Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1993, Síða 7

& þv kaVr % U<nrni\
™}sMhrm£‘ífU
jjm hyrj eeázbvét
|§|fjí af;ð íiejA.
É$& F | fcytbsrd.
jvnvmttW]
n&'y,ehimv&
bimm ‘bmi:
zt'tnptz.
k&btwi
■r -M .1 y^í
*Vír
tsvJ twtml
i af tveimur mönn- Annars staðar á Ásubergsteppinu eru myndir af konum í
K.). Af samhenginu svínabúningum, hugsanlega tengdar Freyjudýrkun. í þessu
im. samhengi má minnast á sagnir af valkytjum í svanslíki.
slandi
Eddukvæði Voru Flutt
MUNNLEGA
Ef við snúum okkur að sjálfum eddukvæð-
unum þá blasir við mikill muriur á samtals-
kvæðum og frásagnarkvæðum. ÖII kvæðin
nema kannski Grípisspá hafa verið í munn-
legri geymd áður en þau voru skráð á f.
hl. 13. aldar og þau hljóta því að hafa ver-
ið flutt einhvern veginn. Eg vil því taka
með mikilli varúð fólki sem talar um verk
eins og Skímismál sem bókmenntaverk af
því að kvæðið ber öll merki munnlegrar
varðveislu, s.s. formúlur og endurtekningar
svo ekki sé minnst á galdurinn og særing-
arnar sem Skírnir þylur yfír Gerði og hljóta
að tengjast heiðinni fomeskju. Við vitum
bara svo Iítið um uppruna kvæðisins eða
umhverfi við flutning þess. Efnið og formið
minna mikið á heilög brúðkaup sem finnast
hjá mörgum frumþjóðum, og birtast líklega
í ýmsum miðsumars- og miðsvetrarþjóðsið-
um í Skandinavíu. Það má undirstrika að
þó að heiðið helgihald hafi verið bannað
með lögum þá er ósennilegt að bændur
hafi lagt af alla siði forfeðra sinna til að
magna frjósemi jarðarinnar. Þeir hefðu ekki
þorað að storka náttúrunni og hætta slíku.
Margt hefur haldið áfram enn lengur eins
og sú helgi sem var lengi viðhaldið á Þórs-
degi í Skandinavíu, og smáblót sem tengd-
ust tijám og fornum haugum á ýmsum
helgidögum í Noregi fram á síðustu öld.
Það er hægt að lesa mikið um flutning
kvæðanna útfrá textanum því að munnleg
verk eru beinlínis sköpuð m.t.t. til flutnings-
ins og þeirra aðstæðna sem þar ríkja, hvaða
aðferðir svo sem eru í boði. Ef við tökum
sérstaklega þau fímm kvæði sem ég hef
verið að vinna með, Lokasennu, Vafþrúðnis-
mál, Hárbarðsljóð, Skírnismál og Fáfnismál
(fjögur þeirra eru undir ljóðahætti en Hár-
barðsljóð eru e.k. blanda), þá er tekið fram
í handritum hver talar og víða eru prósainn-
skot á milli. Ef við hugum að flutningi þeirra
þá tekur maður eftir því að í þeim samtals-
kvæðum sem eru undir Ijóðahætti hafa upp-
lýsingarnar um hver talar verið fjarlægðar
frá aðaltextanum (ef þeirra er þá yfirleitt
getið). Þær birtast t.d. útá spássíu en í
kvæðum undir fornyrðislagi eru tvær fyrstu
línurnar í hveiju erindi oft um það hver talar.
Vel að merkja, ljóðaháttarkvæðin eru öll
bein ræða nema ein vísa í Vafþrúðnismálum
sem má færa rök fyrir að sé ung viðbót við
kvæðið. Strax og maður flytur kvæði eins
og Grímnismál, þá er flytjandinn orðinn
Grímnir en ekki sögumaður. Frásögn með
beinni ræðu verður oft að innlifuðum leik
sögumanns þó að samtöl tveggja komi ekki
til, enda eru mónólógar vel þekkt fyrirbæri
innan leiklistarinnar. Bæði í samtals-
kvæðunum sem ég hef unnið sérstaklega
við, og einræðum eins og Grímnismálum,
finnur maður oft e.k. frásögn í lausu máli
sem gerir grein fyrir hvað gerist, t.d. í lausa-
málsinngangi. I þeim kvæðum sem koma
síðar í Konungsbók er prósinn oft skrifaður
seinna af ritstjóra bókarinnar og í prósa
ljóðaháttarkvæðanna er ekkert sem ekki
má lesa úr kvæðunum sjálfum eða Snorra-
Eddu. Það er því sennilegt að þeir sem settu
saman Konungsbók og hitt aðalhandrit
eddukvæða, AM 748, eða sameiginlegt for-
rit þeirra, hafi haft Snorra-Eddu fyrir fram-
an sig. Eins og Phillpotts benti á er prósinn
hér oft eins og leiðbeiningar fyrir flytjendur
eða orð sögumanns, eins og þekkt er úr
samtíma helgileikjum kirkjunnar í norðan-
verðri Evrópu, þó að mér fínnist skrýtið að
innskot slíks sögumanns séu í prósa en
ekki bundnu máli.
Ef við lítum á sjálfan textann og ímynd-
um okkur að einhver flytji hann án þess
að leika þá þurfum við miklu meiri upplýs-
ingar en við fáum í kvæðunum, miklu fastari
byggingu og skýrari til að auðvelda áheyr-
endum að fylgjast með. Sérstaklega á þetta
við um Lokasennu þar sem eru sextán „hlut-
verk“ og oft er ómögulegt að vita hver tal-
ar þó að stundum séu ávörp fléttuð inní
erindin, en yfirleitt eftir að nýr mælandi
hefur hafíð mál sitt.
Skírnismál Verður Að
Leika
Það má líka
taka dæmi úr
Skírnismálum
sem sýna hve
erfítt það væri
að flytja kvæð-
ið munnlega
nema grípa til
leikrænna til-
burða. Það er
allt í lagi fyrir
einn mann að
flytja ballöður
á meðan per-
sónur skiptast
bara á spurn-
ingum og svör-
um, staðhæf-
ingu og við-
brögðum, og
við fáum að
vita hver talar.
í upphafsorð-
um fyrstu vísu
Skírnismála,
„Rístu nú
Skírnir", vitum
við til dæmis
að sá sem svar-
ar eftir slíkt
ávarp hlýtur að vera Skírnir. Síðar í kvæð-
inu kemur: „Segðu það hirðir" og þá vitum
við að það er hirðirinn sem svarar. En þetta
kerfi er ekki alls staðar í kvæðinu. í byijun
er Skímir beðinn að tala við Frey en við
vitum ekki hver biður hann. í lausa málinu
er sagt: „Njörður bað hann (Skírni) kveðja
Frey máls“, en strax á eftir kemur: „þá
mælti Skaði“. í vísunni sjálfri kemur ekkert
fram um þetta mál. Viðbrögð Skímis um
að illra orða sé honum von, ef hann fari
að mæla við mög, gefa ekki til kynna hvort
hann taki að sér verkefnið og því vitum við
ekki í næstu vísu hvort hann er að tala við
Frey eða einhvem annan. Síðar kemur í ljós
að það er Freyr. Samtali þeirra lýkur án
þess að Skírnir kveðji og við emm skyndi-
lega stödd í erindi sem hefst svo: „Myrkt
er úti, mál kveð eg okkur fara.“ Við emm
ekki lengur heima hjá Frey en þó er engin
vísbending um ferðalag á milli staða, frekar
en þegar Skímir fór til Freys í upphafí. Við
getum að vísu giskað á að við séum komin
út og ómögulegt er að láta sér detta í hug
af kvæðinu að hér sé Skírnir að tala við
hestinn eins og segir í innskotssetningu á
undan erindinu.
Þá kemur vandamálið um fund Skírnis
og hirðisins. Fyrr í kvæðinu hefur verið
hamrað á hættunni af Gymi jötni og við
erum að bíða eftir því að hann birtist. Eftir
samtalið við hirðinn heyrist spurt: „Hvað
er það hlym hlymja, er eg heyri nú til, oss-
um rönnum í?“ En við vitum ekki hver
mælir nema hvað spurningin er mjög jötna-
leg og því gæti okkur dottið í hug að þetta
væri Gymir sjálfur. Síðar kemur í ljós að
þetta er Gerður. Og sams konar vandamál
kemur frám þegar áður ókynnt ambátt kveð-
ur: „Maður er hér úti, stiginn af mars baki.“
Þá eru komnar fjórar persónur á sviðið,
hirðirinn, Skírnir, Gerður og ambáttin, og
það er ekkert í sjálfu kvæðinu sem gefur
til kynna hver segir hvað. í eins manns flutn-
ingi er slíkt mjög óvenjulegt því að yfirleitt
er ekki teflt fram nema tveimur persónum
í senn svo að áheyrendur viti hvað sé á
seyði. Það má ekki rugla hlustendur í munn-
legum flutningi — eins og hér gerist.
Það er m.ö.o. ekki hægt að flytja kvæðið
nema leika með einhveijum hætti, sýna að
maður sé að leika hlutverk, snúa höfði eða
breyta málróm, og þá erum við komin með
leiklist. Það þarf að vísu mjög góðan leikara
í slíkan flutning en það er hægt þó að hitt
Bronsmót sem notað var til að steypa hjálmþynnur, frá Torslunda
á Ölandi í Svíþjóð (6.-7. öld e.K.). Myndin sýnir tvo menn, einn með
horn og einn í dýrabúningi. Samhengið er óljóst, en notkun dýrabún-
inga bendir til þess að myndin sýni einhverja leikræna helgisiði,
t.d. vígsluathöfn. Hægt er að minna á að í Fáfnismálum nefnir Sig-
urður fáfnisbani sig „göfugt dýr“ og Fáfnir ber „ægishjálm“.
Terence A. Gunnell
sé sennilegra að fleiri flytjendur hafí komið
til og sviðsett kvæðið með einhveijum hætti.
Víðar í eddukvæðum er reglan um tveggja
manna tal brotin, t.d. í Fáfnismálum þegar
Sigurður, Fáfnir, Reginn og talandi fuglar
eru á sviðinu í einu. í Lokasennu eru 16
persónur á sviðinu og hver talar ofan í aðra,
jafnvel oftar en einu sinni. Eina leiðin til
að flytja slík kvæði er að gera það á leikræn-
an hátt.
Ef við tökum Hárbarðsljóð þá er þar
bara mannjafnaður tveggja manna í bundna
málinu en aftur á móti skemmir lausamáls-
inngangurinn alveg húmorinn í kvæðinu
með því að upplýsa allt fyrirfram. Kvæðið
er ekki fyndið nema við uppgötvum sjálf
hvernig mælendurnir líta út án þess að vita
strax að hér eigist Þór og Óðinn við. Það
er upplýst í innganginum og því hlýtur hann
bara að vera til leiðbeiningar fyrir lesanda
kvæðisins en alls ekki ætlaður til eiginlegs
flutnings. Kvæðið sjálft gerist svo hratt,
með hröðum skiptingum, þannig að það er
eðlilegra að ímynda sér að þar hafí tveir
menn staðið að flutningnum, enda vitum
við að menn skemmtu sér við sennur og
mannjafnað í veislum hér á landi — og raun-
ar miklu víðar.
Spássíumerkingar Vitna
Um Leikrænan Flutning
Við höfum tvö meginhandrit eddukvæða,
Konungsbók frá um 1270 og AM 748 I 4to
frá um 1300. í þessum handritum eru kerfís-
bundnar spássíumerkingar um það hver sé
mælandinn hveiju sinni í samtalskvæðunum
fímm, sem ég fjalla um í ritgerð minni, og
líka framan af Helgakviðu Hjörvarðssonar.
Það eru góð rök fyrir því að 748 sé afrit
af glötuðu handriti sem var eldra en Kon-
ungsbók; aðallega þau að kvæðunum er
ekki raðað á sama hátt í þessum handritum.
Hins vegar eru spássíumerkingar eftir sama
kerfí í báðum handritunum og svo virðist
sem þær séu komnar úr forritinu. Það er
líka greinilegt að þessum merkingum er
ekki bætt við seinna því að sami skrifarinn
skrifar meginmálið og merkingamar á
spássíunni. Eins kemur fram þegar tveir
mælendur eru í sömu línu þá stendur sá
fyrri á spássíu en þess síðara er getið inni
í meginmálinu til að halda þeim aðgreindum.
Merkingar af þessu tagi eru mjög óprakt-
ísk aðferð því að þær eru alltaf á ytri spáss-
íum þannig að stundum koma þær eftir að
ræðan er byijuð. í öðrum handritum á
meginlandinu frá sama tíma koma sams
konar merkingar á spássíunni yfirleitt á
undan, sem er náttúrlega hentugra. Þessi
edduhandrit eru hins vegar einu norrænu
handritin sem nota þetta kerfí í samtölum
og þó koma samtöl víða fyrir í íslenskum
og norskum miðaldaritum. I Elucidarius,
Viðræðu líkams og sálar, Konungs skuggsjá
og Samræðum Gregoríusar er mælandans
alltaf getið inni í textanum en sá sem skrif-
ar samtölin í edduhandritunum hefur ákveð-
ið að nota annað kerfí. Og málið er að þetta
kerfí er hvergi notað í Evrópu nema í verk-
um sem virðast hafa verið flutt á leikrænan
hátt. Gott dæmi um svipað kerfí er í Babio
(frá s.hl. 12. aldar), latneskri kómedíu sem
er bara samtal og var líklega skrifuð á
Englandi. Þá er La seinte resureccion (um
1270), helgileikrit frá Norður-Frakklandi
sem er að vísu líka geymt í handriti frá
Bretlandi þar sem eru engar merkingar.
Annað helgileikrit frá svipuðum slóðum er
Le mystére d’Adam sem er besta dæmið
um eitthvað í líkingu við edduhandritin. Þar
hefur skrifarinn byijað með nöfnin inní texta
og síðan ákveðið að flytja þau út á spássíu
eins og skrifarinn í AM 748 gerir. Og hann
fer m.a.s. eins að og edduskrifarinn þegar
hann er með tvo mælendur í sömu línu.
Vandinn við að skrá leikrit niður, ólíkt
fræðsluritum eins og Elucidariusi með ein-
földum spurningum og svörum, er að við
höfum sviðsleiðbeiningar um búninga, sviðs-
setningar, hreyfíngar og mælendur sem
heyrast ekki við flutninginn. Þegar menn
höfðu enga hefð við ritun upplýsinga af því
tagi þá olli þetta ákveðnum vandræðum um
hvernig ætti að fara að. Um 1200 fer þó
að koma fram kerfí fyrir upplýsingar um
mælendur, sem var notað fram eftir miðöld-
um, með spássímerkingum sem voru yfir-
leitt í kössum síðar (eftir 1300 á Bretlandi)
og tengdust við línur á milli mælenda. I
edduhandritunum höfum við að vísu ekki
þessa kassa og línur en við sjáum samt
kerfíð á byijunarstigi, sem skrifarinn hlýtur
að hafa þekkt einhvers staðar frá og ákveð-
ið að það hentaði vel fyrir það efni sem
hann var að skrá.
Við sjáum þá líka að það hafa verið opin
menningartengsl við England og Norður-
Frakkland eins og raunar er vitað af utan-
landsferðum íslenskra menntamanna; til
dæmis lærði Þorlákur biskup Þórhallsson i
LESBÓK MORGUNBLAÐSiNS 13. FEBRÚAR 1993 7