Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1993, Page 4

Algeng en ömurleg sjón
á átakasvæðunum í fyrr-
um Júgóslavíu: Kona og
barn hafa yfirgefið
heimili sitt og eru með
aleiguna í tveimur
handtöskum.
Þannig er hinn daglegi veruleiki hjá fjölda fólks í Indlandi. Húsakynnin sjást að baki, en þvott-
urinn er þveginn uppúr pollinum á götunni.
Mannlegur harmleikur
- pólitískar lausnir
K
atmandu er jafn góður staður til að byija þessa
ferð og hver annar. 300 þúsund manna borg
í Himalayafjöllum í litlu konungsríki sem
nýlega ákvað að verða hluti af nútímanum.
Þarna er eins og allar aldir steypist saman í
„Auðvitað var
barnaskapur að gleyma
því að þótt kalda stríðið
hefði málað heiminn í
hvítu og svörtu þá var
hann alls ekki þannig.
Það var barnaskapur að
gleyma því að þó
risaveldin í vígbúnaðar-
kapphlaupinu hefðu
skilgreint vandamál
heimsins eftir sínum
línum - þá voru þau
auðvitað allt önnur.
Greinarhöfundur ferð-
aðist víða á liðnum
misserum og rekur dæmi
um vantrú sína á
hefðbundnum póli-
tískum lausnum á þeim
vandamálum sem við
blasa.“
Eftir STEFÁN JÓN
HAFSTEIN
hringiðu þröngra stræta. Eilífðin og árþús-
undir birtast í öllum þessum litskrúðugu
guðum á húsveggjum, þökum, hornum og
öngstrætum, guðum sem vaka yfir og eru
hluti af öngþveitinu. Aldir birtast í musterum
þar sem berir fætur hafa slípað þykka bjálka,
fingur roðið smyrslum á máð líkneski. Helg-
ir menn og munkar eru fulltrúar tímaleysis,
en myndbandaleigur, opineygir ferðamenn
og dúndrandi bifreiðar sönnun þess að við
erum stödd þarna á ofanverðri tuttugustu
öld. Fortíðin er nákvæmlega jafn rétthá og
nútíðin með einhveijum furðulegum hætti.
Að því er virðist. Ef ekki hefðu komið til
uppþot, blóðbað og ógnanir hefði verið auð-
velt að láta blekkjast. En auðvitað hlýtur
það að vera í Katmandu eins og svo víðar
annars staðar á jörðinni um þessar mundir
að óljós hugmynd um sjálfan sig rekst með
banvænum hætti á grátmúr fortíðarinnar.
Daginn eftir að ég kom inn í þessa heill-
andi borg voru 19 drepnir á hallartorginu
þar sem gömlu musterin standa voldug og
svipmikil. Eða 30? Tölum lögreglu og mót-
mælanda bar ekki saman. í gömlu borginni
var spenna í loftinu, yfir þröngri götu hékk
brúða með snöru um háls. „Forsætisráðherr-
ann“ sagði einn vegfarandi glottandi. En
hann glotti ekki þegar glumdu við hróp og
köll og hópur manna ruddist niður hlykkjótt
stræti með skelfingarsvip vegna þess sem
rak flóttann. Þeir skutust inn í hús, undir
sölutjöld og gufuðu upp í þvögunni einn af
öðrum. Enginn kom á eftir til að jafna um
þá í þetta sinn, en fleiri voru drepnir daginn
eftir.
Nepal, þetta litla fjallaríki, er að þokast
inn í hugmyndaheim 20. aldarinnar. Lýðræð-
ið er eitthvað sem heyrist nefnt - í kapp
við byssurnar. Katmandu er bara einn stað-
ur af mörgum.
Annar staður af mörgum: flugvél hlaðin
hjálpargögnum lufsaðist þunglamalega inn
meðfram heitri strönd Indlandshafs ná-
kvæmlega þar sem sjónvarpsfréttakortin
hafa keppst við að útskýra að héti Hom
Afríku.
Sómalía er ein af þessum óuppgerðu sök-
um kalda stríðsins, en ekki bara kalda stríðs-
ins. Jú, risaveldin höfðu keppst við að víg-
væða landsmenn meðan þau höfðu hag af
og séð í gegnum fingur sér við einræðisherr-
ann. En svo misstu þau áhugann og í borg-
arastyijöld sem kom í kjölfar þíðunnar í al-
þjóðastjómmálum, komu sér vel vopnin fyrir
hina nú heimskunnu stríðsherra. Tugir og
hundmð þúsunda sultu í hel samkvæmt hinni
nýju skipan heimsmála.
En það er þó alltof einfeldningslegt að
segja að betra hefði verið að hafa landið
áfram sem herstöð, þá hefði hungrið aldrei
komist á það stig sem það gerði. Því það
voru landsmenn sjálfir sem bámst á bana-
spjót og sáust ekki fyrir í þeim efnum. í
Mogadishu reis sólin yfir vopnað stjórnleysi
smáheija, glæpaflokka og stríðsherra sem
vom af fremsta megni að murka lífið úr fjöl-
skyldum og vinum óvina frá fomu fari. Þeim
stóð nákvæmlega á sama um hungur í öðmm
landshlutum eða borgarhlutum ef út í það
var farið. Það var eins og þeim kæmi minnst
við af öllum í heiminum að fjórða hvert barn
í Sómalíu var dáið eða að dauða komið. 011
heimsbyggðin reytti hár sitt í örvæntingu
yfir því hvernig komið var og ásakaði sjálfa
sig - með réttu - en ekki þeir sem næstir
stóðu. Þeir beittu banhungmðu fólki fyrir
sig sem agni, til að hirða frá því líknina
þegar hún loks barst.
Mogadishu var eins og viðvörun um það
hvernig lífið yrði að lokinni siðmenningu.
Villimennska. Og dæmi sá ég inni á sjúkra-
húsi sem búið var að koma upp innan veggja
borgarfangelsisins.
Það var verið að gera skurðaðgerð á fimm
ára dreng. Stór skurður var á maga. Hann
var hulinn klæðum að öðru leyti. Læknirinn
var að sauma hann saman, leit upp og sá
komumenn. Hann lyfti klæðinu sem lá milli
fóta drengsins og við blasti stórt sár. Litli
limurinn var sundurtættur og það sem hefði
með þroska átt að verða kynfæri hans rifið
burt svo við blasti bólgið og tætt hold. Það
hafði verið skotið undan honum. Barnið hafði
verði tekið með valdi, flett klæðum og kúl-
unni beint á þennan stað, ekki að hjarta eða
höfði, heldur einmitt milli fóta þess. Óvinir
fjölskyldunnar vildu tryggja að þessi drengur
fengi aldrei notið ásta með konu og getið
afkvæmi.
Það var í New York að ég hitti gamla
vinkonu úr skóla. Hún er Króati, þegar við
kynntumst var hún Júgóslavi. Hún hafði
engar góðar fréttir frá Balkanskaga frekar
en aðrir. Systir hennar býr í Zagreb með
ömmu þeirra, sem nú lifir í þriðja sinn í sínu
lífi ógnir stríðsins. Systir hennar er geðlækn-
ir í Zagreb. Hún talar ekki mikið um það
sem hún fæst við, en það er aðallega fólgið
í því að reyna að búa til líf iyrir þær konur
sem koma til hennar frá átakasvæðunum.
Þetta eru konur sem teknar voru herfangi
af Serbum. Þeim var haldið með valdi í bygg-
ingum og gætt af vopnuðum vörðum meðan
hermenn voru hvattir til að nauðga þeim.
Þúsundir kvenna máttu þola þess konar sví-
virðu dögum og vikum saman. Ánauðinni
lauk ekki fyrr en sýnt var að þær voru van-
færar orðnar, en þó ekki sleppt fyrr en fóstr-
ið var orðið of gamalt til að eyða því. Þá
voru þær sendar yfir línuna. Mér skildist að
algengustu viðbrögðin væru fullkomin af-
neitun. Afneitun á því sem hefði gerst, á
því sem ætti eftir að gerast, afneitun á eig-
in tilveru.
Morguninn sem ég kom til Lundúna frá
Katmandu vaknaði ég við sjónvarpið. Það
var ein útsending frá Los Angeles. Borgin
brann, lögreglan hafði hörfað undan byssu-
mönnum sem höfðu öll ráð í hendi sér. Allur
heimurinn horfði í gegnum myndavél í þyrlu
þar sem brennuvargar fóru hamförum. Á
götuhorni gekk maður fram meðan mynda-
vélin sendi atburðinn heimshoma á milli -
hann tæmdi skothylkið á einhvern granda-
lausan samborgara sem týndi lífinu fyrir að
hafa verið á röngum stað á röngum tíma.
Sænska akademían úthlutaði friðarverð-
launum Nóbels til konu frá Guatemala. Stór-
blaðið New York Times birti stutta klausu
eftir hana nokkrum dögum síðar, frásögn
af litlu þorpi í Guatemala. Hún var svona í
í Mogadishu reis sólin yfir vopnað stjórnleysi smáherja, glæpaflokka og stríðs-
herra, sem stóð á sama um hungur landa sinna. Bandaríski herinn er þarna í
hlutverki heimslögreglu.