér og teiknar í gríð og
erg litla kubba sem raðast þannig að sjá
má klett sem gæti verið hús.
Duvall vill meina að sú kaldhæðni sem
einkennir seinustu verk Foucaults sé „tóm“
og að hann skilji okkur eftir með „tómið"
sem er ómögulegt og óhugsandi án byijun-
ar. Að einmitt þess vegna bjóði hið lokna
lífsverk Foucaults okkur heim möguleika.
Sérgrein Duvalls er hugmyndasaga og skoð-
un hans mótast af þeim bakgrunni.
Næsti ræðumaður talar um myndlíkingar
og um að þar sem samtalinu ljúki taki villi-
mennskan við.
Eve Tavor-Bannet frá Suður-Karólínu tal-
ar um þýðingar. Um að þýða hugsanir. Þýða
veruleikann yfir á mannamál. Hún er mælsk
og skemmtileg. Hún byggir á sundrunar-
heimspekinni svokölluðu. Hún talar lengi og
heldur áfram að vera mælsk en hættir að
vera skemmtileg. Sundrunarheimspekin hef-
ur þau áhrif á mig að mér fínnst ég hafí
látið plata mig inn í ævintýraheim þar sem
ég er skilin eftir í mörgum áttum í senn,
með blindgötum framundan í þeim öllum.
Eða er það lífið sem hefur þannig áhrif á
mig? Þá sný ég við útúr ævintýrinu.
Klettur Rabellatos er að myrkvast á minn-
isblokkinni hans. Hann vandar sig með
skuggana.
Freknóttur japani lætur hallast upp að
borði við veginn. Hann lygnir augunum og
þrýstir burtu þreytu með því að ýta á auma
punkta með annarri hendinni.
„Allir textar deyja svolítið til að lifa
meira," segir konan. „Það er þýðing." Ein-
hver kemur með tölvubrandara. Japaninn
opnar augun og stígur fram: „Á japönsku
er ekki til neitt orð yfir heimspeki", segir
hann og tekur til við að þýða hugtakið fyrir
okkur yfír á sitt mál. Til þess þarf hann
pláss. Það er spurning um hreyfingar. Eitt-
hvað sem á sér stað.
Höfundur er skáld og leikkona og býr í Gauta-
borg.