Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1994, Blaðsíða 5

Þankar
um tónlist
Eftir HJÁLMAR H. RAGNARSSON
*
skýringarblaði fyrir
nemendur mína í tón-
listarsögu reyndi ég
með alls konar pírumpári að
sýna með skýrum en einföldum
hætti hverjar hefðu verið
helstu hræringarnar í tónlist
þessarar aldar. Blaðið var
skrautlegt enda af mörgu að
taka: impressjónismi, áhrif frá
austrænum menningarsvæð-
um, nýþjóðleg tónlist, djass,
tónlist með pólitískan tilgang,
víkkun tóntaksins /ómstríð
fjölröddun /fjölbreytilegra
hljóðfall, nýklassík, síðari Vín-
arskólinn /expressjónismi /
atónalismi/ tólftónatónlist, ný
og framandi hljóðfæri, og á
síðari hluta aldarinnar m.a.: raftón-
list/tölvutónlist, röðunartækni (fullkomin
stýring á öllum þáttum tónverksins), að-
ferðir náttúruvísindanna við tónsmíðar, að
beisla tilviljanir/ óreiðuna, gjörningar/
músíkleikhús, horft til miðalda, áhrif frá
Austurlöndum, rokkið lemur á dymar, sí-
byljutónlist, hentitónlist, o.s.frv. Neðst á
blaðinu er svo spurt: Allt er mögulegt?
Af þessari upptalningu mætti ætla að
aldrei fyrr hafi ídkt önnur eins gróska í
tónsköpun og nú. Eflaust er það líka rétt,
en hvort þessi mikla gróska hafi leitt eða
muni leiða til sköpunar varanlegra verð-
mæta er ekki endilega sjálfgefið. Það er
ef til vill of snemmt að meta tónlist þessar-
ar aldar í samanburði við fyrri tíma en ég
leyfí mér þó að nefna þrjú atriði sem ég
tel að hafi öðrum fremur hamlað lifandi
tónsköpun á okkar tímum, jafnvel kæft
hana. I fyrsta lagi er það oftrúin á mátt
vísindalegra aðferða, í öðru lagi krafan um
nýstárleika, og síðast en ekki síst nefni ég
þá staðreynd að tónsmiðir á síðustu tímum
hafa ekki átt sér sameiginlegt
tungutak í list sinni. Þessi at-
riði eiga sér öll sögulegar og
samfélagslegar skýringar og
þau eiga sér endui-óm í grein-
um alls óskyldum tónlistinni.
Okkar öld hefur gengið veg
efnishyggjunnar og hefur trú-
in á tækniframfarir mótað líf
fólks í stóru sem smáu. í
blindu á mátt náttúruvísind-
anna fóru menn að yfirfæra
lögmál þeirra á önnur og ólík
svið, svo sem: á hugvísindi og
listir. Þetta hefur haft skelfi-
legar afleiðingar í fór með sér
sem okkur eru nú loksins að
verða ijósar. Nefni ég í þessu
sambandi marx-lenínismann,
sem svo sannarlega var studdur „vísinda-
legum“ rökum, og einnig hina freudísku
sálgreiningu sem vegna síns vísindalega
yfirbragðs hlaut ótakmarkaða tiltrú í hin-
um vestræna heimi. Þetta hvort tveggja
byggir á kenningum sem færðar voru í flók-
in kerfi og síðan útfærð og keyrð í gegn
af þeim ki-afti er þeir einungis hafa, sem
firrtir eru almennu siðferði og trúa því að
sannleikurinn sé þein-a. í tónsmíðunum
höfum við átt okkar stóra sannleik sem
varpað hefur dimmum skugga yfir öldina.
Hann byggir á kenningunni um jafngildi
tónanna og hefur ýmist gengið undir nafn-
inu tólftónatónlist eða raðtónlist. Eins og
með kenningar Marx og Freuds þá eru
kenningarnar um jafngildi tónanna ekki
skaðlegar í sjálfu sér. Þær urðu það hins
vegar þegar hópar manna fóru að trúa á
þær sem kennisetningar og byggja í kring-
um þær kerfi sem í öllum atriðum var sam-
kvæmt sjálfu sér. Kerfið varð skothelt og
það stóðst vísindalegar prófanir. Það sem
hins vegar ekki stóðst voru sjálfar afurðirn-
Hjálmar H.
Ragnarsson
ar sem yfirleitt voru litlaus samsetningur
og óspennandi. Það góða við þetta alræði-
skerfi var aftur á móti það, að það kallaði
á andóf þeirra sem ekki vildu hlýða því.
Tónlist tuttugustu aldarinnar ber skýr
merki þessa andófs og birtist það ekki síst
í fjölbreytilegri tilraunastarfsemi.
Tilraunir, eins og við venjulega skiljum
þær, þurfa að byggja á vísiiidalegum
grunni og þær eru einskis verðar nema
þær leiði eitthvað nýtt og áður óþekkt í
ljós. Eins og gefur að skilja var ekki alltaf
auðvelt fyrir tónskáldin að klæða tónsmíða-
viðleitni sína vísindalegum búningi, en þau
reyndu svo sannarlega og var þeim þá
ekki síst hjálp í flóknum og orðmörgum
útskýringum sem fylgdu verkum þeirra.
Til þess að tónverk hefði eitthvert vísinda-
legt gildi vai- hins vegar ekki nóg að það
væri flókið og illskiljanlegt heldur þurfti
það einnig að vera áberandi frumlegt og
engu öðru líkt. Það var á færi fárra að
uppfylla þetta skilyi’ði svo að menn annað-
hvort brugðu fyrir sig ólíklegustu skringi-
legheitum til þess að rugla áheyrandann í
ríminu eða að menn tengdu á einhvern
hátt verk sitt utanaðkomandi hugmynd,
hlut eða jafnvel sögu. Afleiðingin varð sú
að menn fóru að einblína á yfirbragð verks-
ins og áferð í stað þess að skerpa tónhugs-
un sína og hljómfallsskynjun. Krafan um
nýstárleika kom í stað kröfunnar um end-
urnýjun og í kjölfarið hrönnuðust tilrauna-
smíðamar upp, hver annarri með-
almennskulegri.
Þegar allt kemur til alls hefðu tónsmið-
imir getað staðið af sér allar grillur og
kreddur ef þeir hefðu haft sameiginlegt
tungutak í list sinni, - tungutak sem væri
þeim sjálfum lifandi uppspretta og jafn-
framt skiljanlegt því fólki sem er vinsam-
legast listinni. Gamla þríhljómakerfið
byggir einmitt á slíku tungutaki, enda gaf
það af sér hverja meistarasmíðina á fætur
annarri. Þríhljómakerfið þurfti auðvitað
endurnýjunar við, og það var með slíkt í
huga að gáfuðustu menn fundu upp aðferð-
irnar til þess að gera alla tónana jafngilda.
Aðferðimar leiddu til kenninga og kenning-
arnar til kerfa. Gallinn er bara sá að nýja
kerfið byggði ekki á tungutaki sem mönn-
um var eiginlegt og leiddi þetta til þess
að raðtónlistin varð eins konai' esperantó
nútímans, - áhugavert og lógískt, einfalt í
notkun en steindautt. Hins vegar varð rað-
tónlistin, gagnstætt esperantóinu, mjög
fyrirferðamikil og það svo að þeir sem
ekki á einn eða annan hátt gengust inn á
Gagnrýnendur
neikvæðir
Við lifum á tímum upp-
gjöranna. Því meir sem
við nálgumst aldamót-
in þeim mun nærgöngulli verð-
ur fortíðin en framtíðin virðist
gleymd og grafin. Við lifum án
hugsjóna og draumsýna en
horfum stöðugt um öxl og vilj-
um læra af mistökum okkar. Æ
fleiri telja tónlist tuttugustu
aldarinnar einkennast af ævin-
týralegum mistökum ef ekki
allt frá Vínarskólanum síðari
við upphaf aldarinnai' þá að
minnsta kosti frá fyrstu árun-
um eftir heimsstyrjöldina síð-
ari þegar nemendur Messiaen,
þeir Stockhausen, Boulez og
fleiri, gerðust boðberar bylt-
ingarkenndra nýjunga í tónsköpun.
Það er bjargfóst sannfæring mín að tón-
list þessarar aldar sé jafn merkileg og tón-
list liðinna alda og raunar að hún komi
okkur miklu meira við en eldri tónlist.
En það hafa alltaf verið til meðalmenn
og aular sem hafa reynt að láta að sér
kveða á listasviðinu. Aular 20. aldarinnar
hlógu að þeim sem vildu fara aðrar leiðir
en seríalistarnir fyrir um 30 árum, þeir
komu í veg fyrir flutning á
„Stimmung" eftir Stockhausen
í Hollandi um 1970 og það voru
þessir sömu aulabárðar sem
púuðu á óperu Birthwistles nú
um daginn í Covent Garden
og kröfðust þess að menn
semdu á nýjan leik í stíl „gömlu
meistaranna"! Þetta eru tæki-
færissinnar með nef fyrir
menningarlegum tískustraum-
um og eru fljótir að raða sér
undir verndarvæng gúrúanna.
19. aldar meðalmennin eru
gleymd með verkum sínum, 20.
aldar aularnir eru mitt á með-
al vor.
Það er erfitt að vera tón-
skáld á vorum dögum. Það var
líka erfitt fyrir Beethoven að vera tón-
skáld. Af því að hann var fullur af kynngi-
mögnuðum sprengikrafti sem hann notaði
til þess að tæta ramma hefðarinnar í sund-
ur. Hann ruddi rómantíkinni braut. Með
tímanum gat rómantíkin ekki annað en
þanist út með æ stórkostlegri verkum,
flóknari, lengri og fjölmennari (með sívax-
andi ki-ómatík) þai' til lengra varð ekki
komist. (Samanber t.d. risaverk Schoen-
Eftir KOLBEIN BJARNASON
Kolbeinn
Bjarnason
bergs sjálfs.) En 1909 komu píanóstykkin
hans Schoenbergs. Atonal-tónlistin var að
fæðast. Tíu árum áður hafði Debussy rölt
á heimssýninguná í París og heyrt í fyrsta
gamelan-hópnum sem kom með tónlist sína
til Vesturlanda frá Indónesíu. Síðan þá
hefur vestræn tónlist orðið fyrir stans-
lausri ái'eitni annarrar tónlistar sem lýtur
öðrum lögmálum, byggist jafnvel hvorki á
andstæðum, baráttu né framvindu og er
oftar en ekki grundvölluð á allt öðru tíma-
skyni en vestræn tónlist. Beethoven þurfti
að glíma við eina tónlistarhefð. Aivöru tón-
skáld á okkar tímum hlýtur að taka mið
af allri tónlist sem er því aðgengileg. Við
getum hvorki látið eins og Bach, Mozart,
Schubert og Wagner hafi aldrei verið til
né getum við heldur látið sem Japanh'
hafi aldrei blásið í Shakuhachi-flautur, að
Indverjar hafi aldrei flutt rögumar sínar,
að munkarnir í Tíbet hafi aldrei sungið
neitt. Samning hreinræktaðrar vestrænnar
tónlistar er því tæpast möguleg lengur.
A þessu hafa ekki allir áttað sig sem
fjalla um tónlist á íslandi. Hvað eftir ann-
að hef ég orðið vai- við neikvæð viðbrögð
gagnrýnenda við þeim tónverkum sem
víkja hvað lengst frá hinni vestrænu hefð,
nú síðast eftir CAPUT-tónleikana á Kjarv-
alsstöðum 26. febrúar. Þá fluttum við m.a.
tónlist eftir Steve Reich og Terry Riley
sem báðh' era menntaðir utan vestrænna
menningai'svæða. Finnur Torfi Stefánsson
á Dagblaðinu og Jón Asgeirsson á Morgun-
blaðinu gi'eiddu þeim báðum tilþrifamikil
rothögg: „... ágætur minnisvarði um þá
ótrúlegu andlegu fátækt sem unnt var að
hefja til skýjanna í nafni fagurrar tónlistar
á hippatímanum." (F.T.S. DV 28. feb.) „...
steindauð tónlist.“ (J.Á. Mbl. 29. feb.) Báð-
ir láta undir höfuð leggjast að rökstyðja
mál sitt sem er þó skylda gagnrýnandans.
Þröngsýni er versti óvinur listarinnar.
forsendur hennar urðu utanveltu og verk
þeirra ýmist ekki flutt eða þá hlegið að
þeim. Það eru einmitt verk þessara manna
sem við metum hvað mest í dag.
Þegar fjaraði undan raðtónlistinni og
menn fóra almennt að skynja tilgangsleysi
eilífrar tilraunastarfsemi uppgötvuðu tón-
skáldin að þau áttu sér ekki lengur sameig-
inlegt tungutak. Menn urðu að bregða á
það ráð að semja á eigin prívat máli þó
svo að það væri borin von að fólk almennt
nennti að tileinka sér nýtt tungutak fyrir
hverja tónsmíð. Frelsið vai’ð aftur á móti
algjört og: Allt varð mögulegt.
Fyrir tæpum tíu áram varpaði ég fram
þein-i getgátu hvort við væram ef til vill
að nálgast eitthvað í tónlistinni, sem kalla
mætti sameiginlegt tungutak, og vísaði ég
þá til þess að slíkt tungutak hefði skapað
þann sameiginlega skilning, sem gerði
smíði meistaraverka klassíska tímabilsins
mögulega. Eins og þá er ég nú þess sinnis
að í þessari getgátu felist sannleikskorn
þó svo að fyrir því hafi ég bara öljósa til-
finningu fyrir framtíðinni en engar áþreif-
anlegar vísbendingar.
Eg sé fyrir mér að úr allri óreiðunni og
bullinu muni smám saman skapast nýr
skilningur á gildi tónanna og tengslum
þeiiTa, og að menn muni öðlast nýja löng-
un til þess að heyra tónana kljást hver við
annan í atburðaríkri framvindu. Til þess
að svo verði verðum við þó fyrst að skafa
af tónsmíðunum alla tilgerð og leikara-
skap, leyfa sköpunarki’aftinum að fá útrás
eftir þeim leiðum sem hann sjálfur leitar
í, og við þurfum að byggja upp nógu mikið
sjálfstraust til þess að gera hvoratveggja
í senn: fara eigin leiðir og halda í heiðri
sameiginleg gildi. Draumurinn er að geta
með tónlist samtíðar okkar talað hindran-
arlaust saman og þannig skapað forsendur
fyrh’ smíði glæstra verka sem hefja okkur
til hæstu hæða. Það er auðvitað það sem
okkur tónskáldin langar mest til, þó svo að
í uppgerðarhæversku við berum einhverju
öðru við. Draumar gefa okkur afl til nýrra
afreksverka og þeir kynda undir voninni
um að við komumst til nýrra stranda. En
látum okkur ekki bara dreyma heldur
leggjum líka við hlustir, því að hver veit
nema við getum heyrt óm af þeirri tónhst
sem sprottin er úr því tungutaki sem ein-
hvern tímann bæði ég og þú eigum eftir
að eiga saman.
Höfundur er tónskáld.
Menn verða að skilja að tónlistararfurinn
er ekki lengur sérevrópskur, hann er alls
heimsins. Þetta hefur auðvitað leitt til
óreiðu. I þessari óreiðu eru alls engar for-
sendur fyrir 'sameiginlegu tungutaki og við
þurfum ekki á því að halda. (Eins og Finn-
ur Torfi hefur margsinnis bent á þá liggur
styrkur nýrrar tónlistar í ótrálegi’i fjöl-
breytni.) Það sem okkur skortir umfram
allt er meii’i skilningur á endalausum
möguleikum tónlistarinnai’, byggðum á
þúsund hefðum þjóðanna.
Ef ég skil Jón Ásgeirsson rétt í um-
ræddri grein þá saknar hann fegurðarinnar
í tónlist aldarinnar. Það er algengur mis-
skilningur að tónlist eigi umfram allt að
vera falleg og það er ekki sanngjarnt að
gera þá kröfu til tónlistarinnar fremur en
til að mynda leiklistarinnar. Listin verður
einfaldlega að vera sönn. Við lifum enn „á
þessari rímlausu skeggöld“ sem færði okur
tvær heimsstyrjaldir og möguleikann á
endanlegri tortímingu. (Eg veit að það er
ekki tísku að minnast á það.) Ritstjóri
Morgunblaðsins væntir þess ekki að fá
sendar fallegar myndh’ frá Rúanda eða
Gorazde. Ég vænti þess ekki heldur að list-
in ljúgi. Að lokum kemur hér tilvitnun í
Konfúsíus:
„Meistarinn sagði um Shao-tónverkið að
það væri bæði afarfagurt og afai’gott. Hann
sagði Wu-tónverkið afaifagurt en ekki
nógu gott.“ (Þýð. Ragnar Baldursson.) Við
getum bætt við: Tónlist Xenakis er afai’góð
en ófögur. Annars var Konfúsíusi í nöp við
samtímatónlist en hann lifði sem kunnugt
er fyrir um 2500 árum. Ekkert er nýtt
undir sólinni og allra síst andstaða íhalds-
manna allra alda við róttæka listsköpun.
Höfundur er flautuleikari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11.JÚNÍ1994 5