Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1993, Page 8
Lincoln um 1160 en þar var vaxandi hefð
fyrir helgileikjum á þessum tíma. Það er
líka skemmtilegt að handritið að Babio er
einmitt í dómkirkjubókasafninu í Lincoln
þó að það þýði vitaskuld ekki að Þorlákur
hafi séð það. Biskupsfeðgarnir ísleifur og
Gissur ísleifsson fóru á 11. öld til náms í
Herfurðu sem hafði náin tengsl við klaust-
ur í Hildesheim þar sem tvö handrit eru
varðveitt að Nikulásarhelgileik frá 11. eða
12. öld. Hvert sem menn fóru til náms á
meginlandinu gátu þeir kynnst leiklist og
leikritunarhefð af einhveiju tagi.
Spássíumerkingakerfið gefur til kynna
að eddukvæði hafi verið talin leikverk af
svipuðum toga og tíðkuðust úti í Evrópu —
og þau voru þá líklega flutt á leikrænan
hátt. Við vitum að fólk fór í búninga og
við höfum texta sem hljóta að hafa verið
leiknir. Varðandi Skímismál þá kemur það
kvæði vel saman við brúðkaupssiði seinni
tíma og gæti líka vel hafa tengst eldri helgi-
siðum.
Það verður að hafa í huga að á miðöldum
var ekki til neitt ákveðið orð yfir leikrit. I
Svíþjóð um 1500 kalla menn leikrit ennþá
kvæði og í þeim handritum sem við höfum,
eins og Carmina Burana, er ekki gerður
mikill munur á leikritum og kvæðum. Því
er óvíst að fólk hafí aðgreint þetta 'svo
mjög enda var hvort tveggja aðallega kunn-
ugt af flutningi þeirra sem hafa þurft að
lifa sig inn í persónur hvort sem þær voru
ein eða fleiri. Niðurstaðan er þá sú að
menn þurfa að finna sérstök rök fyrir því
að a.m.k. sum eddukvæði hafi ekki verið
leikin."
Um Kvæðin Úr Íslensku
ALFRÆÐIORÐABÓKINNI:
Fáfnismál heijast á inngangi í óbundnu
máli þar sem segir frá því er Sigurður veg-
ur orminn Fáfni á Gnitaheiði en síðan tek-
ur við samtal Sigurðar við Fáfni í dauða-
teygjunum og er þar mikið goðsagnaefni.
Þessu fylgir tal Sigurðar og Regins, bróður
Fáfnis sem hafði hvatt Sigurð til vígsins.
Þegar Sigurður steikir hjarta Fáfnis og
bragðar á blóðinu skilur hann fuglamál og
heyrir þá fugla vara sig við vélum Regins.
Sigurður drepur því Regin, tekur gull Fáfn-
is og ríður hestinum Grana á vit valkyrjunn-
ar Sigurdrífu.
í lausamálskafla á undan Grímnismálum
nefnir Óðinn sig Grímni og heimsækir Geir-
röð fóstra sinn sem lætur pína hann þar
til Agnar Geirröðarson færir honum fuiit
hom að drekka. Grímnir hefur þá kvæðið
sem lýsir heimi goðanna svo að Geirröður
skilur loks hver gesturinn er og stendur
upp en fellur þá fram á eigið sverð og fær
bana. Grímnismál eru fræðiljóð og þess
vegna fremur laust í byggingu en margt
af goðsagnaefni þess er hvergi varðveitt
nema þar.
Hárbarðsljóð eru skoplegur mannjafnað-
ur Þórs og Óðins sem í kvæðinu nefnist
Hárbarður. Þór miklast af bardögum við
tröll og jötna en Óðinn hælir eigin bragð-
vísi og kvenhylli og segir að hann eigi jarla
en Þór þrælakyn. í Hárbarðsljóðum eru
goðin máttlítil, Óðinn er stríðinn og reynd-
ur en Þór drenglyndur og umkomulaus.
í Lokasennu er Loki flæmdur úr veislu
hjá Ægi en snýr aftur og skammar goðin
hvert af öðru, ásynjur fyrir vergirni, hór
og lauslæti en æsi fyrir hugleysi, ergi og
galdra. Loki sjálfur er sakaður um lygar,
ergi og ölæði. Hann hættir ekki fyrr en
Þór hótar að drepa hann með hamrinum
Mjölni. í Lokasennu er vitnað á gamansam-
an hátt til atburða úr lífi goðanna sem
ekki segir frá annars staðar.
Skímismál segja frá fijósemisguðinum
Frey sem fær hugsóttir miklar út af jötna-
meyjunni Gerði. Hann sendir Skími skó-
svein sinn með sverð og hest til að biðja
hennar en Gerður þvemeitar. Þá hefur
Skínir í hótunum og beitir göldmm þar til
hún segist munu finna Frey að níu nóttum
liðnum í lundinum Barra. Skírnismál em
eikrænt samtalskvæði og gætu hafa tengst
fijósemisdýrkun og helgiathöfnum.
í Vafþrúðnismálum segir frá því er Óðinn
fer til Vafþrúðnis jötuns, dylst sem
Gagnráður og þeir veðja höfðum sínum í
viskukeppni. Jötunninn spyr Gagnráð um
goðafræði og hann spyr á móti um sögu
heimsins, upphaf og ragnarök. Vafþrúðnir
gatar á lokaspumingunni um það hvað
Oðinn mælti síðast í eyra Baldri því að það
veit Óðinn einn.
•Höfundur er íslenskufræðingur og starfar í
Ámastofnun
KRISTJÁN J.
GUNNARSSON
Jólablót
Norður við heimskautið
nærsýn sólin
nývöknuð strýkur
svefninn af bránum
og miðsvetrarhátíðin
heiðna, jólin,
er haldin með
skammtímalánum.
Einhverjir græða
og óska að væru
oftar jói
og stærri fengur
aðrir tapa,
sjá tilganginn hrapa
og trúna með
einsog gengur.
Þessi María mey,
var það hún
sem í fjárhúsi
frumburð sinn 61
á jólum?
Fáir minnast
þess lengur
aðrir en þeir
sem af hæversku
hafa fyrir að spyrja:
„Hvort var barnið þitt,
María,
stúlka
eða drengur?“
Höfundur er fyrrverandi fræðslustjóri.
SVEINBJÖRN HALLDÓRSSON
Þyrnir á
fjalli
Þyrnir á fjalli
rifað segl kvíðans
sem hvorki flöktir
fyllist vindi
né rífur upp mold
Samt gleypir
aldan mig
er sólin
hnígur að
Lampi fingra minna
brotnar í göngunum
En runninn ósar
uns dimmir
og aldan fjarar
frá skugga mínum
alstirndum
Flygsur af dúni
í augum mér
sem hönd þín
fær ei slitið
Eina hlýja vornótt
ætla ég
að vitja þín
einsog kafari
sem brýst í gegnum
sprengdar dyr
og tendra ljós
í rökkvuðum greinum
Skugginn
við enni mér
verður aftur
grænn og beittur
aftur alda
sem brotnar
aftur hrakið segl
vindsins
Höfundur er myndlistarmaöur í Reykjavík.
ÍVAR BJÖRNSSON frá
Steðja
Vorkoma í
þorpi
Vorið er komið, veturinn á förum,
vaknar af dvala allt sem fraus og
kól,
fuglarnir syngja, flugur suða í
vörum,
í fjörunni leikur telpa í bláum kjól.
Bátarnir eru settir fram á sæinn,
selta og þari fylla nasaból,
hlaupa nú kýr og hestar út í dag-
inn
hringinn í kringum telpu í bláum
kjól.
í fjallinu háa fyrir ofan bæinn
fossandi lækir glitra móti sól,
snjórinn að bráðna, hálfgrænn
orðinn haginn,
í hlíðinni situr telpa í bláum kjól.
Þorpið er okkar þjóðlífs stærsta
undur,
þorpið á skilið aðdáun og hól,
í þorpinu’ er Hfið þúsund manna
fundur,
í þorpinu skartar telpa í bláum
kjól.
Að bíða og
vona
Hún situr og bíður við símann,
því senn mun hann hringja.
Hún vakir og sefur við símann,
um síð mun hann hringja.
En rofið er samband við símann,
og seint mun hann hringja.
Ljóðin eru úr nýrri Ijóðabók ívars, sem
heitir Liljublóm. I bókinni eru 55 Ijóð og
hafa sum þeirra birst í Lesbók. Höfundur-
inn er fyrrverandi kennari.
MANNL I FSP I ST I LL
SNJOR
essa dagana er veröldin
hvít. Allt er þakið þessu
hvíta efni, sem er stundum
hart, stundum blautt og
stundum dúnmjúkt, eins og
æðardúnsængin hennar
ömmu, sem maður gróf
andlitið ofaní, hér áður og
fyrrum, þegar maður var barn og gat leyft
sér að veita eftirtekt öllu því smáa og ein-
falda, sem þrátt fyrir allt er það sem mestu
máli skiptir þegar allt kemur til alls.
En undantekningarlaust er snjórinn kald-
ur.
Það fann ég glöggt, þegar ég átti leið um
tjamarbakkann í miðborginni, í leit minni
að innblæstri til að skrifa lítinn pistil fyrir
Lesbókina.
Fyrir skömmu átti ég leið hér um með
litlum snáða sem er sonarsonur minn. Við
gerðum innreið okkar í Ráðhús Reykjavíkur,
þar sem við hlýddum á undurfagra tónlist
ungmenna, sem voru að æfa á hin margvís-
legustu hljóðfæri. Drengurinn varð hugfang-
inn af tónlistinni, og ég veitti eftirtekt þeim
dásamlega eiginleika bamsins, að geta notið
þess sem fagurt er, án allrar yfirborðs-
mennsku eða stærilætis, sem oft einkennir
hina fullorðnu. Þörfin fyrir að sýnast fyrir
öðmm er rík í mannssálinni. Þetta er lærður
eiginleiki — það sannfærðist ég um, þegar
ég fylgdist með þeim stutta þar sem hann
stóð við handriðið og hlýddi á tónlistina sem
barst upp úr gryíjunni.
Hann saug þumalinn, til merkis um að
hann hefði ekkert vit á tónlist og að honum
fyndist ekkert athugavert við það. Hann vissi
ekki hvað hljóðfærin heita, hver samdi tón-
listina eða hveijir það vom sem túlkuðu
hana þama í Ráðhúsinu.
En augun sögðu að þetta væri góð tónlist.
Hún náði til hjartans litla, sem sló undir
tilgerðarlausu bijósti þess sem leggur meira
upp úr því hvað það er sem hann nýtur,
heldur en því hver samdi það, hvort það var
frægur tónsmiður, “hvað verkið hét eða hverj-
ir túlkuðu það.
Hér af gæti margur lært.
En ég hef ekki enn lokið við að fjalla um
þetta hvíta, kalda efni sem heitir snjór.
Þeir sem daga og nætur lifa á og við tjöm-
ina fínna glöggt fyrir kuldanum sem nú rík-
ir. Endurnar og gæsirnar láta hann samt
ekki aftra sér frá að njóta brauðgjafa reyk-
vískra sunnudagsborgara, sem gera sér far
um að fæða þær. Og hvíti svanurinn í vök-
inni kemur að bakkanum til mín og hneigir
sig djúpt og tígulega, því þetta er svo dæma-
laust kurteis fugl.
Því miður á ég ekkert brauð.
En lítil stúlka í blárri úlpu sér vandræði
mín og er fús að bjarga virðingu minni. I
mínu nafni hendir hún stómm brauðbita fyr-
ir hvíta svaninn, sem samstundis nýtir sér
þessa lánuðu gjafmildi mína.
Litla stúlkan brosir, og veit að hún hefur
bjargað virðingu fákunnandi karls, sem er
kominn brauðlaus niður að tjörn.
Ég er eins og pennalaus rithöfundur og
fínn að nú er komið að mér að hneigja mig
virðulega. Ég lýt höfði fyrir þessari blá-
klæddu prinsessu og get á þessari stundu
vel trúað að hún sé raunveruleg prinsessa,
og svanurinn prins í álögum sem bíður þess
að þiggja koss hennar með brauðinu, svo
hann geti aftur tekið á sig mannsmynd og
farið að taka hana sér fyrir eiginkonu, setja
hana í hásæti og ríkja með henni yfir gjör-
vallri Reykjavík, þar til ævintýrið verður
úti, sem að sjálfsögðu verður aldrei. Því ef
maður er lítil stúlka í blárri úlpu, þá tekur
hvert ævintýrið við af öðru, svo lengi sem
maður vill.
En það er ósköp hætt við að bláklædda
prinsessan mírt eigi eftir að verða fullorðin
kona, sem tekur tilgerðina og sýndarmennsk-
una upp eftir öðrum fullorðnum. Fari að
hafa efnið að leiðarljósi í stað ævintýrsins.
Að mergurinn málsins verði sá að vita hver
samdi það, hvenær og hvar og hvernig það
varð til. En ekki hvað það er.
Þá verður tónlistin ekki lengur fögur í
einföldum skilningi barnsins. Ævintýrið ekki
raunverulegt og svanurinn ekki lengur prins.
Og þegar þessar hugrenningar koma upp í
höfuðið, þá fyllist hjarta mitt af hryggð. Ég
geng álútur í áttina að Lækjartorgi og sé
að miðaldra maður hefur fest bílinn í snjón-
um. Hann bölvar þessu hvíta efni sem fellur
af himnum ofan, og sér ekki að það hafi
neinn tilgang annan en þann að teíja för
hans í endalausu kapphlaupinu við aðra full-
orðna, sem líka eru að eltast við veraldleg
gæði sem eru hjóm.
Það er langt síðan þetta fólk hefur sogið
þumalinn í orðlausri undrun yfir því sem
fagurt er í raun. Óratími síðan það hefur
kúrt undir sænginni hennar ömmu sinnar
og séð lítinn kvist á veggnum verða að heilli
borg, með fólk á förnum vegi. Svo óumræði-
lega fjarri því að það kunni að njóta þess
sem lífið getur gefíð, aðeins ef við veitum
því tækifæri.
Við skulum leyfa ævintýrinu í okkur að
lifa.
GRÉTAR KRISTJÓNSSON