Lesbók Morgunblaðsins - 13.03.1993, Blaðsíða 10

Tilgáta til skýringar á Fróð-
árundrum í Eyrbyggjasögu
Sí seinni hluta Eyrbyggjasögu er sagt frá undar-
legum atburðum er gerast á bænum Fróðá.
Heimilisfólkið deyr hvert af öðru eftir sjúkdóms-
ástand, sem er afar undarlegt og virðist sem
hér sé á ferðinni hin rammasta draugasaga.
Tilgáta: Sjúkdómur sá er
heijar á fólkið á Fróðá
er ergotismus, sem áður
fyrr var nefndur „eldur
heilags Antoníusar“.
Tilgátan skýrir
urðarmánann,
selshöfuðið,
afturgöngumar, skrjáfíð í
skreiðarhlaðanum,
einkenni sauðamanns og
hvers vegna
sjúkdómurinn er horfínn
um góu.
Eftir HAFSTEIN
SÆMUNDSSON
Ýmsir hafa sett fram tilgátur til skýringar,
t.d. Kjartan G. Ottósson (Studia Islandica)
og Steindór Steindórsson. Ætlunin með þess-
um skrifum er að setja fram læknisfræðilega
tilgátu. Höfundi er þó ljóst að sennilegast
er um draugasögu að ræða. Einnig verður
reynt að geta sér til um hver kunni að vera
höfundur sögunnar.
í 50. kafla Eyrbyggju segir frá því, að
sama sumar og kristni var lögtekin á ís-
landi hafi komið skip frá Dyflinni á leið til
Dögurðamess, en beðið byrjar við Rif og
átt viðskipti við sveitimar í kring. Á skipinu
var kona á sextugsaldri, frá Suðureyjum,
er Þórgunnur hét. Er henni lýst þannig að
keltneskur uppmni er sennflegur. „Svartbrón
ok mjóeyg, jörp á hár ok hærð mjök.“ Tvennt
vekur athygli, en það er hár aldur hennar,
á tímum, þegar meðalaldur var um 35 ár
og að hún er „holdug“. Þetta tvennt bendir
til góðs heilsufars og mælir gegn því að hún
hafí borið einhveija pest með sér, eins og
sumir hafa haldið fram, sem skýringu á
Fróðárandmm. Ágimd Þuríðar húsfreyju á
Fróðá á gripum Þórgunnar verður til þess,
að sú síðamefnda vistast þar á bæ.
Hin eiginlegu Fróðárandur heíjast svo
síðar um sumarið, þegar rignir rauðu regni
á Fróðá, en hvergi annars staðar. Undirrit-
aður er'sáttur við þá skýringu er fram kem-
ur hjá Steindóri Steindórssyni, að þama
hafí hvirfílvindur sogað upp í sig sjó er inni-
hélt rauðátu (s.k. blóðsjór), er svo féll sem
regn. Slík dæmi þekkjast hér á landi (skv.
Skálholts- og Gottskálksannálum 1224).
Þórgunnur veikist skyndilega þennan sama
dag (skv. sögunni) með mikilli mæði og deyr
nokkram dögum seinna, eftir að hafa ráð-
stafað eigum sínum og mælt fyrir um útför
sína. Hún var kona kristin og hefur því vilj-
að hvfla í vígðri mold og láta prest annast
athöfnina. Eins og fram kemur hjá KGO og
SS á afturganga Þórgunnar á leið til Skál-
holts sér sennilega skýringu í því, að lík-
mennimir hafa þama bragðið á leik, til að
hræða heimamenn til að gefa sér mat.
Rétt er að staldra við og velta fyrir sér
úr hvaða sjúkdómi Þórgunnur hafi dáið.
Sjúkdómurinn byijar skyndilega eftir mikla
áreynslu við heyverkin og þegar rignir hefur
e.t.v. slegið að henni. Aðaleinkennin era
mikil mæði og sótt(hiti). Gangurinn er hrað-
ur og hún deyr eftir nokkra daga. Sennileg-
ar skýringar era bráð hjartabilun eðalungna-
bólga. Taka ber eftir að Þórgunnur heldur
óskertri meðvitund, ráðstafar eigum sínum
og segir fyrir um greftran sína. Þetta er
ólíkt sjúkdómsástandi því er síðar lagðist á
heimilisfólkið á bænum. Draga ber þá álykt-
un að Þórgunnur deyi af öðram orsökum
en hitt heimilisfólkið er síðar lést.
í kafla 52-55 er fjallað um atburði, er
við fyrstu sýn virðast harla þjóðsagnakennd-
ir, en þó má rökstyðja, að þama geti verið
ákveðinn sjúkdómur, er var landlægur á viss-
um stöðum í Evrópu á miðöldum.
í stuttu máli er atburðarásin sú að menn
sjá sýnir, þ.e. urðarmána, sauðamaður fer
að haga sér undarlega og deyr síðan, Þórir
viðleggur sér afturgöngu sauðamanns, verð-
ur víða kolblár og deyr síðan. Alls deyja sex
manns í þessari lotu. Næst heyra menn ein-
hver hljóð í skreiðarhlaðanum og sjá sýnir,
þ.e. selshöfuð í eldgrófinni. Þóroddur bóndi
drakknar við sjötta mann og gengur svo
aftur, með því að ganga í eldskála á kvöld-
in. Hljóðin jukust frá skreiðarhlaðanum og
upp úr honum kom nautsrófa. Þegar menn
toguðu í hana losnaði skinnið úr lófum þeirra.
Létust sex manns í viðbót.
Kjartan sonur Þuríðar leitar til Snorra
frænda síns á Helgafelli um hjálp, þegar
móðir hans hefur tekið sjúkdóminn. Snorri
ráðleggur að brenna ársal Þórgunnar, sem
Þuríður hafði hirt, og stefna afturgöngunni
í dyradómi. Ennfremur sendir hann prest til
Fróðár er syngur þar tíðir, vígir vatn og
skriftar mönnum. Batnaði þá Þuríði og reim-
leikar hættu. Þá var komið fram á góu.
Tilgáta: Sjúkdómur sá er herjar á fólkið
á Fróðá er ergotismus, sem áður fyrr var
nefndur „eldur heilags Ántóníusar". Tilgátan
skýrir urðarmánann, selshöfuðið, afturgöng-
umar, skijáfíð í skreiðarhlaðanum, einkenni
sauðamanns og Þóris viðleggs, hvers vegna
Þuríði húsfreyja batnar og hvers vegna sjúk-
dómurinn er horfinn um góu.
Ergotismus er eiturverkun, er stafar af
neyslu sýkts rúgkoms. Ef mjög heitt og
rakt verður á þeim svæðum, þar sem rúgur
er ræktaður, getur vaxið á kominu sveppur,
er á íslensku nefnist komdijóli (Claviceps
purpurea). í honum er að fínna fjöldann all-
an af efnum, er hafá Iyfjafræðilega verkun,
þ. á m. lýsergsýrasambönd. Tvö slík era vel
þekkt sem lyf. Það eru ergótamín, sem er
notað við mígreni, og ergómetrín, sem er
notað til að kalla fram samdrátt í legi. Sú
eiturverkun er fram kemur við neyslu á
komdijóla stafar af samdrætti í sléttum
vöðvaframum æðaveggja, í útlimum og/eða
miðtaugakerfí. Afleiðingin er að blóðflæði
til útlima og/eða miðtaugakerfís minnkar
eða stöðvast. Slíku getur fylgt drep í útlim-
um eða veraleg traflun á starfsemi mið-
taugakerfisins, með krömpum o.fl. Hvort
tveggja formið getur leitt til dauða.
Fyrstu lýsingar á ergotisma er að fínna
í annálum miðalda í Evrópu. Sjúkdómurinn
var kallaður „heilagur eldur“ vegna mikillar
branatilfinningar í útlimum, sem urðu svart-
ir, skorpnuðu og duttu svo af. Regla heilags
Antóníusar helgaði sig hjúkran sjúklinga
með þennan sjúkdóm í Suðaustur-Frakklandi
og stofnaði spítala í borginni Vienne í Daup-
hiné-héraði, þar sem slíkum sjúklingum var
hjúkrað. Var sjúkdómurinn eftir það kennd-
ur við regluna.
Því hefur verið haldið fram að menn
gætu fengið í sig lítið magn af ofskynjunar-
efninu lýsergsýradíetýlamíði (LSD) með því
að neyta komtegunda, sem sýktar hafa ver-
ið með komdijóla. Þorkell Jóhannesson, pró-
fessor í lyfjafræði við læknadeild HÍ, er „hall-
ur undir þá skoðun, að sum furðuleg hópfyr-
irbæri mannkynssögunnar (galdraofsóknir,
krossferðir, ofsatrúarhreyfingar o.fl.) megi
að e-u leyti skýra í þessu ijósi“.
Þorkell telur að líði u.þ.b. 15-30 mínútur
frá neyslu, þar til víma kemur að völdum
lýsergíðs og eftir 1-2 klst. koma fram skyn-
brenglanir, þar sem langmest ber á brengl-
uðum sýnum, svo sem á litum, formi hluta
og útliti eigin líkama. Hámarksáhrif nást
eftir 3-5 klst., en era horfín eftir 10-12
klst. Verði áhrifín mikil, þá „fínnst mönnum
sem þeir verði fyrir dulmagnaðri eða goð-
magnaðri reynslu eða einhvers konar al-
mættisreynslu þannig að þeir komist, líkt og
í draumi, helgisögu eða fallegri þjóðsögu, í
snertingu við „álfheima“ og tilverasvið utan
seilingar venjulegs manns í holdlegum lík-
ama“.
í röksemdafærslu þeirri, er hér fer á eft-
ir, era dregin fram þau atriði sögunnar, sem
greinarhöfundur telur styðja tilgátuna um
ergotisma.
Röksemdafærsla:
1. Dyflinnarfar kemur og hefur hefur flutt
sýkt rúgkom, sem Þóroddur bóndi hefur
Uadur og stórmerki á Fróðá: Uppúr eldstæði kemur selshaus og þegar reynt var
að beija hann niður, hækkaði hann frekar við hvert högg.
Mynd: Haraldur Ingi Haraldsson.
keypt til heimilisins.
2. í hýbýlalýsingu er getið mjölgeymslu.
3. Einkenni koma „við málelda", en er
ekki lýst á öðram tíma sólarhrings (nema
e.t.v. hjá sauðamanni). Tilgátan gerir ráð
fyrir að heimilisfólkið hafí neytt kommetis
með kvöldmatnum.
4. Fyrstu einkenni sauðamanns geta kom-
ið heim og saman við væga vímu, en hann
„kom inn með hljóðleikum miklum; hann
mælti fátt, en af styggð þat er var; sýndisk
mönnum þann veg helzt sem hann myndi
leikinn, því at hann fór hjá sér ok talaði
við sjálfan sik“. Samkvæmt Þorkeli Jóhann-
essyni era byijunareinkenni lýsergíðsvímu
þau, að viðkomandi verður „spenntur og í
viðbragðsstöðu gagnvart því ástandi, sem
hann er í. Oft dregur hann sig í hlé og situr
eða liggur með augun aftur til þess að reyna
að hemja hugsanir sínar og kenndir. Þegar
lengra líður á, fara skynbrenglanir að verða
ríkjandi".
5. Einkenni Þóris viðleggs (bls. 146) era
ofsýnir (hann sér afturgöngu sauðamanns)
og hann „var víða orðinn kolblár". Hið fyrr-
nefnda getur verið skynbrenglanir af völdum
lýsergíðs, en hið síðamefnda einkenni ergot-
ismus með drepi í útlimum.
6. Hljóð þau er heyrast frá skreiðarhlað-
anum geta verið ofheymir.
7. Það að skinn dettur úr lófum manna
við að taka í „nautsrófuna" getur komið
heim og saman við að drep sé komið í lófa
þeirra einstaklinga sem flagnar af.
8. Það er um kyndilmessu sem Kjartan
leitar til Snorra, þegar móðir hans hefur
tekið sóttina. Fljótlega eftir það virðist sjúk-
dómurinn hafa rénað og er horfinn um góu
tveim vikum seinna. Líklegt má telja að
aðalráð prestsins hafí verið bænir og fasta.
Þannig að fólkið hætti að borða sýkta kom-
ið. Það hefur haft í för með sér rénun sjúk-
sómsins, en jafnvel enn líklegra er að rúg-
komið hafi verið uppurið þegar hér er kom-
ið. Einnig er vitað að efnin sem era í korn-
dijóla missa virkni sína með tímanum.
Samkvæmt ofansögðu má hugsa sér að
heimilisfólkið á Fróðá hafí fengið ergotismus
af sýkta rúgkorninu. Þessi tilgáta til skýring-
ar á hinum þjóðsagnarkenndu atburðum er
læknisfræðileg, en auðvitað geta Fróðárand-
ur verið uppspuni-frá rótum. I Evrópu era
sagnir um að heilu þorpin hafí sýkst og fólk-
ið orðið fyrir vitranum af ýmsu tagi. Fyrir
nokkram áram var sýnd í Ríkissjónvarpinu
þáttaröð um undarlega atburði er gerðust í
þorpinu Salem í New Hampshire-ríki í
Bandaríkjunum. Sú tilgáta hefur verið sett
fram að þama hafí verið um ergotisma að
ræða, en ekki vora allir sáttir við þá hug-
mynd. Greinarhöfundur á ekki von á því að
allir verði sáttir við þá tilgátu til skýringar
á Fróðárandram er hér hefur verið sett fram,
en vonandi verða þessar vangaveltur lesand-
anum hvatning til að lesa Eyrbyggju, sem
og aðrar fomsögur okkar.
HVER ER HÖFUNDUR
Eyrbyggju?
Höfundur er lögfróður maður, sem horfír
frá Helgafelli er hann skrifar. Hann er vel
að sér í læknisfræði eða hefur aðgang að
slíkri þekkingu, sbr. lýsingar á áverkum, er
menn hlutu í bardaganum í Vigrafirði og
hvemig Snorri læknar þá.
Hallur Gissurarson, lögsögumaður (1201-
1209) og síðar ábóti að Helgafelli (1221-
1225) er einn af þeim, sem nefndir hafa
verið sem mögulegir höfundar. Hann full-
nægir þeim skilyrðum að hafa búið að Helga-
felli og vera vel að sér í lögum. Hann var
mágur Hrafns Sveinbjamarsonar læknis er
„gekk suður“ m.a. til Rómar. Á leið sinni
suður Frakkland hefur hann farið um Rhon-
ardal. í honum, rétt fyrir sunnan Lyon, hef-
ur hann áð í borginni Vienne, þar sem regla
heilags Antóníusar er nýbúin að stofna spít-
ala til að hjúkra sjúklingum með ergotsi-
mus. Þessi fróðleiksfúsi „læknanemi" hefur
notað tækifærið að fræðast við hina nýju
stofnun. Er hann kom heim þarf ekki að efa
að hann hefur sagt frá helstu atburðum úr
utanfor sinni í samtölum við mág sinn lög-
sögumanninn. Ef til vill hefur sjúkdómurinn
er hann sá í spítalanum í Vienne borið á
góma.
Synir Hrafns vora að Helgafelli a.m.k.
tímabundið í ábótatíð Halls. Líklegt má telja
að Hrafn hafi átt einhveijar lækningabæk-
ur, sem Hallur gæti hafa eignast að honum
föllnum.
Þessi tilgáta um höfundinn er sett hér
fram til gamans, en minna má á að Hrafn
og Þorvaldur Vatnsfírðingur deildu um hval,
því má varpa fram að lokum, hvort Óspakur
hvalkjötsþjófur í Eyrbyggju sé Þorvaldur
Vatnsfírðingur.
Greinarhöfundur er læknir, meðlimur I leshópnum
Sturlungar og Pálnatókavinafélaginu.
10