Lesbók Morgunblaðsins - 08.01.1994, Qupperneq 3

STEFÁN ÓLAFSSON
Heimsádeila
LESBdK
11 @ B [5] [u] ® [g [l] B HJ g] H! |m] 11)
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjórar:
Matthías Johannessen, Stymnir Gunnars-
son. Ritstjómarfulltr.: Gísli Sigurðsson. Rit-
stjóm: Kringlunni 1. Simi 691100.
Hannes
drap mig með glæsimennskunni, er heiti á grein
eftir Jón Þ. Þór sagnfræðing. Hann fjallar þar um
kapphlaupið um embætti Islandsráðherra á árun-
um 1901-1903, en þar tókust á tvær stjórnmálafylk-
ingar.
Hafnarfjörður
Hilleröd og Holsterbro, heitir grein eftir Sigurð
Einarsson arkitekt og þar fjallar hann annarsvegar
um hinar umdeildu stórbyggingar í miðbæ Hafnar-
fjarðar og hinsvegar hliðstæðar byggingar í fyrr-
nefndum, dönskum bæjum.
Skáldið
át sér aldurtrega þó hart væri í ári, segir Gísli
Jónsson um annað höfuðskáld 17. aldar, Stefán í
Vallanesi, í 2. hluta greinaflokks um trú, upplýsingu
og rómantík, sem byggður er á háskólafyrirlestrum
hans.
Staðarstaður
á Snæfellsnesi er meðal hinna nafnkunnu höfuð-
bóla landsins allt frá þeim dögum að Ari fróði var
prestur þar. Blaðamaður Lesbókar var þar á ferð
og naut gestrisni séra Rögnvaldar og leit á lista-
safn hans, svo og kirkjuna og rekur ýmislegt sem
tengist sögu staðarins.
Þessi öld er undarlig,
allir góðir menn um sig
ugga mega að mestu,
iUir taka yfirráð,
af því hef ég um stundir gáð
að þeim er fylgt í flestu.
Fer ég með efnið undarlegt:
Ef þér gimizt nokkuð frekt
manna fylgi að fanga,
þá skal hann ekki óttast guð
og ekki stunda hans heilög boð,
heldur rækja hið ranga.
Þingheimurinn þýtur upp,
þegar hann sér Belzebub
dýrkaður er af einum,
aðhyllast og elska hann,
einnig verja, hver sem kann,
bæði í ljósi og leynum.
Þeir sem seilast aðra á,
orga, deila, stinga, slá,
strjúka, stela, ljúga,
og útlegðar vinna verk,
vömin er þeim nógu sterk
hjá flestum manna múga.
Sá hinn góði er gjarðafár,
gisna má hann síð og ár,
dyttar að honum enginn,
sem sú eik fyrir utan tröð,
er engan hetir börk né blöð
og öll er af sér gengin.
Mútan tekur máttar-skref,
má hún það rétta atiátsbréf
segjast verstu synda;
þá hefur fjandinn skrifað skrá
og skvett forgylltum sandi á,
sem bæði augun blindar.
Hún réttlætir ranglátan,
ranglætir hinn fróma mann,
gerir svo greitt að tiækja;
þeim hana tekur, talar hún í,
tekst þeim varla upp frá því
réttdæmið að rækja.
Því er nú orðið illt í heim,
að enginn sinnir manni þeim,
er gerir sinn guð að stunda
og breytir eftir boðum hans,
brýtur ríkið andskotans;
hann má fara til hunda.
Stefán Ólafsson, f. 1619, d. 1688 (fæðingarárið er þó óvíst) var prestur í Vallanesi á
Héraði og höfuðskáld 17. aldar ásamt Hallgrimi Péturssyni. Hann var fomfræðingur
og þýðandi, þýddi Völuspá og Snorra-Eddu á latínu og sneri á íslenzku verkum klassískra
skálda. Hér vísast ennfremur til kafia um Stefán í grein Gísla Jónssonar á bls, 8.
Stuttur skóli en
eftirminnilegur
Skólar sem ekki veita sérstök
réttindi og standa til hliðar
við allt hefðbundið nám,
verða sífellt fyrirferðar-
meiri í íslenzku samfélagi
og eru afar þarfur þáttur
fyrir almenna menntun
þjóðarinnar. Þar á meðal
má nefna Bréfaskólann sem búinn er að
starfa síðan 1940 og er rekinn af sjö samtök-
um. I þessum flokki eru einnig Námsflokk-
ar Reykjavíkur, sem hafa starfað óslitið sið-
an 1939 og þar eru nú 1400 manns að læra
eitt og annað. I málaskólum er fjöldi manns
að bæta við tungumálakunnáttuna, eða
kannski að bæta fyrir það sem af einhverj-
um ástæðum fórst fyrir á unglingsárunum,
og annar eins fjöldi eða jafnvel enn meiri
er að bæta við sig fótamennt í dansskólun-
um. Undir þessu formerki starfar Tóm-
stundaskólinn, og fjölmargir listaskólar, að
ekki sé nú talað um ósköpin; nefnilega nám-
skeið í flestu milli himins og jarðar.
Nám er sjálfsstyrking í augum margra
og þá skiptir engu máli hvort það veitir
réttindi. En ekki hefur allt slíkt nám fengið
byr í seglin. Nægir að benda á skólann í
Skálholti, sem sniðinn var eftir norrænum
lýðskólahugmyndum frá því fyrr á öldinni.
Kannski væri hægt að reka slfkan skóla hér
í þéttbýlinu og þá sem kvöldskóla. En sem
heimavistarskóli í Skálholti gekk hann ekki
og varð að hverfa frá þeirri hugmynd.
Aftur á móti var annar heimavistarskóli
í Biskupstungum sem gekk vel og lengi:
íþróttaskóli Sigurðar Greipssonar í
Haukadal. Sigurður var ekki aðeins glímu-
kóngur í fimm ár samfleitt; hann var garp-
ur eins og Jóhannes Jósefsson og fleiri sem
um aldamótin urðu upptendraðir af hetju-
móði í anda fornkappanna.
Sigurði Greipssyni var mest í mun að
vinna að „ræktun lands og lýðs“ og braut-
ryðjandastarf hans er merkara en svo.að
það megi gleymast. En gleymskan er mögn-
uð; í hinni nýju Islenzku Alfræðibók er ekki
hægt að sjá að hann hafi verið til.
Sigurður sótti sér menntun á íþróttaskól-
ann í Ollerup í Danmörku, sem mikið orð
fór af þá; var þar samtímis öðrum íslenzkum
glímukappa, Þorgeiri í Gufunesi. Þorgeir
var svo knár að hann gat stokkið hæð sína
með leikfimisstökki, en saman voru þessir
íslenzku kappar nefndir ísbirnimir og var
sagt að þeir hefðu stundum gert það að
gamni sínu að taka danska skólabræður sína
og stafla þeim. ÝkjmTiar eru ugglaust álíka
og þá er Egill Skallagrímsson barðist einn
við átta og við ellefu tvisvar.
Sigurður Greipsson stofnaði íþróttaskól-
ann í Haukadal 1927 og byggði yfir hann
stórhýsi á þeirrar tíðar mælikvarða, enda
þótt vegurinn þangað væri mestanpart
frumstæður ruðningur fyrir hestvagna með
tilheyrandi forarvilpum og kafhlaupi. Skól-
ann rak hann óslitið til 1970 og þar voru
að jafnaði um 20 nemendur í fjóra mánuði
á vetri hveijum, en 43 þegar mest var. Alls
urðu nemendur Sigurðar 823 á þessum 43
árum sem skólinn starfaði.
Segja má að höfuðáherzlan hafi verið á
leikfimi, en að auki var kennd íslenzk glíma,
frjálsar íþróttir og sund. Hópíþróttir voru
alls ekki kenndar eða stundaðar og aldrei
var gripið í handbolta eða fótbolta; aðstaðan
til þess var þó fyrir hendi eftir að Sigurður
byggði glæsilegan, nýjan íþróttasal rétt eft-
ir stríðslokin. Að auki voru á námskránni
nokkrar bóklegar greinar eins og íslenzka,
íþróttasaga og heilsufræði.
Kenningar íþróttafrömuða um leikfimi
voru á fyrriparti aldarinnar frábrugðnar
þeim sem síðar komu til skjalanna og farið
var að kenna undir miðja öldina. Sigurður
gerði mér vitanlega enga breytingu á þeirri
leikfimi, sem hann hafði lært í Ollerup, og
mér virðist nú að hljóti að hafa átt uppruna
sinn í herþjálfun. Hún var bam síns tíma
og okkur fiimst nú að hún hafi verið nokkuð
stíf og að æfingamar hafi verið gerðar full
hratt til að nýtast. Samt tókst að gera stirða
stráka hjólliðuga svo þeir tóku flikkið með
elegans um það er lauk.
Líkt og flestir strákar úr nágrenninu fór
ég í íþróttaskólann skömmu eftir fermingu.
Þeir mánuðir hafa orðið mér minnisstæðir
æ síðan. Krafturinn og hreyfiþörfin em rík
á þeim áram og maður naut þess að hamast
í Qiróttum meiripart dagsins.
En jafnvel ennþá minnisstæðari era mér
óformlegir og blaðalausir fyrirlestrar Sig-
urðar í greinum sem áttu að heita íþrótta-
saga og félagsfræði, en vora í rauninni sam-
bland af hvora tveggja ásamt mannkyns-
sögu, hugleiðingum um vísindi, náttúrufræði
og jafnvel bókmenntir. Sigurður Greipsson
var kennari af guðsnáð í þeim skilningi að
kennsla hans var innblásin og hlaut að hrífa
hvert dauðyfli með sér og vekja til umhugs-
unar. Til áherzluauka lyfti hann sér upp á
tær, dró andann djúpt og þandi út nasa-
vængina, rétt eins og hann ætlaði í þann
veginn að leggja andstæðing á hælkrók aft-
ur fyrir báða um leið og flautan gall. Á því
bragði lagði hann alla andstæðinga sína í
íslandsglímunni ár eftir ár og þeir gátu aldr-
ei varast það. En hann var illa haldinn af
glímuskjáifta nóttina áður, sagði hann okk-
ur; stóð þá stundum í bala með köldu vatni
til að róa sig. Hann hafði litla samúð með
linku, til dæmis ef hann þóttist sjá að menn
drægju af sér. Áttí þá tál að hæðast óspart
að þeim, en sagði svo eins og við sjálfan sig
á eftir: „Eg hef áhyggjur af því að mér finnst
strákar ekki eins harðir núna og á fyrstu
árum mínum í þessum skóla.“
Sigurður Greipsson hafði meðtekið þá
hugsjón að ungir menn ættu að herða sig
með kulda. í því skyni vorum við reknir
uppúr lauginni og látnir velta okkur uppúr
snjó. Sjálfur hafði Sigurður iðkað það að
fækka fötum að vetrarlagi og taka sund-
sprett í ám. Mér skilst að núna þætti það
frekar vafasamt frá heilsufarslegu sjónar-
miði. En sú þjálfun kom sér vel einn vetur-
inn á fyrstu áram skólans, þegar fé frá Sig-
urði lenti út í hólma í hörðum streng í
Tungufljóti. Þá fór hann úr öllu; batt á sig
vað sem skólapiltar héldu í og komst út í
hólmann til bjargar fénu. Hvort hann tók
húðstrokur á eftir veit ég ekki, en það var
eitt af því sem þótti heilsusamlegt þegar
menn stigu uppúr jökulköldu vatni.
Sigurði tókst ekki að innræta þessum
skrifara garpskap, og aldrei varð ég annað
en skussi í glímu. En námstíminn í skólanum
markaði þáttaskil í þá vera, að ég hef æ
síðan haft ánægju af íþróttum, ekki þó sem
áhorfandi heldur þátttakandi. Að leggja sig
eftir og leysa flóloiar tæknigreinar er sér-
stök áskorun og er meiri skemmtun en ann-
að sem ég þekki. Þá ánægju hafði ég fyrram
í frjálsum íþróttum og síðustu tvo áratugina
í golfi. Það er sagt að lengi búi að fyrstu
gerð og þó langt sé um liðið frá hinum glað-
væra dögum í Haukadalsskóla, slæ ég að
líkindum golfboltann einhverjum metrum
lengra vegna undirstöðunnar þaðan.
En Sigurðar Greipssonar minnist ég ekki
aðeins sem vinar og góðs nágranna til
margra ára, heldur finnst mér hann vera
einn þeirra, sem gnæfa uppúr hinum „þung-
búna, nafnlausa skara“, og vera í senn
ógleymanlegur maður og persónugervingur
vakningarinnar um síðustu aldamót. Það er
gott að hafa fengið að kynnast slíkum manni.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 8.JANÚAR1994 3