Lesbók Morgunblaðsins - 08.01.1994, Page 2

alþingis sumarið 1901, bárust þær fréttir frá
Danmörku, að síðasta ráðuneyti hægrimanna
væri fallið, og hefði konungur falið vinstri-
mönnum að mynda nýja stjóm undir forsæti
J. H. Deuntzers lagaprófessors. Þar með var
þingræði loks komið á í Danmörku og nefna
Danir þessa atburði jafnan systemskiftet.
Dómsmálaráðherra — og jafnframt ráðgjafi
íslandsmála — í nýju stjóminni var P. A.
Alberti og átti hann eftir að koma mikið við
sögu íslenskra stjómmála næstu árin.
Heimastjómarmenn vildu ekki una úrslit-
um mála á alþingi. Þeirra markmið var að
fá innlenda stjórn með ráðherra búsettum á
íslandi og það töldu ýmsir að væri ef til vill
hægt að semja um við hina nýju valdhafa í
Danmörku, þótt hægrimenn hefðu jafnan
neitað því. Er þingi lauk, komu heimastjórn-
armenn saman, sömdu greinargerð um
stjómarskrárbaráttu íslendinga undanfarin
ár og skýrðu m.a. afstöðu flokksins til máls-
ins. Því næst var afráðið að senda Hannes
Hafstein til Danmerkur á fund ráðherra og
þar með má segja að kapphlaup þeirra Val-
týs um ráðherrastólinn hafi hafist.
III.
Það var kannski kaldhæðni örlaganna, að
eftir þinglausnir sumarið 1901 urðu þeir
Hannes Hafstein og dr. Valtýr Guðmundsson
samskipa til Kaupmannahafnar. Við vitum
ekkert um hvað þeim fór á milli á leiðinni,
en til Kaupmannahafnar komu þeir að
morgni 3. september og skunduðu báðir þeg-
ar í stað á fund ráðherra og annarra ráða-
manna. Hinn 5. september skrifaði Valtýr
Jóhannesi Jóhannessyni, mági sínum, og
skýrði honum frá því sem gerðist daginn er
hann kom til Hafnar:
„Ég fór undireins sama dag [þ.e. daginn
sem hann kom til Hafnar] að heilsa upp á
Alberti. Meðan ég beið þar í biðherberginu,
komu Hannes Hafstein og Finnur [Jónsson]
í sömu erindum og Hannes sagði boðinu með
magt og miklu valdi, að „han var tilsagt til
Audiens kl. 1E (það var hún einmitt þá)
gennem Departmentschef Dybdal.“ Auðséð
sambandið þeirra á milli af því og náttúrlega
„anbefaling“ landshöfðingja með Hannesi til
Dybdals. Dybdal var einmitt skömmu áður
inni hjá Alberti, er ég fyrst reyndi að finna
hann, en hvarf þá frá, því ég vildi helzt vera
laus við að hitta Dybdal straks. Svo fóru
kort okkar allra þriggja inn í einu, og var
ég fyrst kallaður inn. Þá var Hannes reiður
og sagði við boðið, að hann væri „tilsagt" á
þessum tíma. En boðið kvaðst ekki geta ann-
að en farið eftir því sem ráðgjaftnn segði,
hver ætti að koma fyrst. Svo fór ég og tal-
aði við hann í 5 mínútur (kl. þá 1.50), lengur
kvaðst hann ekld hafa tíma, því næstu 5
mínútur yrði hann að ætla Hannesi og Finni,
en kl. 2 færi hann á ministerkonferens, sem
þá ætti að halda. Við töluðum dálítið fram
og aftur, en talið var svo stutt, að lítið var
á því að græða. Hann sagði „at nu skulde
man soge at lave det gode Brod“ og fanst
mér hann mjög velviljaður í minn garð. ...
Annars gerði hann ráð fyrir að kalla mig til
langrar samræðu, er hann fengi tíma. Um
viðtal hans við Hannes og Finn veit ég ekk-
ert.“
Fyrsta samtal Valtýs við nýja íslandsráð-
gjafann skilaði þannig litlum árangri, en
hann lét ekki þar við sitja og náði fundi for-
sætisráðherra. Síðar í sama bréfi til Jóhann-
esar sagði:
„I dag fór ég að finna Deuntzer (reyndi í
gær en tókst ekki). Þegar ég hafði beðið litla
stund í biðherberginu, kom Hannes þar líka.
En ég var á undan sem fyr. En samtalið var
mjög stutt og ekkert á því að græða, kvaðst
[hann] ekki viðbúinn að ræða málið, þyrfti
að kynna sér það og nú komi fyrst til Albert-
is kasta að studera það og gera sínar tillög-
ur. í dag væri diplómatadagur, svo hann
hefði engan tíma, enda yrði ekkert gert í
málinu fyrst um sinn, nema alþingi leyst
upp, konungleg auglýsing gæti komið seinna.
Við hefðum altaf tækifæri til að sala tama,
en hann vildi helzt fresta því þangað til í
október, því nú ættu þeir svo fjarska annríkt
með sín eigin mál. Kvaðst mundi gefa Hann-
esi studdan audiens til málamynda, en hann
yrði annars að eiga við AJberti. Svo fór ég,
en Hannes inn. Svo kann ég ekki þessa sögu
lengri."
A þessa fyrstu fundi þeirra Valtýs og
Hannesar með dönsku ráðherrunum má líta
sem kynningarfundi og enginn mun hafa
vænst þess að þeir sldluðu miklum eða skjót-
um árangri. Málið allt vakti hins vegar
nokkra athygli í Danmörku og fylkingar ís-
lendinga gerðu ailt sem þær gátu til að ná
athygli danskra ráðamanna og blaðalesenda.
Þetta má m.a. sjá af síðari hluta bréfs Valtýs
til Jóhannesar frá 5. september 1901, en þar
sagði:
„Ég fór fýrsta daginn og talaði við ritstjór-
ann, Edvard Brandes [þ.e. ritstjóri Politi-
Hannes Hafstein - sigurvegari í kapp-
hlaupinu um fyrsta ráðherrastólinn á
Islandi.
ken], og afhenti honum grein Einars Hjör-
leifssonar, sem er skrifuð með nafni og mjög
upplýsandi, og reyndi um leið að skýra mál-
ið fyrir honum, sem hann þóttist skilja. Hann
tók greinina og lofaði að lesa, en sendi mér
hana næsta dag og vildi ekki taka hana, sum-
part sökum plássleysis (hún of löng), sum-
part af þvi hún gengi of langt aftur í tím-
ann, sem danskir lesendur hirtu eigi um.
Ég fór svo með greinina til Dannebrog. Sec-
her [ritstjóri Dannebrog] kvaðst ekkert geta
tekið, sem snerti justitsministeriet eða min-
isteriet for Island nema með samþykld Al-
bertis, sem á blaðið, því alt sem í því kæmi
þessu viðvíkjandi, yrði skoðað sem í sam-
ræmi við hann gert. En kvaðst skyldi finna
hann og sýna honum greinina og taka hana,
ef hans samþykki fengist. Þetta gott, því
með því víst að Alberti les greinina, en ein-
mitt honum var hún ætluð.
Stokkeby frá Politiken (korrespondent
hennar á stúdentatúrnum í fyrra) kom hing-
að fyrsta daginn og ætlaði að hitta mig, en
fahn mig ekki heima. Hafði komið hér aftur
í dag, en fór á sömu leið. Þar á móti hitti
útsendari frá Nationaltidende mig heima og
skýrði ég málið fyrir honum og svo skrifaði
hann grein ... Ég hitti í dag Daniel Bruun
og kvað hann Finn [Jónsson] hafa komið til
Nationaltidende, mjög ergilegan og vildi fá
þá til að interviewa Hannes líka, og það
ætla þeir að gera, en Bruun kvaðst mundi
sjá um, að blaðið yrði mér hliðhollt í referat-
inu.“
Næstu vikumar gekk Valtýr á fund ýmissa
forystumanna í dönskum stjómmálum og er
sýnt af bréfum hans til Jóhannesar, rituðum
í september og október 1901, að þá var hann
enn hóflega bjartsýnn. Samþykkt frumvarps-
ins á alþingi 1901 fól í sér stjórnarskrárbreyt-
ingu og því varð, lögum samkvæmt, að rjúfa
þing, efna til kosninga og leggja síðan frum-
varpið fram aftur, óbreytt. Hlyti það enn
samþykki, gat stjómin vísað því til konungs
til staðfestingar. Þetta var það sem Valtýr
vonaðist til að stjómin myndi gera, en honum
var ekki að von sinni. Hinn 10. janúar 1902
var birtur konungsboðskapur til íslendinga,
þar sem skýrt var frá því, að konungur hygð-
ist verða við óskum íslendinga um sérstakan
ráðgjafa, en þar sem margir íslendingar
óskuðu sýnilega eftir því að ráðgjafinn væri
búsettur í landinu sjálfu, myndi stjómin
leggja tvö fmmvörp fyrir alþingi árið 1902.
Annað þeirra yrði frumvarpið frá 1901, en
hitt kvæði á um búsetu ráðgjafans á Is-
landi. Jafnframt var tekið fram, að ef alþingi
samþykkti frumvarpið frá 1901 óbreytt, yrði
það staðfest þegar í stað, en yrði hið nýja
samþykkt myndi verða kosið aftur og það
frumvarp síðan lagt fyrir þing 1903 til fulln-
aðarstaðfestingar.
Þessi boðskapur kom vitaskuld eins og
kold vatnsgusa framan í Valtýinga, en Valtýr
sjálfur bar sig vel og taldi nýja frumvarpið
í samræmi við vilja sinn og síns flokks, enda
hefðu þeir ávallt fremur kosið ráðgjafa bú-
settan á íslandi. Hinn 12. janúar 1902, tveim
dögum eftir að boðskapur konungs var birt-
ur, skrifaði hann Jóhannesi:
„Nú konungsboðskapurinn kominn í
Dannebrog og Politiken, sem ég sendi hvort-
tveggja nú. I báðum blöðum leiðandi greinar
með, en mest að byggja á Dannebrog, sem
sjálfsagt [er] skrifað af Alberti sjálfum. Þar
Valtýr Guðmundsson, fornfræðingur og
kennari við Kaupmannahafnarháskóla -
höfundur Valtýskunnar og keppinautur
Hannesar um ráðherrastólinn.
skýrt tekið fram, að bygt sé á mínu frum-
varpi og tillaga stjómarinnar aðeins breyt-
ingartillaga við það, annars verður frumvarp-
ið óbreytt og í breytingartillögum farið eftir
ósk okkar í ávarpi til efri deildar, sem fái
enn meiri stuðning við að minnihlutinn óskar
líka búsetunnar. Þetta þarf að taka fram.
Valtýr taldi þannig nýja frumvarpið af-
rakstur stefnu sinnar og baráttu, en kjósend-
ur hér heima voru ekld á sama máli. Kosning-
ar fóru fram í júní 1902 og þar unnu heima-
stjómarmenn mildnn sigur, fengu 18 þing-
menn, Valtýingar 10, en ekki þótti ljóst hvor-
um aðilanum tveir þingmenn fylgdu að mál-
um. Einna mestum tíðindum þótti þó sæta,
að þeir Valtýr Guðmundsson og Hannes
Hafstein féllu báðir í kosningunum.
Þegar þing kom saman kom í ljós að allir
þingmenn voru sammála um að taka nýja
frumvarpinu, frekar en því gamla og var það
því samþykkt, þótt í því væru ýmis ákvæði,
sem áttu eftir að valda miklum deilum á
næstu árum.
Þing var nú rofið að nýju og fóru kosning-
ar fram vorið 1903. Þá komust þeir Valtýr
og Hannes báðir á þing að nýju og er þing
kom saman var frumvarpið, sem samþykkt
var árið áður, samþykkt einróma í neðri
deild og með einu mótatkvæði í efri deild.
Var það síðan sent konungi til staðfestingar.
Þar með var þessu mikilsverða máli lokið
á alþingi og munu flestir hafa litið svo á að
heimastjórnarmenn hafi haft sigur: þeirra
stefna, að fá ráðherra búsettan í Reykjavík,
varð ofan á, en hinu gamla frumvarpi Val-
týs, sem gerði ráð fyrir ráðherra búsettum
í Kaupmannahöfn, var hafnað.
Eftir að þingi lauk sumarið 1903 ól Valtýr
enn þá von í brjósti, að hann yrði þrátt fyr-
ir allt skipaður fyrsti ráðherra íslands með
búsetu í Reykjavík. Hinn 12. október skrif-
aði hann Jóhannesi mági sínum og er eftirfar-
andi kafli úr því bréfi:
„Um ráðgjafaspursmálið vil ég sem minst
skrifa að sinni, því ekkert er víst enn um
það. En Magnús Stephensen hefir enga
chancer eins og ég hef altaf vitað og sagt.
Andstæðingarnir hér standa í þeirri trú, að
ég komi ekki til greina og það er gott. Finn-
ur [Jónsson] agiterar fyrir Klemens [Jóns-
syni] og líklega hefur hann mesta chancer
næst mér, sem forseti neðri deildar. Þó get
ég ekkert um þetta sagt með vissu. Finans-
mennimir styðja mína kandídatúr og þeir
ættu að verða þungir á metaskálunum.“
„Finansmennimir", sem Valtýr kallar svo,
vom danskir banka- og fjármálamenn, sem
stóðu að stofnun íslandsbanka, en Valtýr
átti einmitt mikinn þátt í því að hann varð
að veruleika. Nú vitum við ekki hversu mik-
il áhrif bankamennirnir hefðu getað haft á
skipun fyrsta íslenska ráðherrans, en Valtýr
virðist hafa sett allt sitt traust á þá, eins og
sjá má af eftirfarandi kafla úr bréfi sem
hann skrifaði Jóhannesi 23. október 1903:
„Þú hefir einmitt séð alveg rétt, að það
muni geta haft áhrif á ráðgjafaskipumna,
hvemig fór um bankamálið. Við byggjum
einmitt von okkar um að sigra þar að miklu
leyti á bankamönnunum. Þeir hafa lofað að
gera alt sem þeir geti í þessu efni. Og þeir
ættu að geta mikið, því einn þeirra (etatsráð
Larsen) er hémmbil sá eini maður hér, sem
veruleg áhrif getur haft á Alberti. Og auðvit-
að getur þú nærri, að við Bjöm Jonsson
höfum gefið Alberti nægilegar skýringar um
flokkaskipun þingsins og hve mikið sé á henni
að byggja, ef hann aðeins trúir okkur og
tekur tillit til þess.“
En vonin um stuðning dönsku bankamann-
anna brást og 21. nóvember 1903 skrifaði
Valtýr Jóhannesi:
„Nú er ráðgjafaspursmálið leyst og Hann-
es Hafstein sama sem orðinn ráðgjafi. Hann
kom hingað með Lauru, kallaður af Alberti
og var hér meðan hún stoð við, en fór svo
heim aftur með henni (hún látin fara til ísa-
fjarðar með hann), en kemur hingað aftur
með janúarferðinni og mun svo taka við 1.
febrúar. Hann fékk heimild stjómarinnar til
að ráða sér embættismenn og yfir höfuð
gera það, sem þyrfti, til að koma hinni nýju
skipun á. Þannig endaði sá kappleikur, eins
og reyndar mátti búast við eftir því sem í
garðinn var búið, og er ég nú feginn að re-
súltat loks er fengið og ég og aðrir úr öllum
spenningi, sem var orðinn óbærilega mikill
og tók ekki lítið upp á mig og fleiri. Það, sem
gerði mér verst, var að búið var að telja
okkur Birni Jónssyni fulla trú um, að það
væri alveg víst að ég yrði ráðgjafi. Ég var
þó svo hygginn, að ég forðaðist að skrifa
nokkram um það heima.
IV.
Aður en skilist er við efnið, sem hér hefur
verið fjallað um, er ekki úr vegi að velta um
stund fyrir sér spurningunum, hvers vegna
urðu úrslit valdakapphlaupsins á áranum
1901-1903 þau sem raun bar vitni? Hvers
vegna varð Hannes Hafstein fyrir valinu sem
ráðherra íslands árið 1903, en ekki Valtýr
Guðmundsson?
Mörgum kann að þykja sem svarið við
þessum spurningum liggi í augum uppi:
Hannes studdist við meirihluta á þingi, meiri-
hlutann sem fylkti sér um frumvarp dönsku
stjórnarinnar frá 1902 og bar það fram til
sigurs í tvennum kosmngum og á tveim þing-
um. I síðasta bréfinu, sem vitnað var til hér
að framan, telur dr. Valtýr þetta reyndar
meginástæðuna fyrir vali Albertis á haust-
mánuðum 1903.
Þegar nánar er að gáð, verður hins vegar
Ijóst, að þessi skýring nægir ekki. Valtýr
Guðmundsson var óskoraður sigurvegari á
þinginu 1901. Hann var meginhöfundur frum-
varpsins sem þá var borið fram til sigurs,
og óumdeilanlegur foringi meirihlutans. Af
þeim sökum leikur ekki á tvennu að hann
hefði orðið ráðherra, hefðu hægrimenn hald-
ið völdum í Danmörku. Það gerðu þeir hins
vegar ekki og er nýja stjórnin kom til valda
í Danmörku sumarið 1901 gjörbreyttust allar
forsendur í stjórnarskrárbaráttu Islendinga.
Danskir vinstrimenn höfðu aðra skoðun á
búsetu Islandsráðherrans en hægrimenn og
því sömdu þeir nýtt framvarp og sendu al-
þingi árið 1902. Það framvarp var afdráttar-
lausara og gekk lengra en „tíu manna fram-
varp“ heimastjórnarmanna frá árinu áður
og vandséð er að heimastjórnarmenn hafi
getað eignað sér danska frumvarpið með
meiri rétti en Valtýingar. Reyndin varð líka
sú, að þegar danska frumvarpið kom fram,
snerist gjörvallur þingheimur til fylgis við
það, af þeirri einfóldu ástæðu að það bauð
upp á þann kost sem allir höfðu æskt, en
ekki var fáanlegur hjá hægrimönnum; ráð-
herra búsettan á íslandi.
En hvers vegna varð Hannes Hafstein
fyrir valinu? Hann gat engan veginn talist
óskoraður foringi heimastjórnarmanna, er
hér var komið sögu, og var auk þess hálfgerð-
ur nýgræðingur í pólitík, hafði aðeins setið
tvö þing.
„Hannes drap mig með glæsimennskunni,“
sagði dr. Valtýr Guðmundsson er Björn Kar-
el Þórólfsson spurði hann út í þessi mál löngu
seinna. Þessa skýringu hafa menn gjarnan
látið sér nægja, en hún hlýtur þó að teljast
haldlítil að því er varðar spurninguna um
það, hvers vegna dr. Valtýr varð ekki ráð-
herra. I fyrsta lagi vora þessi orð mælt í
hálfgildings gamni, svo sem eins og til þess
að koma sér undan að svara, og í öðra lagi
féllu þau er goðsögnin um glæsimennsku
Hannesar var löngu orðin alkunn.
Á hinn bóginn má vel vera að framganga
og framkoma Hannesar hafi ráðið nokkra
um að hann var valinn úr hópi heimastjórnar-
manna til þess að gegna embættinu. Hannes
kunni vel að vera með höfðingjum, hann sigldi
á ráðherrafund haustið 1901, eins og þegar
hefur komið fram, og ræddi þá við Alberti
og Deuntzer forsætisráðherra. Við vitum
ekki hvað þeim fór á milli, en hitt er stað-
reynd að aðrir leiðtogar heimastjórnarmanna
munu lítil kynni hafa haft af dönsku ráðherr-
unum á þessum áram, ef undan er skilinn
Tryggvi Gunnarsson bankastjóri. Tryggvi
mun aldrei hafa komið til greina sem ráð-
herraefni, en ekki er að efa, að hann hefur
stutt Hannes systurson sinn til starfans.
Höfundur er sagnfræðingur