Lesbók Morgunblaðsins - 08.01.1994, Blaðsíða 7

1
Mig hafði langað til að koma við á Staðar-
stað til þess að hitta séra Rögnvald, sem
alltaf er eins og hressandi andblær, en einn-
ig að koma á fæðingarstað Jóhanns Jónsson-
ar, skálds, sem ég hef lengi haft miklar
mætur á og tel „Söknuð" með því bezta sem
ort hefur verið á íslenzku á þessari öld. Sökn-
uður var framúrstefnuljóð á þeim tíma, en á
sér útlendar fyrirmyndir eins og bent hefur
verið á, enda lögmál, að list fæðist af list og
fátt er alveg nýtt undir sólinni. Jóhann held-
ur hinsvegar í stuðlasetninguna, þá gömlu
íslenzku hefð, en þrátt fyrir það mun mörgum
hafa þótt Söknuður vera einhverskonar
lausamálstexti fremur en kvæði; svo bundnir
sem menn voru við ákveðnar ljóðlínur og ljóð-
form „þjóðskáldanna" á fyrriparti aldarinnar.
Jóhann fæddist á Staðarstað árið 1896 en
dó úr berklum fyrir aldur fram úti í Leipzig
1932. Það þótti sæta tíðindum þegar Söknuð-
ur birtist í tímaritinu Vöku árið 1928; Jóhann
þá orðinn illa haldinn af berklaveikinni og
grunaði að hverju stefndi. Söknuður er „að
sínum hætti andlátskvæði eins og mörg feg-
urstu kvæði túngunnar“, hefur Halldór Lax-
ness sagt, en þessir ungu skáldbræður kynnt-
ust og urðu vinir úti í Þýzkalandi.
Ekki verður sagt að Jóhann Jónsson hafi
mótast á Staðarstað. Hann ólst upp í Ólafs-
vík og var látinn ganga menntaveginn eins
og sagt var þá. Stúdent varð hann frá
Menntaskólanum í Reykjavík 1920; var auk-
nefndur þar Jóhann Byron vegna þess að
hann var skáld og gekk haltur eins og Byron
lávarður. Jóhann var þó enn þekktari sem
frábær upplesari ljóða og naut þess að hafa
fallega bassarödd eins og Davíð Stefánsson
og séra Rögnvaldur. Mörgum þótti ógleym-
anlegt að hlusta á Jóhann lesa upp og úti í
Þýzkalandi náði hann slíkum tökum á þýzku
máli, að hann las þar einnig upp ljóð með
svipuðum áhrifamætti. Hann var eitt af „16
skáldum í 4. bekk“, sem Tómas Guðmunds-
son nefnir í kvæði sínu, Austurstræti.
En Jóhanns naut aðeins við skamma stund
í listalífinu í Reykjavík. Að stúdentsprófi
loknu fór hann til Þýzkalands þar sem hann
dvaldist langtímum á heilsuhælum og kom
aldrei til íslands þau ár sem hann lifði, en
aska hans var flutt til Ólafsvíkur. I formála
að „Kvæðum og ritgerðum" eftir Jóhann, sem
Halldór Laxness sá um útgáfu á 1952, segir
hann svo í formála: „Virtist mörgum sem við
hann kynntust, að þeir hefðu eigi áður vitað
úngan svein fagna innborinni ljóðgáfu svo
alskapaðri sem hann“.
X
Höfuðbólið Staðarstaður átti hlunnindi og
ítök víða í nágrenninu. Þar á meðal var út-
ræði frá Tröðum í Staðarsveit og höfðu prest-
ar þar löngum einn bát eða fleiri í útróðrum.
Þar endaði stormasamt líf Lofts Þorsteins-
sonar, Galdra-Lofts eins og hann hefur jafn-
an verið nefndur. Á síðasta sprettinum var
Loftur nær sturlaður og menn heyrðu hann
segja: „Sunnudaginn i miðfóstu verð ég í
helvíti og kvölunujn“. Honum var þá ráðlagt
að leita til prestsins á Staðarstað, sem þótti
ágætur maður og trúmaður mikill. Hann tók
Lofti vel og lét hann aldrei við sig skilja,
nótt né dag. En eitt sinn er prestur þurfti
að fara að heiman vegna embættásins, hresst-
ist Loftur og gekk þá niður að Tröðum.
Fékk hann bóndann þar til að hvolfa upp
litlum báti því hann vildi róa út fyrir land-
steina og renna færi sér til hugarhægðar.
Logn var veðurs, en til bátsins hefur ekki
síðan spurst. Það þóttist maður einn sjá af
landi, að grá hönd og loðin hafði komið upp
þegar báturinn var kominn vel á flot. Tók
hún um skutinn þar sem Loftur sat og dró
allt í kaf.
Það var komið hausthljóð í vindinn hjá
Lofti. Og það vai- komið hausthljóð í vindinn
og Ijóðin hjá Jóhanni þegar hann orti Sökn-
uð, sem endar svo:
En þei, þei, þei - svo djúpt sem vor samvizka sehir,
oss sönglar þó allan dann dag
við ekðarlaus eyrnn
eitthvað, því iflrt sera komið sé hausthþóð í vindinn,
eitthvað, því líkt sem syngi vor sálaða móðir
úr sjávarhljóðinu’ í jjarska..
Og eyðileik þrungið
hmlar vort hjarta
hljðtt út í bláinn:
Hvar? ...Ó hvar?
báti, óveður í aðsigi. Myndin lýsir smæð
mannsins gagnvart höfuðskepnunum ogþeim
reginöflum sem fólgin eru í vindi og sjó. I
henni má iesa ógnun, en einnig von, á hálfum
fletinum kalt, djúpt hafíð og yfír því dimmur
óveðurshiminn, en hins vegar lygn sjór og
vinalegur undir heiðskíru lofti. Milli þessara
andstæðna er maðurinn, og er á hans valdi
að ráða stefnunni.
Maðurinn í bátnum á einnig að tákna lífs-
leiðina þar sem dauðinn er það andartak
þegar báturinn hverfur við sjóndeidarhring.
í þessari einfóldu líkingu sé ég það, að sá
tími sem manninum er enn ætlaður, er fjar-
lægðin frá sjóndeildarhring, en fyrir þeim
sem hverfur sjónum áhorfenda er forinni
ekki lokið, því hann heldur áfram mót óend-
anlegri sjónarrönd."
í kirkjunni á Staðarstað er líka veflista-
verk eftir Ruth Malinovski, sem er danskur
gyðingur og flóttakona frá Vínarborg og
gluggar úr steindu gleri eftir Leif Breiðfjörð
og myndir af atburðum úr Biblíunni eftir
Tryggva Ólafsson.
VIII
Skammt frá kirkjunni á Staðarstað stend-
ur minnisvarði eftir Ragnar Kjartansson
myndhöggvra um Ara fi-óða Þorgilsson, en
Ragnar var frá Staðarstað, sonur séra Kjart-
ans, sem vikið verður að síðar. Á minnisvarð-
ann er letruð hin sígilda áminning ft-æði-
mannsins um að hafa heldur það er sannara
reynist þegar Ijóst þykir að missagnir hafi
orðið í fræðum.
Staður á Ölduhrygg var talin með mestu
hlunnindajörðum landsins. Af því leiddi að
þar var höfðingjasetur. Á Sturlungaöld
bjuggu þar fegðarnir Þórður Sturluson, bróð-
ir Snorra í Reykholti, og Sturla Þórðarson
lögmaður, sem vitað er að skrifaði íslend-
ingasögu í Sturlungu og fleiri rit. Það segir
líka einhverja sögu að ekki færri en fjórir
prestar frá Staðarstað urðu biskupar og sá
fimmti ólst þar upp.
Af öðrum prestum á Staðarstað sker Kjart-
an Kjartansson sig óneitanlega nokkuð úr.
Hann gegndi þar embætti á árabilinu 1922-
1938 og þótti góður kennimaður, en ekki
þótti mönnum síður til þess koma, hversu
gott lag hann hafði á allskonar vélum og var
þar að auki hugvitsmaður. Þessvegna var
hann ekki aðeins sálusorgari sóknarbarna
sinna, heldur viðgerðarmaður, sem endurlífg-
aði klukkur og gerði við saumavélar. Áður
hafði hann verið prestur í Stað í Grunnavík
og fann þá upp snjófleyg, sem er einskonar
drifakkeri til að stöðva sig í á harðfenni og
í hættulegum bratta. Aðrar aðstæður heimt-
uðu annarskonar uppfinningu, þegar hann
var um tíma á Bakka í Ölfusi, þaðan sem
heyskapur var stundaður f hinum frægu Ölf-
usforum. Þar útbjó séra Kjartan þrúgur
undir hestana, sem dugðu tii að fleyta þeim
yfir verstu keldumar. Sú uppfinning hans
sem sígildari verður áð teljast og enn er í
Séra Rögnvaldur Finnbogason, prestur á Staðarstað, við skírn-
arfontinn. Á bak við hann er eitt af listaverkum Tryggva
Ólafssonar.
Gluggi í kirkjunni á Staðarstað með steindu gleri eftir Leif
Breiðfjörð.
notkun, er berjatínan eins og við þekkjum
hana.
Vegna alls þessa hefur séra Kjartan verið
nefndur sem ein af fyrirmyndum Halldórs
Laxness að Jóni prímusi í Kristnihaldi undir
Jökli.
Við Tungnamenn teljum Ara fróða sveit-
unga okkar enda þótt minnisvarði hans standi
á Staðarstað. Samkomuhúsið í Biskupstung-
um heitir Aratunga og er nefnt efiir honum.
Það helgast af því að Ari var fóstraður upp
í Haukadal hjá HalU Þórarinssyni og hann
lærði í skóla Teits ísleifssonar, sem einnig
var í Haukadal. Um Ara Þorgilsson er ann-
ars færra vitað en vert er. Höfundur íslend-
ingabókar er nálega sá eini sem fræðimenn
þykjast geta bent á með vissu af þeim höfund-
um fombókmennta, sem koma á undan Snor-
ra Sturlusyni. Menn era hinsvegar ekki á
einu máli um það hvort Ari hafi sleppt því
að geta um eitthvert „landnám fyrir land-
nám“ og sú kenning hefur heyrst að hann
hafi verið á mála hjá höfðingjum að skrifa
„rétta“ landnámssögu, en allt em það ágizk-
anir.
IX
Svo höldum vér leið vorri áfrrn, hver sína villigötu,
hver i sínu’ eigin lífi vegvilltur, framandi maður;
og augu vor eru haldin og hjörtu vor trufluð
af hefð og löggrónum vana að þ'úga sjálfan sig dauðan.
Jiíhann Jónsson / úr Sðknuði.
í kirkjunni á Staðarstað. Innst í kórnum er ekki glerrúða og útsýni til sjávar þótt
svo mætti halda, heldur er þetta hin óhefðbundna altaristafla sænska Hstamannsins
Lars Hofsjö.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 8.JANÚAR1994 7