Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1993, Page 6

Leiklist í
eddukvæðum
U
Rætt við TERENCE A.
GUNNELL, doktor frá
Leeds í Englandi, sem
Qallaði um leiklist
norrænna manna að
fornu og leikrænan
flutning eddukvæða í
doktorsritgerð sinni.
Eftir GISLA
SIGURÐSSON
ndir súð uppi á efsta lofti við Rekagranda 1
í Reykjavík býr nýbakaður doktor frá Leeds
í Englandi, Terence A. Gunnell kennari við
Menntaskólann við Hamrahlíð. í doktorsrit-
gerð sinni íjallar Terry um leiklist norrænna
manna að fornu og leikrænan flutning eddu-
kvæða, m.a. í ljósi spássíumerkinga í hand-
ritunum. Hann finnur t.d. beinar hliðstæður
þessara merkinga í evrópskum miðalda-
handritum texta sem voru ætlaðir til leik-
ræns flutnings. Niðurstöður Terrys varpa
nýju ljósi á skilning okkar á eddukvæðum
og því lék mér nokkur forvitni á að láta
hann segja frá rannsóknum sínum:
„Þetta byijaði með því að ég var að læra
leiklistarfræði í háskólanum í Birmingham.
Á þeim tíma vann ég í Noregi á sumrin og
var á íslandi í jólafríum því
að konan mín er íslensk.
Þá fór ég að snúa mér að
skandinavískri leiklist, eins
og Ibsen og Strindberg, og
síðan fór ég að pæla í ís-
lensku efni. BA-ritgerðin
mín fjallaði um sögu ís-
lenskrar leiklistar sem eng-
inn hafði gert áður þó að
nú sé komin út ágæt bók
Sveins Einarssonar. Þá
urðu fyrst fyrir mér sam-
talskvæðin í Eddunni sem
líta út eins og venjuleg leik-
rit eins og Bertha Phillpotts
ræddi í bók sinni frá 1920,
The Elder Edda and Anci-
ent Scandinavian Drama.
Það sem ég skildi ekki á
þeim tíma var af hveiju
nútímafræðimenn litu ekki
á þessi verk sem leiklist.
Ég kom til íslands ’79 og
vildi þá halda áfram með
þetta efni, taka MA eða
skrifa bók. En eins og ger-
ist með flesta útlendinga
sem hingað koma þá lenti
ég í öðru. Ég tók Bacc.Phil.
í íslensku fyrir erlenda
stúdenta og fór svo í
kennslu. Enda þótt það
hafí ekki verið tími til að
halda áfram með skrifin þá
las ég allt sem ég komst
yfír um efnið og síðan fórum við út til Le-
eds ’87 þar sem ég fékk leiðsögn hjá Rory
McTurk og Andrew Wawn. Ég byijaði á
M.Phil. ritgerð en mér var ráðlagt að breyta
henni í doktorsritgerð. Þarna fékk ég frið
til að vinna; deildin er mjög virk og meira
að gerast þar í íslenskum fræðum en í flest-
um öðrum skólum á Bretlandi. Bæði Andrew
og Rory eru lifandi í rannsóknum sínum og
nú eru 6-7 doktorsnemar í deildinni. Þeir
eru báðir miklir íslandsvinir og áhugasamir
þannig að það var gott að vera hjá þeim.
Leeds er líka miðstöð fyrir rannsóknir á
miðaldaleiklist og bókasafn Boga Melsteðs
er þama þannig að aðstaðan er mjög góð.
Vegna langrar fjarveru minnar frá Eng-
landi taldist ég þó ekki lengur breskur ríkis-
borgari og hefði þurft að greiða skólagjöld
eins og útlendingur. Ég var hins vegar ekki
orðinn íslenskur ríkisborgari og fékk ekki
lán frá LÍN fyrr en árið 1990. Ég fékk að
vísu styrk frá Bretlandi til að greiða niður
skólagjöldin. Annars lifðum við á fæðingar-
orlofi, launum fyrir vinnu mína á bókasafni
og svo nutum félagslegrar aðstoðar meðan
á dvölinni stóð. Ég kláraði síðan ritgerðina
hér heima og hef fengið ómetanleg ráð hjá
ýmsum mönnum, sérstaklega prófessor Jóni
Hnefli Aðalsteinssyni sem hefur fylgst með
verkinu frá upphafi.
Leiklist Er TIL Með Öllum
Frumþjóðum
Ég hef aldrei skilið af hveiju Skandinavíu-
búar hafa verið svo sáttir við þessa eyðu i
Dýragríma úr fílti sem fannst í höfn-
inni við Heiðabæ í Danmörku 1979-80
(frá 10. öld e.K.). Stærsta griman (naut
eða kálfur) mældist 40 x 26 sm en sú
minnsta (sauður?) 19 x 14 sm. Þessar
grímur staðfesta að fólk á 10. öld not-
aði dýragrímur en við vitum ekki í
hvaða tilgangi.
leiklistarsögunni. Ég get ekki fellt við mig
við þá hugmynd að leiklist eins og hún birt-
ist í seinni tíma vikivakaleikjum hafí vaxið
útúr helgileikjum kaþólsku kirkjunnar, eða
leikjum almúgans frá Bretlandi eða Suður-
Evrópu. Leiklist er til með öllum frumþjóð-
um, stundum í formi helgisiða sem eru mjög
líkir leiklist. En skilin milli helgisiða og leik-
listar eru mjög óskýr og almennt séð þá er
mjög ósennilegt að það hafi ekki verið til
leiklist meðal norrænna þjóða fyrir kristni
eins og hjá til dæmis Bretum og Frökkum.
En hvað er leiklist? Algengast er að fólk
hugsi sér leikhús með sviði, ljósabúnaði og
búningum, en ég gæti skapað leiklist fyrir
þig hér í sófanum með því að fara með
ræðu Hamlets „To be or not to be“, eða
eitthvað slíkt. Og ekki bara þulið hana,
heldur leikið. Og þá er leiklistin komin hing-
að inn í stofu. Hún þarf ekki mikið, bara
Myndir úr veggteppinu frá Ásubergsskipinu í Noregi
(9. öld e.K.). Myndirnar virðast sýna atriði tengd
helgisiðum. Á miðri mynd vinstra megin eru sömu
pörin og frá Torslunda: Hyrndi maðurinn sem heldur
á tveimur spjótum og maður í dýrabúningi.
að einhver taki að sér hlutverk og aðrir
horfi á. Að áhorfendur hugsi um manninn,
sem er að tala, sem einhvem annan. Skilin
milli venjulegra helgisiða og leiklistar ann-
ars vegar og lifandi flutnings frásagnar-
kvæða og leiklistar hins vegar eru þar mjög
óljós. Hér á landi má gera ráð fyrir ein-
hvers konar leikrænum leikjum á samkom-
um, eins og „háðinu“ um Gunnlaug Orm-
stungu og Hrafn Önundarson í Noregi sem
sagt er frá í 12. kafla Gunnlaugs sögu. Þá
tekur maður eftir að Gísli Súrsson virðist
hafa verið þekktur fyrir að vera „hin mesta
hermikráka", sbr. 27. kafla sögu hans.
Við vitum að fólk notaði ýmis konar bún-
inga á steinöld í Skandinavíu. Til eru berg-
ristur af fólki með horn, sem er líklegast
að leika eða jafnvel taka sér hlutverk dýra-
guðs. Á bergristum í Svíþjóð frá bronsöld,
um 1500 árum f.Kr., er fólk með alls konar
grímur, sérstaklega fuglagrímur, horn og
jafnvel vængi. Hugsanlega lýsa myndirnar
einungis goðsögum, en á móti því kemur
að fólk er með lúðra í kring og við vitum
að þeir voru til. Svo við færum okkur nær
í tíma má nefna Gallehus-hornin frá Dan-
mörku um 400 e.Kr. Þar-eru menn með
dýragrímur að beijast; líka maður með
skegg _og_ sítt hár eins og hann sé að leika
konu. Á Ásubergsteppinu er maður klæddur
í dýrabúning og fyrir framan hann er mað-
ur með spjót. Annars staðar er kvenfólk í
svínabúningum og þetta virðast vera helgi-
leikir. Þá hafa fundist upphleyptar myndir
af mönnum í dýrabúningum með horn. Frá
Miklagarði er ritheimild um hringdans Vær-
Blað úr Konungsbók Eddukvæða. Spáss.
Þór kvað; „h.q." = Hárbarður kvað.
Myndir á horni frá Gallehus í Danmörk
um með dýragrímu að berjast (um 400 e.
má ráða að þessi mynd tengist helgisið
Mynd: Jóhanna Ólafsdóttir, Stofnun Áma Magnússonar á í
ingja sem hafa grímur og syngja óskiljanleg-
an texta fyrir sagnaritara hirðarinnar. Þá
eru myndir í Kænugarði frá 11. öld af atrið-
um sem gerðust í Miklagarði: menn með
dýragrímur að beija hver annan og minnir
það á myndimar frá Skandinavíu. Og þetta
eru greinilega grímur fremur en hjálmar.
Ekki má gleyma því að nýlega fundust dýra-
grímur í Heiðabæ í Danmörku sem stað-
festa að fólk hefur keypt svona grímur þó
að við vitum ekki til hvers þær voru notað-
ar. Maður fínnur sams konar þjóðsiði ann-
ars staðar í Evrópu og þetta sýnir að Skand-
inavíubúar voru til í að klæða sig upp í ein-
hvers konar búninga, eins og aðrar þjóðir,
en því miður höfum við enga texta með
þessu og því er erfitt að segja til um hvað
var að gerast.
Elsti skrifaði texti sem við getum tengt
við leiklist á Norðurlöndum er hjá Adam
af Brimum um 1080. Hann lýsir helgiathöfn-
um og ósiðlegum söngvum sem fólk syngur
í Uppsölum en talar líka um svæðið í Gamla
Uppsala sem theatrum. Málið er að í Gamla
Uppsala eru haugarnir, sem Adam kallar
fjöll, ekki í hring eins og í rómversku leik-
húsi heldur í röð. Danski sagnaritarinn Saxi
málspaki skrifar um 1200 og lætur Starkað
hneykslast á kvenlegum hreyfingum og
bjölluhljóðum Mimi (leikarar, loddarar) í
tengslum við helgisiði í Uppsölum. Og þar
er hann að tala um menn sem voru bæði
með sirkusatriði og spunaleiklist. Allt bend-
ir þetta til þess að fólk hafí stundað ein-
hveija leiklist þó að við vitum ekki nákvæm-
lega hvers eðlis hún hefur verið.