Lesbók Morgunblaðsins - 08.01.1994, Blaðsíða 9

og er þar nú fjölmennt orðið, fæddist prest-
hjónunum, mad. Margrétu Þorsteinsdóttur
og sr. Þorkatli Arngrímssyni sonur. Hann var
snemma bráðgjör. Mad. Margrét var út af
píslarpresti þeim í Vestmannaeyjum sem
Tyrkjar hjuggu í herðar niður í helli, samsinn-
is og þeir rændu Guðríði Símonardóttur sem
þeir gerðu sér að ambátt og gáfu þó vefnað-
inn pell.
Bóndi Margrétar maddömu taldi sig ekki
miður ættaðan, sonur Arngríms lærða og
Sigríðar Bjamadóttur prests á Grenjaðar-
stað. Arngrímur hafði fyrr átt Solveigu Gunn-
arsdóttur sem kölluð var fegurst kvenna á
Islandi sinnar tíðar og nefndist Solveig
kvennablómi.
Við fórum stuttlega yfir sérstæðan ævifer-
il hins unga sveins frá Görðum, þar sem Alft-
nesingar hggja úti og sofa aldrei; hann nefnd-
ist Jón og nú oftast nær Vídalín, þótt fremur
væri hann nefndur Þorkelsson meðan hann
lifði. En þeir afkomendur Amgríms lærða
nefndu sig Vídalín eftir Víðidal í Húnaþingi,
stoltir af uppruna sínum.
Afkomendur Amgríms lærða komu reynd-
ar víða við. Einn þeirra, út af kvennablóman-
um, kom okkur við um sinn. Vestur í Selárdal
í Amarfirði, þar sem menn kunnu að fara
með staf, sat sr. Páll Bjömsson er næst gekk
herra Brynjólfi að öllum lærdómi aldarinnar.
En hann hafði það umfram biskup, að gera
út þilskip og halda mælskuskóla, en hann var
líka sanntrúaður á galdur. I Selárdal hjá sr.
Páli frænda sínum var Jóni komið fyrir til
náms um sinn. Þurftum við því engar þjóðsög-
ur um það, hvemig Jón Þorkelsson hefði
öðlast mælskugáfuna, þó að við rifjuðum þær
upp til gamans. Samtímamenn Jóns kunnu á
því enga skýringu - né heldur bráðlyndi hans,
einkum við öl - nema þá, að hvort tveggja
hefði honum áunnist í álfheimum.
Við stöldraðum stutt við nám og útúrdúra
Jóns Þorkelssonar í útlöndum, en skyggnd-
umst inn í brúðkaupsveislu hans í lok aldar
eiðsins, er hann var fyrir skömmu biskup
orðinn í Skálholti eftir undraskjótan embætt-
isframa. Það er ár 1699. Stórmannlegt gildi
er haldið í Skálholti, þegar hinn ungi biskup
binst hjúskapareiði Sigríði dóttur Jóns Vig-
fússonar Hólabiskups, systur Þórdísar matr-
ónu í Bræðratungu sem bundin var þeim
ólukkulega höfðingja, Magnúsi Sigurðssyni,
og seinna nefnd Snæfríður Islandssól. Við
mundum eftir hversu með ólíkindum Jón Vig-
fússon varð kynsæll, sá sem seldi með okri
tóbak í baukum frekar en að annast biskups-
verkin og nefndur var af alþýðu manna
Bauka-Jón.
Undir svignandi krásaborðum í Skálholti í
september 1699 sáum við meðal annarra sitja
23 presta, þrjá sýslumenn og annan lögmann-
inn.
Aðeins tveimur mánuðum fyrir brúðkaup
sitt sór Jón Þorkelsson annan eið sem ekki
þótti minna um vert. Öld eiðsins lauk að sjálf-
sögðu á einhverri stórbrotnustu eiðtöku sem
á landi þessu hefur orðið. Það var á sjálfum
Þingvöllum við Öxará, og var fjölmenni á
völlunum og þrjár fallbyssur. Fyrstir unnu
hollustueiða Friðriki IV arfakóngi og ein-
valdsherra, biskuparnir báðir, Jón Þorkelsson
og Bjöm Þorleifsson. Síðan hver af öðmm,
andlegur og verslegur, lögmenn og biskupar
standandi uppréttir, en minni embættismenn
á hnjánum, báðum. Hér stóð enginn á rétti
sínum með öðmm fæti eins og Páll Jónsson,
afi Brynjólfs, á sínum tíma. Þessi athöfn tók
langan tíma, biskupar sóra um dagmál, en
hinir lægstu um sólarlag. Daginn eftir var
Islendingum gefíð öl að drekka. Öld eiðsins
var liðin.
Magister Jón Þorkelsson frá Görðum horfði
á höfðingjahópinn á Þingvöllum sverja eiða
og drekka öl á Pétursmessu og Páls við Öx-
ará 1699. Hann átti eftir að kynnast þessu
liði betur og lesa því textann.
IV
Og svo var það öldin 18. Hún hófst með
ósköpum, ördeyðu á fiskimiðum og mannfelli
af hungri og harðrétti. Hvenær skyldi sá
mælir, sem þessu fátæka fólki var ætlaður,
verða troðinn og skekinn og fleytifullur? Þess
var langt að bíða, en kynstofninn lifði af, svo
sem fyrir guðs náð. Eftir bóluna miklu, sem
olli því meðal annars, að ekki verður ætt
rakin til biskupshjónanna sem vígðust í Skál-
holti 1699, vora íslendingar orðnir 30-35 þús-
und. Eftir var ógurlegt hallæri um öldina
miðja og sjálf Móðuharðindin, þegar lengra
leið út á. Einhvem veginn fórst fyrir að flytja
afganginn af þessari aumu þjóð suður á strjál-
byggðar heiðar Jótlands; þó að þar væri kúsk-
arpt víða, var þó hvorki Heklufell né helvíti
í því landi.
Fyrst alls, sem deyr í hörðu ári, er guðs
miskunn. Biskupinn í Skálholti, efunarlaus
rétt-trúnaðarmaður, reiddi svipuna að háum
og lágum. Við hlýddum öðra hvora á þramu-
lestra hans. Á 5. sunnudag eftir þrettánda:
Framhald í Lesbók 22. jan.
Indíánar tóku víða í upphafí vel á móti Spánverjum.
tvær til átján milljónir.
Fjórum öldum síðar, við
lok 19. aldar, voru
afkomendur þeirra,
indíánar og inúítar, ekki
nema liðlega hálf milljón.
. Málverk sem sýnir sigur Cortésar við Tenochtitlán. í rauninni vannst sigurinn ekki
Ihitir Ornolt 1 horlacius með vopnum, heldur innflutningi bólusóttar.
Bólusóttin Sem Sigurvegari
pænsku sigurvegararnir yfir Mið- og Suður-
Ameríku, los conquistadores, áttu stríðsgæfu sína
fremur að þakka bólusóttarveirunni en hrossum,
byssum og öðrum yfírburðum í hertækni.
Snemma árs 1519 sigldi Hernán Cortés með
her frá Kúbu til Mexíkó til að leggja ríld
Asteka undir Spánarkonung. í nóvember hélt
hann inn í höfuðborg Astekaríkisins, Tenoc-
htitlán, sem nú heitir Mexíkóborg. Landstjóri
Spánverja á Kúbu sá ofsjónum yfir frama
Cortésar og sendi lið til að handsama hann.
Cortés hélt til móts við landa sína og sigraði
þá með skyndiáhlaupi. Á meðan risu Astekar
upp gegn liðinu sem Hánn hafði skilið eftir í
höfuðborginni. I júní 1520 sneri hann aftur
til Tenochtitlán með mikið lið til bjargar mönn-
um sínum en beið lægri hlut fyrir fjölmennum
her Asteka. Jafnvel er talið að hann hafi misst
tvo þriðju manna sinna.
Meðan menn Cortésar sleiktu sárin eftir
ósigurinn geisaði bólusótt meðal Asteka. Þeg-
ar Spánveijar settust um Tenochtitlán
snemma vors 1521 varð fátt um vamir og
borgin féll þá um haustið.
Frambyggjar Norður-Ameríku urðu líka
fyrir barðinu á bólunni. Hér skal aðeins get-
ið tveggja heimilda um það.
Um aldamótin 1800 náðu Bandaríki Norður-
Ameríku frá strönd Atlantshafs vestur að
Mississippi. Einnig höfðu Bandaríkjamenn
ítök á allstóra svæði við Kyrrahafsströnd
norðan við Kalifomíu nokkuð norður fyrir
núverandi landamæri Kanada. Kalifomía,
Texas, Mexíkó og Flórída vora þá á valdi
Spánverja en Frakkar réðu miðbiki landsins
sem kallað var einu nafni Louisiana og náði
frá Mississippidal vestur að Klettafjöllum.
Árið 1803 keyptu Bandaríkjamenn allt Louis-
ana af Frökkum. Jefferson forseti fylgdi kaup-
unum eftir með því að gera út leiðangur tíl
að kanna hið nýfengna svæði, kynna íbúum
þess nýja valdhafa og leita að færri verslun-
Þegar Kristófer Kólumbus
kom til Vesturálfu, hinn
12. október 1492, er talið
að íbúar Ameríku norðan
Mexíkó hafi verið á bilinu
Með drepsótt-
ír í farteskinu
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 8.JANÚAR1994 9