Lesbók Morgunblaðsins - 08.01.1994, Síða 10

í
I
4
arleið um ár og fjöll að strönd Kyrrahafs.
Leiðangrinum stýrðu tveir liðsforingjar úr
Bandaríkjaher, Meriwether Lewis og William
Clark. Á árunum 1804-6 fóru þeir á bátum
upp Mississippi og Missouri, þaðan landleiðina
yfir KlettafjöÚ, niður Kólumbíufljót að Kyrra-
hafi og svipaða leið til baka.
í sögu leiðangursins er getið skelfi-
legra afleiðinga bólusóttar. í mars 1806,
þegar þeir voru naerri Kyrrahafi, fór Clark
í könnunarferð og kom í indíánaþorp þar sem
flest hús voru auð og í niðumíðslu. Hann bað
um skýringu og fyrir hann var leidd gömul
kona sem bar ör efdr bólusótt. Var honum
sagt að hún hefði í æsku verið nærri dáin
af veikinni sem hún væri nú mörkuð af
og allir íbúar húsanna sem nú voru í eyði
hefðu þá orðið sóttdauðir. Miðað við aldur>
konunnar þótti Clark líklegt að veikin
hefði geisað einum þrjátíu árum fyrr.
Árið 1837 barst bólusótt með grávörukaup-
mönnum tii Fort Kenzie í Montana. Þaðan
breiddist veikin norður um Kanada og gerði
mikinn usla meðal indíána. Verst urðu úti
svartfetar og blóðindíánar og er talið að um
3/4 þeirra hafi látist. Hjá þessum kynkvíslum
hefur greinst hæst hlutfaÚ í heimi af A-blóð-
flokki, eða 59%.
Bólusótt er með skæðustu sjúkdómum sem
á mannkynið hafa herjað. Nú telja menn að
henni hafí verið útrýmt. Aðeins eru eftir rækt-
aðir veirustofnar á rannsóknastofum, meðal
annars vegna hugsanlegra nota í hemaði.
Heimildir Um Bólusótt
Elstu skráðar heimildir um bólusótt eru
kínverskar, frá því um 250 f.Kr. Þá er talið
að Húnar hafi flutt drepsóttina með sér tíi
Kína. Fullvíst má telja að veikin hafi herjað
mun lengur á mannkyn.
Bólusóttar á Norðurlöndum er fyrst getið
f Flateyjarbók, þar sem meðal annars er greint
frá farsótt á íslandi árið 1240. Síðan er vitað
um 19 stórfaraldra af bólusótt hér á landi, frá
1306 til 1846.
Á síðari helmingi 18. aldar veitti enskur
læknir, Edward Jenner, því athygli að mjalta-
konur og aðrir sem umgengust nautgripi fengu
sjaldan bólusótt en smituðust af dýrunum af
meinlausum kvilla, kúabólu. Með því að smita
fólk af kúabólu, bðlusetja það, tókst honum
undir aldamótin að koma í veg fyrir að það
fengi bólusótt. Fyrir daga kúabólusetningar
voru menn stundum viljandi smitaðir af bólu-
sótt. Þótti það valda vægri sótt og veitti lífstíð-
arónæmi. Áðferðin var þó ekki hættuiaus.
Smitsjúkdómar Og Ónæmi
En það voru fleiri sjúkdómar en bólusótt
sem lögðust á frumbyggja Ameríku. Misling-
ar, inflúensa, svarti dauði, bamaveiki, tauga-
veiki, kólera, skarlatsótt, kíghósti og fleiri
sóttir fóru eins og eldur í sinu yfir nýja heim-
inn og stráfelldu íbúana.
En hvers vegna lögðust allir þessir sjúk-
dómar svo miklu þyngra á frumbyggja Vest-
urálfu en á íbúa gamla heimsins?
Þar sem smitsjúkdómur er landlægur er
jafnan talsverður hluti íbúanna ónæmur fyrir
honum, menn sem hafa áður tekið veikina og
mynda mótefni gegn henni í þeim mæli að
þeir sýkjast ekki aftur. Þetta á til dæmis við
um kvef. Hérlendis, og víst í flestum löndum,
eru jafiian einhverjir kvefaðir þótt tíðnin sé
breytileg, en ónæmið kemur í veg fyrir stórfar-
aldra. Aðrir sjúkdómar ganga sem farsóttir.
Á miili misskæðra faraldra líður nokkur tími
þegar sjúkdómsins gætir alls ekki á tilteknu
svæði.
Meðan skæður sjúkdómur eins og bólusótt
gengur yfir eykst jafnt og þétt hlutfall þeirra
sem ónæmir eru. Þeir sem ná sér af veikinni
taka hana ekki aftur. Hlutfallstala ónæmra
hækkar líka eftir því sem fleiri deyja úr veik-
inni. Þar kemur að útbreiðslan stöðvast, sýkill-
inn deyr út í stofninum og um lengri eða
skemmri tíma eru ekki forsendur fyrir nýjum
faraldri. Þetta mætti kalla hjarðónæmi.
Með tímanum dregur úr hjarðónæmi. Þeir
Trúarbrögð Asteka kröfðust blóðfórna.
Hér má sjá höfuð sem höggvin voru af
Spánverjum og hestum þeirra. [Teikning
eftir Asteka.]
ónæmu deyja og í þeirra stað fæðast einstakl-
ingar sem tekið geta sjúkdóminn. Fyrr eða
síðar má svo búast við nýjum faraldri, nema
fyrirbyggjandi aðgerðir komi til. Og að öðru
jöfnu má vænta þess að hann verði eftir því
skæðari sem hléið var lengra.
Árið 1846 bar gestur frá Kaupmannahöfn
mislinga til Færeyja og 6.000 af 8.000 íbúum
eyjanna veiktust. Þá voru 65 ár síðan veikin
hafði síðast borist þangað. Enn skelfilegri
usla getur smitsjúkdómur samt valdið þar sem
hann hefur aldrei komið áður og engir því
ónæmir. Enginn vafi er á að þetta er skýring-
in á því hversu grátt farsóttir frá Evrópu léku
íbúa nýja heimsins. Þeir höfðu aldrei fyrr
komist í snertingu við þessa sjúkdóma.
Þess eru mörg dæmi að íbúar afskekktra
svæða hafi orðið illa úti þegar til þeirra bár-
ust sjúkdómar sem þeir höfðu aldrei kynnst.
Má þar nefna síðustu steinaldarmennina,
frumbyggja Tasmaníu. Þeir urðu að þola
margs konar yfirgang Breta, einkum á 19.
öld. Þar kom þó að
nýlenduherramir sáu
að sér og söfnuðu um
200 frumbyggjum
sem eftir lifðu á
vemdarsvæði þar
sem þeir urðu allir
sóttdauðir, sá síðasti
(eða sú síðasta, því
það var kona) árið
1876.
En það vekur furðu
að íbúar heillar
heimsálfu höfðu fyrir
500 árum ekki kynnst
þorra þeirra farsótta
sem öldum saman
höfðu hrellt menn
bæði austan við þá og
vestan. Þess má þó
geta að beinaleifar frá
Kalifomíu, Mexíkó og Perú benda til beina-
berkla í Vesturheimi löngu fyrir daga Kóliunb-
usar.
Dreifing Drepsótta
Önnur spuming er kannski enn áleitnari:
Hvers vegna biðu evrópskra hermanna og
landnema í Ameríku enga drepsóttir sem þeir
voru óvanir? Hvers vegna voru hermenn Cort-
ésar við góða heilsu meðan bólusóttin lagði
flendur þeirra í Tenochtitlán að velli?
Vissulega lögðust sjúdómar á menn í Vest-
urheimi en þeir voru fáir banvænir. Einna
skæðust er trúlega sárasótt, sem líklegt má
telja að upprunnin sé í Ameríku. Aldred
Crosby, sagnfræðingur við Háskólann í Aust-
in í Texas, bendir á að evrópskir landnemar
í Norður-Ameríku hafi notið ágætrar heilsu.
Þannig hafi ævilíkur landnámsmanna á Nýja-
Englandi verið 71,8 ár, furðanlega hár aldur
á 17. og 18. öld. Á sama tíma hrundu frum-
byggjar álfunnar á öllum aldri niður af sjúk-
dómum sem Evrópubúar höfðu lengi lifað við
og voru í mesta lagi orsök 10 til 15 dauðsfaUa
af 100 í Vestur-Evrópu á 18. öld. Þar af voru
70% böm yngri en tveggja ára.
Fyrir einum tíu þúsund ámm fóru menn í
Mesópótamíu og víðar í Austurlöndum nær
að búa saman í þorpum og rækta nytjaplönt-
ur og ala húsdýr. Ný þykir líklegt að margir
skæðustu sjúkdómar manna séu komnir úr
húsdýrum þeirra. Bólusótt í mönnum er til
dæmis talin afbrigði af kúabólu, mislingar eru
sennilega komnir í menn úr nautum eða hund-
um og inflúensa úr svínum.
Fyrst eftir að menn tóku þessa sjúkdóma
í gamla heiminum er trúlegt að þeir hafi lagst
jafnt á unga sem aldna, líkt og síðar í Vestur-
heimi. Smám saman komst svo á jafnvægi,
af ástæðum sem fyrr er getið, og sjúkdómam-
Þegar Spánverjar komu til
Vesturheims höfðu indíánar
aldrei séð hesta og skelfdust
riddara sem þeir töldu
sumir ásamt hrossinu eina
furðuveru. [Teikning eftir
Asteka.]
ir lögðust eftir það einkum á böm. Auk þess
má vænta þess að á löngum tíma hafi orðið
arfgengar breytingar á stofnum
manna við það að þeir sem best þoldu
sjúkdómana komust af. Það er til
dæmis tæpast tilviljun hversu
útbreiddur A-blóðflokkur er nú
meðal afkomenda þeirra indíána
sem verst urðu fyrir barðinu á
bólunni í Kanada. A-flokks menn
virðast þola sóttina betur en aðr-
Landnám Yesturheims
Á ísöld huldu jöklar stór svæði á
norðurhveli jarðar og bundu svo mikið vatn
að sjávarborð var mun lægra en nú. Á síð-
asta jökulskeiði var eiði milli Síberíu og Al-
aska þar sem nú er Beringssund og um það
fóru frumbyggjar Ameríku. Þeir era allir tald-
ir ættaðir frá Norðaustur-Asíu. Indíánar og
inúítar bera einkenni mongóla og eru oft tald-
ir til þeirra. Meðal annars eru augntennurnar
sérkennilega spaðalaga. Vitneskja frá sam-
eindaerfðafræði, einkum samanburður á gen-
um í hvatberum, rennir einig stoðum undir
það að frumbyggjar Vesturheims reki ættir
til Norðaustur-Asíu.
Mönnum ber ekki saman um hvenær þess-
ir þjóðflutningar hófust. Ljóst er að menn
voru komnir til Ameríku fyrir rúmlega ellefu
þúsund árum en sumir fræðimenn telja að
fyrstu austurfaramir hafi farið yfir Bering-
seiði fyrir 30 til 40 þúsund árum. Þaðan hafa
þeir haldið suður með vesturströndinni því
jökull tálmaði þeim för austur eftir Norður-
Ameríku. Áhöld eru um hvort landnemamir
komust fyrr suður til Eldlands eða að strönd
N orður-Átlantshafs.
Hafi mennimir flutt með sér skaðlega sjúk-
dóma, sem ótrúlegt er talið, hafa þessir kvill-
Bólusóttin lagðist þungt á indíána. [Teikning eftir Asteka.]
ar ekki komist yfir Beringseiði. T. Dale Stew-
art, mannfræðingur við Smithsonstofnunina í
Washington, hefur lýst eiðinu sem „sýklasíu"
þar sem óblítt loftslag hafi gert útaf við hugs-
anlega sýkla og smitbera á borð við flugur
og orma.
Forfeður frumbyggja Ameríku vom aldrei
í tengslum við kvildjárræktendur Mið-Aust-
urlanda sem fyrstir urðu fórnarlömb farsótta
gamla heimsins. Þess vegna bárast þessar
sóttir ekki til Ameríku íyrr en Evrópumenn
námu þar land fyrir hálfu árþúsundi. Og lítið
fór fyrir eldi húsdýra meðal frambyggja í
Vesturheimi. Þar vora fá dýr fallin til tamning-
ar, eina helst vísundar á gresjum Norður-
Ameríku, en engin ástæða var til að hefta
frelsi þeirra þar sem nóg var af þeim villtum
fyrir daga hvítra landnema. Indíánar í Norður-
Ameríku tömdu þó snemma hunda, jafnvel á
undan íbúum gamla heimsins, og kalkúnar
vora aldir í Mexíkó og naggrísir og lamadýr
í Suður-Ameríku.
Frumbyggjar Ameríku hurfu snemma frá
gamla heiminum og vora langt frá svæðunum
þar sem sjúkdómar manna þróuðust. Þegar
Evrópumenn komu til Vesturheims vora
heimamenn vamarlausir gegn þessum sjúk-
dómum og hafa tæpast náð sér enn, þótt liðin
séu fimm hundrað ár.
Drepsóttimar höfðu úrslitaáhrif á sögu
Ameríku. Svo vitnað sé í einn af heimildar-
mönnum mínum mætti ætla að ef þær hefðu
ekki gengið yfir væru íbúar nýja heimsins nú
að búa sig undir að fagna stórsigri Asteka
yfir innrásarliðinu að austan fyrir hálfu árþús-
undi í stað þess að vera að taka til eftir hátíða-
höldin vegna 500 ára afmælis landtöku Kól-
umbusar.
Höfundur er rektor Menntaskólans viö Hamrahlíð.
ÞÓRÐUR HELGASON
Fljót
Eins og Sogið og Hvítá mætast
og heita síðan Olfusá
rennum við nú saman
í einum farvegi
og erum þá ljóshærður strákur
sem fellur frá okkur lengra og
lengra
En við erum ekki farin
við erum Sogið og Hvítá
í uppsveitum.
Ljóðið er úr nýrri Ijóðabók Þórðar sem heit-
ir „Aftur að vori" og er þriðja Ijóðabók hans.
AÐALSTEINN
SIGFÚSSON
SVANUR
Geigur
Þöglar lágu þær í mýrinni
staðnar dauðasvörtu vatni
í sólskini hugboð
um moldbrúnar axlir
og stuttan hlátur
skyggðan kvíða fyrir löngum
vetri
við reyk af hlóðum
svo djúprættur geigur
við gamlar sögur
að geng enn á svig
þó nú séu grafírnar fallnar inn
og gróið yfír fyrir löngu
hröðum skrefum
því bíllinn gengur
og stutt í fréttir.
Höfundur er myndlistarmaður á Akureyri
og vinnur auk þess í skógrækt.
GUÐJÓN SVEINSSON
Frama-
vonir
Ég ætla að kaupa skúr
eins og auglýstur var
í blaðinu
með hurð
og tveim gluggum
bara snotur
á „viðráðanlegu verði“
hef hann kannski
í garðinum
eða bílastæðinu
set fýrir hann
blúndugardínur
eða við fljúgum
út í víðáttuna
og ég sel
geimverum
pulsur m/öllu
á „viðráðanlegu verði“.
10