Lesbók Morgunblaðsins - 08.01.1994, Blaðsíða 1

O R G U
L A Ð S
Stofnuð 1925
l. tbl. 8. JANÚAR 1994 — 69. árg.
„Hannes drap
mig með glæsi-
mennskunniu
I.
Hinn 1. febrúar 1994 eru 90 ár liðin frá því
Kristján konungur IX. staðfesti frumvarp
alþingis um heimastjórn á íslandi og skipaði
Hannes Hafstein sýslumann á ísafirði ráð-
herra, fyrstan íslendinga. Þar með lauk form-
Eftir þrjár vikur eru 90
ár liðin síðan Hannes
Hafstein varð ráðherra
með aðsetri á íslandi. Hér
segir af kapphlaupinu um
embætti Islandsráðherra
1901-1903.
Eftir JÓN P. ÞÓR
lega æsilegu kapphlaupi um ráðherraemb-
ættið, þar sem dr. Valtýr Guðmundsson,
kennari við Kaupmannahafnarháskóla, var
harðasti keppinautur Hannesar, en fleiri ís-
lendingar komu einnig við sögu.
Kapphlaupið um ráðherraembættið hófst
strax að loknu alþingi sumarið 1901 og stóð
með litlum hléum fram undir árslok 1903.
Inn í það drógust, með einum eða öðrum
hætti, flestir valda- og áhrifamestu menn
landsins, og það tengdist ýmsum mikilsverð-
um framfaramálum sem þá voru á döfinni,
m.a. stofnun nýs banka, er byggður yrði á
hlutafé sem erlendir aðilar legðu fram.
Saga þessara ára hefur vitaskuld margoft
verið sögð og kann mörgum að þykja sem
hér sé borið í bakkafullan lækinn, er hún er
rifjuð upp einu sinni enn. Staðreyndin er þó
sú að enn munu fráleitt öll kurl komin til
grafar í þessu máli. Enn eru að koma í leit-
irnar heimildir, sem fræðimenn hafa ekki
haft aðgang að til þessa, en varpa að sumu
leyti nýju ljósi á áður þekktar staðreyndir.
Þannig er um bréf, sem fóru á milli þeirra
dr. Valtýs Guðmundssonar og Jóhannesar
Jóhannessonar bæjarfógeta á Seyðisfirði.
Þau hafa lítt sem ekki verið aðgengileg sagn-
fræðingum, en bregða nýrri birtu yfir margt
sem gerðist á þessum árum, og fylla jafn-
framt í eyður. Byggist það sem hér verður
sagt um valdakapphlaupið á árunum 1901-
1903 að verulegu leyti á þessum bréfum.
Aður en vikið verður að því er þó rétt að
að gera stuttlega grein fyrir stjórnmála-
ástandinu á íslandi og í Danmörku á því
herrans ári 1901.
II.
Sumarið 1900 voru alþingiskosningar
haldnar á íslandi og eru þær ef til vill merki-
legastar fyrir þá sök, að þar tókust í fyrsta
skipti á tvær innlendar stjórnmálafylkingar.
Annars vegar voru svonefndir Valtýingar,
kenndir við dr. Valtý Guðmundsson, en hins
vegar fylkingin, sem síðai' myndaði kjarna
Heimastjórnarflokksins. í flokki Valtýinga,
sem kölluðu sig Framfaraflokk, voru háskóla-
gengnir menn áberandi og meðal forystu-
manna hans má, auk dr. Valtýs sjálfs, nefna
Bjöm Jónsson, ritstjóra ísafoldar, Skúla
Thoroddsen, Jóhannes Jóhannesson, Stefán
Stefánsson, síðar skólameistara, Pál Briem
amtmann o. fl. Andstæðingaflokkurinn var
að mörgu leyti sundurleitari. Þar var Tryggvi
Gunnarsson, bankastjóri Landsbankans,
áhrifamikill, en einnig voru þar ýmsir hátt-
settir embættismenn, grónir bændahöfðingj-
ar, forystumenn kaupfélaganna, sem sagðir
voru lúta forystu Jóns Vídalíns konsúls,
Hannes Þorsteinsson, ritstjóri Þjóðólfs, auk
þess sem Magnús Stephensen landshöfðingi
mun hafa verið hlynntur þessum hópi, þó
ekki væri nema fyrir andstöðu við dr. Valtý
og stefnu hans.
Stefna Valtýinga, „valtýskan" svonefnda,
var það sem einkum skildi flokkana að. Valtý-
ingar höfðu allt frá árinu 1897 barist fyrir
stofnun sérstaks ráðherraembættis fyrir ís-
land og skyldi ráðherrann — eða ráðgjafinn,
eins og hann var tíðast nefndur á þessum
árum — sitja í Kaupmannahöfn, en mæta á
alþingi og bera pólitíska og stjórnlagalega
ábyrgð fyrir því. Á þinginu 1897 bar dr.
Valtýr fram frumvarp um þetta efni og lýsti
því þar yfir, að danska stjórnin myndi ekki
synja frumvarpinu staðfestingar, ef alþingi
samþykkti það. Hafði hann áður rætt májið
ýtarlega við danska ráðamenn, þ á m. Jo-
hannes Nellemann íslandsráðgjafa. Þetta
dugði þó ekki til. Frumvarpið var fellt í neðri
deild alþingis með 13 atkvæðum gegn 10 og
er Valtýr bar það aftur fram lítt breytt á
þinginu 1899, var það fellt frá 2. umræðu í
neðri deild með jöftium atkvæðum, 11:11.
Valtýingar sáu þó ekki ástæðu tii að láta
undan síga. Kosningar voru ekki haldnar á
milli þinganna 1897 og 1899 og því gátu þeir
með miklum rétti haldið því fram að fylgi
við málstað þeirra hefði aukist.
Frumvarp Valtýs var helsta mál kosning-
anna sumarið 1900 og má segja að úrslitin
hafi orðið bræðrabylta. Hvor fylkingin um
sig fékk 14 þingmenn og mátti því ekki á
milli sjá, hvorir myndu hafa betur á þingi.
Við þingsetningu kom hins vegar í Ijós, að
einn þingmaður sem taldist til andstæðinga
Valtýs, sr. Arnljótur Ólafsson, hafði ekki
komist til þings og höfðu þvi Valtýingar eins
atkvæðis meirihluta er embættismenn þings-
ins voru kosnir. Það hagnýttu þeir sér með
því að kjósa menn úr andstæðingaflokknum
í embætti forseta í báðum deildum og tryggja
sér þar með meirihluta en forsetar þingsins
höfðu ekki atkvæðisrétt á þessum tíma. Eft-
ir þetta var leikurinn næsta auðveldur og á
þinginu 1901 var frumvarp Valtýs samþykkt
í báðum deildum og síðan afgreitt sem lög
frá alþingi. Heimastjórnarmenn lögðu hins
vegar fyrir þingið svonefnt „tíu manna frum-
varp“, sem tíu þingmenn úr þeirra flokki
stóðu að. Þar var lagt til að ráðherrar yrðu
tveir 'og sæti annar í Reykjavík, en hinn í
Kaupmannahöfn. Hannes Hafstein mun hafa
verið aðalhöfundur þessa frumvarps og hafði,
að eigin sögn, samband Norðmanna og Svía
að fyrirmynd. „Tíu manna frumvarpinu“ var
vísað til nefndar, en síðan fellt við aðra um-
ræðu í neðri deild.
En björninn var ekki unninn. Hægrimenn
höfðu um langt skeið farið með völd í Dan-
mörku, þrátt fyrir að vinstrimenn ynnu sí-
fellt á og væru löngu komnir með meirihluta
á danska þinginu. Valtýr hafði haft náið sam-
ráð við ráðherra hægrimanna, en á meðan
frumvarp hans var til umfjöllunar í efri deild