Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1993, Síða 5

Nýr, viðbjóðslegur þáttur í stríðsreksti: Nauðgunarbúðir í Bosníu þar sem mú-
slímskum konum er nauðgað á hveijum degi.
stuttri upprifjun: Ekkert hafði spurst til
ungu mannanna í bænum, sem hermennirn-
ir höfðu tekið. Eftirgrennslan leiddi ekki til
neins nema hótana og barsmíða, þetta voru
jú frumbyggjar landsins, réttlaust fólk.
Grunur lék á að það hafði einhverjar pólitísk-
ar athugasemdir fram að færa vegna þess
að landið hafi verið tekið af því, lög og rétt-
ur afmuninn og ofsóknir hafnar - enn einu
sinni. Yfirvöld þekktu sitt heimafólk. Svo
var það boð látið út ganga að þorpsbúar
ættu að mæta á torgið, sem þeir gerðu,
frammi fyrir hersveit og á bak við hana
ungu mennimir, allir á palli. Mæður og
dætur fylgdust með þegar þeir voru flettir
klæðum og látnir standa naktir og keflaðir
frammi fyrir þeim. Svo var byssum lyft og
þeir skotnir á staðnum þar sem þeir féllu
saman í haug. Ungu mennirnir í Guatemala,
landi sem við höfum ekki heyrt mikið frá á
liðnum árum. Ekki frekar en Nepal. Og svo
hefur verið hljótt um Suður-Súdan, sem er
eins konar vasaútgáfa af Sómalíu, og við
höfum ekki heyrt mikið af Kúrdum síðasta
árið; í Líberíu er skálmöld skilst manni, allt-
af allt óbreytt í Mósambik, þúsundir drepnar
í átökum hindúa og múhameðstrúarmanna
á Indlandi og Þjóðveijar eru aftur byijaðir
að beija aðkomumenn. Svo eru eftir öll þessi
lönd sem enda á ...iztan og ...bæjdan...
Það er eitthvað bamalegt, órökvíst og
fmmstætt við hugmyndir okkar um nýja
skipan heimsmála eftir lok kalda stríðsins.
Jafnvel þetta hugtak, ný skipan heimsmála.
Það er í sjálfu sér valdsmannslegt. Enda
búið til af forseta Bandaríkjamanna í mestu
óeirðarlögregluaðgerðum mannkynssögunn-
ar - við Persaflóa. Til að nota í fundarsölum
mestu skrifræðisstofnunar mannkynssög-
unnar, Sameinuðu Þjóðunum. „New World
Order.“ Ný skipan heimsmála. Af hveiju
ekki bara tala um nýjan og betri heim?
Stjómmálamenn tala um nýja skipan heims-
mála. Eins og þeir trúi á hana. Venjulegt
fólk talar um betri heim. En trúir auðvitað
mátulega á hann.
Það er Katmandu í Nepal, Mogadishu í
Sómalíu, Sarajevo í Bosníu ... og áfram
endalaust, sem óljós hugmynd okkar um
betri heim eftir lok kalda stríðsins fær sam-
hengi við tíma. Og allar þær óuppgerðu sak-
ir sem bíða. Ekki þær sakir sem kalda stríð-
ið hafði að yfirvarpi skamma stund undir
gagnkvæmri hótun austurs og vesturs um
að gereyða mannlífi á jörðinni. Heldur þær
sakir sem saga manns á jörðinni hefur ar-
fleitt okkur að. Þær sakir sem nú er verið
að jafna af stæku mannhatri og blóðþorsta
um veröld alla.
Við þessar kringumstæður spyr maður:
hvað er hægt að gera?
Liðin misseri voru slæm fyrir Sameinuðu
þjóðirnar eins og alla aðra. Þær, fyrst og
fremst, brugðust Sómölum. Þær brugðust
þegar fyrstu neyðarmerkin bárust, þær höfð-
ust ekki að þegar allir sáu hvað verða vildi,
tóku ekki til sinna ráða þegar allt var komið
í óefni, en létu sér sæma að koðna niður í
skriffmnsku og innbyrðis deilur embættis-
manna meðan þúsundir vesluðust upp.
Þetta er líka búið að vera slæmt ár fyrir
Evrópumenn í sínu fína bandalagi. Evrópa
hin volduga, sem vill gjarnan kalla sig vöggu
siðmenningar eins og við þekkjum hana, er
svo upptekin af því að koma á laggirnar
sérhagsmunabandalagi í viðskiptum að hana
varðar ekkert um siðleysi og villimennsku í
eigin bakgarði, Balkanskaga, hvað þá í lönd-
um lengra í burtu.
Margur er sannfærður um að það sé að-
eins eitt að gera. Að Bandaríkin taki að sér
löggæslustörf í heiminum. Sómalía sé dæmi,
Bandaríkin voru eina ríki heims sem gat
gert það sem gera þurfti.
Bandaríkjamönnum fínnst mörgum að
þeir séu vel til þess fallnir að vera lögregla
heimsins. Fáar þjóðir hafa jafn einlægt sak-
leysi og jafn sterka siðferðislega köllun -
fínnst þeim sjálfum. Þetta finnst þeim af
því einfalda sakleysi sem oft er nauðsynlegt
til að gera það sem gera þarf.
En það er ýmislegt við þetta hlutverk að
athuga. í fyrsta lagi er siðferðislegur skjöld-
ur Bandaríkjamanna ekki alveg jafn hreinn
og óumdeildur og þeir sjálfir halda. í öðru
lagi er það. einfaldlega óhagkvæmt að þeir
sjái um löggæslu í heiminum, eins og dæm-
ið með Sómalíu sannar. Allt árið 1992 var
full þörf aðgerða einhvers aðila sem gæti
komið sveltandi Sómölum til hjálpar. Það
gat Bandaríkjastjórn ekki vegna yfirvofandi
forsetakosninga, forsetinn gat ekki tekið þá
áhættu sem þurfti. Og næsti forseti var fyrst
og fremst kosinn til að sinna innanríkismál-
um bandarísku þjóðarinnar, alls ekki til að
taka forystu með hervaidi hvar sem vand-
ræði skjóta upp kollinum í heiminum. Lög-
reglan, eins og við viljum hafa hana, kemur
þegar hennar er þörf, ekki ef henni þóknast.
Auðvitað var það barnaskapur að gleyma
því að þótt kalda stríðið hefði málað heiminn
í hvítu og svörtu þá var hann alls ekki þann-
ig. En það villti okkur sýn og taldi okkur
trú um að lausnirnar við vandamálunum
væru álíka einfaldar og heimsmyndin sem
við blasti. Það var barnaskapur að gleyma
því að þó risaveldin í vígbúnaðarkapphlaup-
inu hefðu skilgreint vandamál heimsins eftir
sínum línum, þá voru þau auðvitað allt önnur.
Hvað þýðir til að mynda lýðræðissöngur
í landi eins og Nepal þar sem hindú er helsta
trú landsmanna? 1500 til 2000 árum fyrir
Krist var það staðfest og geimeglt í hugar-
heimi hindúa að sumir væru fæddir betri, í
það minnsta æðri, en aðrir og því yrði ekki
breytt, allra síst þeim vanhelgu og ósnertan-
legu, stéttlausum, í hag. Engin lög, hvorki
í Nepal né Indlandi, sem er kallað fjölmenn-
asta lýðræðisríki heims, fá breytt því að hin-
ir ósnertanlegu eru í besta falli nýtir til þess
að moka skít undan hinum eða rotna í veg-
kantinum meðan beðið er eftir næstu endur-
holdgun.
Eða Sómalía. Eitt af þessum löndum í
Afríku sem var teiknað á skrifborði nýlendu-
herra, en þar áður og nú síðar formlaus
samsteypa, hirðingjasamfélag sem er byggt
á ætta- og fjölskylduvenslum. Þetta er æva-
fornt samfélag sem á ekkert sameiginlegt
með þeirri pólitísku einingu sem kallast nú-
tímaríki - nema kannski byssumar.
Eða fmmbyggjar í Guatemala sem fögn-
uðu alls ekki á þessu ári að 500 ár vora lið-
in frá svonefndri uppgötvun Kólumbusar.
Hin eina pólitíska lausn sem þeir hafa feng-
ið á sínum málum frá upphafi vega hvíta
mannsins í Ameríku er undirokun.
Tökum Balkanskaga. Ríki sem hét Júgó-
slavía í nokkra áratugi hefur leyst upp innan
frá. Nú rekja Króatar, Serbar, Slóvakar,
Albanir og allir hinir sínar miklu sögulegu
harma, ekki aftur til síðari heimsstyijaldar,
ekki til þeirrar fýrri, heldur aftar og aftar
í tíma til að rökstyðja gagnkvæmt hatur.
Þetta er margra alda ferð. Sú pólitíska lausn
sem heimurinn hefur horft upp á aðgerðalít-
ill er kynhreinsun, afbrigði af útrýmingar-
stefnu. Hin nýju ríki þar sem áður hét Aust-
ur-Evrópa stefna beint í efnahagslegan,
menningarlegan og félagslegan glundroða.
Handbækur um vestrænt lýðræði og efna-
hagsskipan og ræðuhöld ráðgjafa sem fá
borgað fyrir að boða skyndilausnir í því feni
vekja enga von.
Og til að halda áfram þessari könnun á
pólitískum lausnum: Hvernig bregst forystu-
ríki lýðræðis í heiminum við sínum vanda-
málum? Það var í New York í haust að allt
var vissulega breytt. Lýðræði fékk uppreisn
æra í kosningunum í Bandaríkjunum. Lög-
leysa og siðleysi Reagans-áranna, glæfraleg
trúðslæti viku fýrir þeirri eindregnu kröfu
kjósenda að horfst væri í augu við alvöra
lífsins. Mikiil léttir var að sjá bandaríska
kjósendur, fjölmiðla og stöku stjórnmála-
menn taka sér tak. En samt er það svo að
jafnvel við hinar bestu kringumstæður, eins
og á liðnu ári, er þetta ríki, sem ef til vill
er best til þess fallið að taka að sér löggæslu
í heiminum, ófært um að horfast í augu við
eigin vandamál. Hvað þá taka á þeim. Oeirð-
ir blökkumanna í Los Angeles á liðnu vori
voru ekki viðbrögð við einstöku dómsmáli
heldur uppreisn minnihluta gegn kúgun sem
hófst með þrælahaldi. Kúgun í formi kyn-
þáttamisréttis sem þessi minnihluti hefur
skynjað sem rótfasta hefð í bandarísku sam-
félagi allt til þessa dags. Óeirðirnar skóku
bandaríska þjóðarvitund á kosningaári, en
þó komust þessi málefni alls ekki á lista í
kosningabaráttunni, því síður að í alvöru
væri reynt að bjóða upp á einhvers konar
pólitíska lausn.
Besta dæmið er þó ótalið: Samstilltur vilji
siðmenntaðra þjóða að láta ekki ganga yfír
sig á skítugum skóm villimennsku, sjálfur
Persaflóaliðsaflinn. Hveiju skilaði hann öðra
en olíulindunum aftur í hendur mannrétt-
indasvíðinganna í Kúveit? Ég get sjálfur
borið um eyðileggingaraflið sem rústaði ír-
ak, eftir að hafa heimsótt Bagdad og suður-
hluta landsins eftir styijöldina. Bestu bomb-
ur heims unnu sitt verk vel. En á eftir bundu
hermenn Saddams Husseins konur og böm
á skriðdreka sína meðan þeir völtuðu yfir
trúgjama uppreisnarmenn shíta í suðrinu.
Og Kúrdar voru í norðrinu, jafn vongóðir,
en álíka illa sviknir. Palestínuarabar enn
sundraðir og herleiddir. Hvar standa Mið-
austurlönd eftir þetta mesta friðarátak allra
tíma?
Þegar litast er um á vettvangi víga og
mannvonsku er ekkert það alþjóðlega póli-
tíska vald sem getur komið í veg fyrir ógnar-
öld í tíma - ógnaröld eins og til dæmis á
Balkanskaga eða Sómalíu. Það era engar
virkar pólitískar stofnanir, engar raunvera-
legar pólitískar lausnir.
Sem jafngildir því í raun að segja að alvar-
legustu vandamál heimsins séu of flókin til
að hægt sé að leysa þau. Lausnirnar era
nýjar og óreyndar, harmarnir og sakimar
gamalgrónar.
Að lokum verður maður líklegast að stíga
eitt skref áfram og leitast við að skoða víg-
völlinn, voðaverkin og hatrið - ekki sem
pólitískt vandamál, heldur mannlegt vanda-
mál. Tilræði eins og við drenginn í Mogad-
ishu er hafið yfír pólitískar deilur og lausn-
ir: þetta er tilræði við það fegursta sem
maðurinn getur, tilræði við kjarna þess að
vera maður, tilræði við sjálfa ástina. Allt
hans líf verður helgað hefnd og hatri.
Eða konurnar í Zagreb sem þröngvað var
til að ala afkvæmi sem þær hata. Sjálfur
vegur ástarinnar var farinn til að svívirða
þær á sem fullkomnastan hátt: Að þær
megi hata sjálfar sig fyrir innrás í eigin lík-
ama - þar sem sáð var í svörð ástarinnar
fijókorni haturs.
Allir þessir óttalegu atburðir lýsa hve sið-
menning okkar er brotgjörn. Öll sú hátimbr-
aða yfirbygging sem menn hafa reist sjálfum
sér er einskis virði gagnvart voðaverkum.
Hernaðarbandalög tiyggja ekki frið. Efna-
hagsbandalög tryggja ekki hagsæld. Fjöl-
þjóðleg þing eru áhifalaus. Leiðtogum okkar
er allt mannlegt óviðkomandi. Sú pólitík sem
við þekkjum er vonlaus - kerfi sem nærir
sjáift sig, en ekkert annað.
Sama máli gildir um guð í samfélagi
manna. Guð allra manna, hvert sem nafn
hans kann að vera: Alls staðar er hann með
í ráðum, nafn hans lagt við morðin, blessun
hans yfír hatrið. Enginn ákallar guð heitar
eru glæpamennirnir. Eins og ekkert sé blind-
ara en trúin.
Það er því engin furða að leið einstaklings-
ins liggi inn í sjálfan sig. Þar sem hann leit-
ar að friði og sátt á þeim eina stað sem
hann ríkir einn, í hjarta sér. Nema það er
falskt öryggi. Boðin um það sem gerist era
of ágeng. Afneitun eða útilokun breytir engu.
Spurningin lætur engan í friði: Hver er
næstur? Svo við stöndum aftur á þessum
berangri, vettvangi voðaverka og glæpa,
ófullkomin í versta skilningi þess orðs: Ráð-
laus og dáðlaus. Með þá fullvissu eina að
hér eram við, og sitjum uppi með hvert
annað.
Höfundur er fjölmiðlamaður og rilhöfundur.
ÁSDÍS ELVARSDÓTTIR
Karon
Báturínn bíður
ég hleyp við fót.
Karon stendur í stafni
horfír í buskann
þykist ei sjá mig.
Ég þráði hann lengi
áður en ég fór.
Þráði að sjá hann
heyra hann segja
Ég hef beðið þín.
Skyldi hann hafa verið
í bátnum um eilífð
Hefur hann stigið á strönd.
Hann vill ekkert segja
snýr sér þó að mér
við horfumst í augu
svo snýr hann sér undan
Karon
oft hef ég þráð þig
Óskað þess eins að þú fíyttir
migyfir
á þá erheimana skilur.
Séð bát þinn sem skjól
séð þig sem vin
séð heim þinn sem heimili mitt.
Nú er ég komin
að móðunni miklu.
Báturínn bíður
Karon situr í stafni
horfír í buskann
þykist ei sjá mig.
Snýr sér svo að mér
við horfumst í augu.
Hann spyr mig að lokum
því komstu svo fíjótt
Þú máttir ei deyja svo ung.
Snúðu nú við, en komdu aftur
seinna
ég mun bíða þín lengi.
Lifðu. til loka
njóttu þess besta.
En hafðu í huga
ef syrtir í álinn
að þú átt þér vin
er veitir þér styrk.
Sá vinur er ég.
Höfundur er nemi í Reykjavík.
UNNUR SÓLRÚN
BRAGADÓTTIR
Van Gogh
rauður litur hvíslandi
eyra
og gleðin
afskorin
meistarí
sólliljur á akri
í höfði
hann á striga
meistari
períur hrynja
málað yfír með skófíu
og þykkum höndum
skaut hennar á stríga
og fullnægingin
úr iðrum jarðar
meistari
litum blandað og
síðan svamlað og drukkið
útsprunginn á stríganum
hrópandi rauðu
meistari
meistari
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13. FEBRÚAR 1993 5