Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1994, Blaðsíða 9

HÁLFNUNARSKER
Á LÁTRASTRÖND
Sker hefur einmitt verið notað sem
miðjumark við austanverðan Eyjafjörð, á
sömu strandlengjunni og hér um ræðir:
Hálfnunarsker, sem er lítið eitt utan við
miðja leið milli Grímsness og Látra að
sögn Friðriks Eyfjörðs Jónssonar.30 Þess
ber að gæta, að dálítill hlykkur er á vegin-
um upp með Eilífsá á ytra helmingi leiðar-
innar. Um Látraströnd fóru bændur fyrr-
um til skreiðarkaupa. „Kinnungar og
Bárðdælir sóttu einkum fiskifang á Látra-
strönd og fcru þá niður Fnjóskadal og
yfir Dalsmynni. Þeir byijuðu kaup á Greni-
vík og héldu síðan áfram á flestum bæjum
allt út að Látrum,“ segir Lúðvík Kristjáns-
son.31 Á slíkum aðdráttarferðum hefur
hálfnaðarmark komið sér vel.
Mönnum hefur augljóslega þótt hag-
ræði að því að skipta vegalengdum í
tvennt, í tvo helminga, en sú tilhneiging
kemur vel fram í hinum mörgu Hálfnað-
ar- og Hálf(n)unar-örnefnum hér á landi,
sem sum hver virðast hafa breytzt í Hálf-
danar-nöfn, enda er þess stundum beinlín-
is getið í örnefnaskrám og öðrum heimild-
um, að Hálfdanar-'óvnefní séu á miðri til-
tekinni leið. Sum þessara nafna eru á
strandlengju, þar sem átt getur verið við
sjóleið, svo sem auk fyrrnefnds Hálfnunar-
skers Hálfunarhryggur milli Hvanndala
og Víkur í Héðinsfirði. Svipaðar nafngift-
ir eru kunnar í mörgum löndum, og er
orðið vegur einatt í slíkum nöfnum, t. d.
Halweisklumpen í Þrændalögum,
Halfweg mitt á milli Haarlem og Amster-
dam og Halfway House víða í löndum
enskumælandi þjóða. Önnur orð koma
einnig fyrir í nöfnum þessarar merkingar,
t. d. far(i), svo sem Hálffari, þar sem
hálfnuð er leið milli Kollsvíkur og Tungu
í Örlygshöfn, og fjölmörg Hal(v)fars-
örnefni á Norðurlöndum, sem sum virðast
hafa breytzt í Hallvarðs-nöfn. Einnig er
dæmi um orðið leið: Halvleden heitir á
eynni Orust í Svíþjóð á miðri leið milli
ferjustaðar og ness, og er þar þá um sjó-
leið að ræða.32
Mæling sjóleiða
Þegar hugað er að mælingu vegalengda
á sjó, kemur sjálfkrafa í hugann alkunn
vísa, sem til er í ýmsum gerðum:
Af Eyjasandi og út í Vog
— er það mældur vegur —
átján þúsund áratog
áttatíu og fjegur.33
Vísan er mjög sérstök og getur ekki
talizt vitnisburður um slíka almenna
mælingariðju manna á löngum sjóleiðum,
en vitað er, að menn töldu stundum ára-
tog á stuttum leiðum.34
Hofstrandar-Mælir
í Borgarfirði eystra er Mælir (273 m)
uppi í fjallinu sunnan við bæinn Hof-
strönd, stundum nefndur Hofstrandar-
Mælir. Að sögn Árna Sveinssonar á
Bakkagerði (f. 1934) er Mælir um það
bil upp af miðjum Hofstrandarhólunum,
miklu berghlaupi úr Svartafelli, og hefur
hlaupið klofnað um Mælinn. Hann virðist
því geta verið miðjumark hólanna, sem
eru að sögn Ólafs Jónssonar rúmlega 2
km á breidd.35 Mælir er suðsuðaustur frá
Hofströnd og kemur þess vegna til greina
sem hádegismark þaðan, enda ber hann
við loft séð frá Hofströnd, en reyndar
heitir Hádegismelur aðeins austan við
Mæli, og ber hann við loft milli Mælis og
Svartafells. Ofan (austan) við Mæli liggja
gamlar göngugötur frá Hofströnd um
Þrándarhrygg til Kjólsvíkur og um Gagn-
heiði til Breiðuvíkur, og neðan við Mæli
eru reiðgötur sömu leiðir. Ekki verður þó
séð, að Mælir sé eðlilegt hálfnaðarmark
áfanga á þeim leiðum.
Mælen í Noregi
í Noregi falla ömefnin *MæIirinn og
*MeIrinn illilega saman, verða bæði Mæ-
len, og er því erfitt að greina þau sund-
ur. Þó nefnir Olai Skulerud tvö dæmi um,
að Mælen kunni að vera *MæIirinn: í
Suldal á Rogalandi og Stordafjella á
Hörðalandi, þar sem nöfnin séu borin fram
með tvíkvæðistón (tostavingstone).36 Á
norðurströnd Sogns, milli Hella og Leikan-
ger, er fjallið Mælen, og er spurning,
hvort það gæti verið miðjumark áfanga á
ströndinni.
Mælishóll á Jökuldal
í mynni Hnefilsdals á Jökuldal er áður-
nefndur Mælishóll (181 m), sem mikið ber
á. Hann hefur að líkindum upphaflega
heitið annaðhvort *MæIir eða *Mælihóll.
í fyrra tilvikinu hefði bætzt við stofnliður
(ákvæðisliður), svo sem algengt er, sbr.
Surtr ‘koldimmur (hellir)’ > Surtshellir
(og nafnið þá skilið sem ‘hellir Surts jöt-
uns’)37 og *Tréky/i/r‘tréskjóða’ > Trékyll-
isvík. í síðara tilvikinu hefði s skotizt inn
á milli sérhljóðsins i og önghljóðsins h,
því að þægilegra er að segja Mælishóll en
Mælihóll.
Mælishóll getur ekki verið hádegis-
mark. Hann gæti hugsanlega verið hálfn-
aðarmark milli nálægra bæja, þá helzt á
um 18 km leið milli Gauksstaða (áður
Gagursstaða) og Teigarsels austan ár. En
það má þykja draga heldur úr líkum þess,
að hér er um hjáleigur frá Hnefilsdal (30
hndr.) og Skeggjastöðum (12 hndr.) að
ræða, og standa móðurbæirnir á milli hjá-
leignanna. Annar kostur er, að Mælishóll
sé miðjumark á um 21 km leið milli Skjöld-
ólfsstaða og Hauksstaða norðan ár. En
reyndar eru Skjöldólfsstaðir 20 hndr. jörð,
en Hauksstaðir aðeins 10 hndr. og dýrari
jarðir á milli, Hofteigur (12 hndr. og
Hjarðarhagi, sennilega afbýli þaðan, 10
hndr.) og Hvanná (12 hndr.).
Þar sem Mælishóll er, sem fyrr segir,
mjög eftirtakanlegt kennileiti fyrir mynni
Hnefilsdals með samnefndu höfuðbóli,
mætti e. t. v. láta sér detta í hug þriðja
kostinn: að hér sé um að ræða fornt hálfn-
aðarmark á miklu stærra svæði, þ. e. í
allri byggð á Jökuldal og í Jökulsárhlíð,
frá sjó upp að Aðalbóli í Hrafnkelsdal, en
það er um 106 km leið. Mælishóll virðist
mjög nálægt því að vera á miðri þessari
leið. Ytri vegarhlutinn er þó e. t. v. aðeins
lengri, en þar er þess að gæta, að Héraðs-
sandur hefur gengið nokkuð fram síðan
á landnámsöld. Tekið skal fram, að Mæli-
fellin hafa trúlega stundum getað verið
hálfnaðarmörk á fleiri leiðum en einni og
þannig verið ferðamönnum „til adskillig
Veivisning“, eins og Sveinn Pálsson komst
að orði.
En hvaða erindi gátu menn á Jökuldal
átt til sjávar við Héraðssand? Ekki er
kunnugt um siglingar á hafnir við Héraðs-
flóa norðan við Héraðssand né um sjósókn
þaðan að fomu. En ekki er óhugsandi,
að þangað og þaðan hafi verið siglt, því
að á Keri í Landsendafjöru hefur vörum
verið skipað á land á síðari tímum, þó að
lendingarskilyrði séu þar erfið. Nokkru
utar er Múlahöfn, sem Ólafur Olavius lýs-
ir, en hann segir gamlar verbúðatóftir
vera bæði upp af Múlahöfn og báðum
Landsendunum.38 Múlahöfn var löggiltur
verzlunarstaður 1890.39
Sleðbrjótur
En annað erindi hafa menn augljóslega
átt frá Jökuldal út að Héraðsflóa: að sækja
rekavið. Þannig áttu Hákonarstaðir á Jök-
uldal rekaítak á Langasandi utan við
Múlahöfn.40 Hefur það verið mikið erfíði
að draga rekavið á sleðum á harðfenni
og svellum upp allan Jökuldal og ekki
óeðlilegt, að hálfnaðarmark dals og
byggðar hafi borið á góma í slíkum flutn-
ingum. Minnismerki um þess háttar flutn-
inga kann að vera kirkjustaðarnafnið Sleð-
brjótur í Jökulsárhlíð. Þjóðsaga segir, að
þrælar Geira á Geirastöðum og Nef-
Bjarnar á Nefbjarnarstöðum í Hróars-
tungu hafí „brotið þar sleða nærri er síð-'
an er bærinn Sleðbijótur," þegar þeir vora
sendir til að sækja vörur á Vopnafjörð.41
Geir G. Stefánsson bóndi á Sleðbijót (f.
1915) telur líklegt, að nafnið sé dregið
af „sleðatorleiði um Sleðbijótsmóa“, að
fenginni reynslu af móunum.42 Geir segir
mér, að Sleðbijótsmóar séu ákaflega stór-
þýfðir, sums staðar sé allt að eins metra
dýpt á milli þúfna. í hans tíð voru flutt
tré utan af söndum og hey utan úr Tungu
á rimlasleðum yfír móana, enda varð ekki
komizt fram hjá þeim, því að móarnir ná
allt' frá Jökulsá upp að hálsi,
en meðfram honum voru reið-
götur, sem varð ekki farið
eftir með sleða, þar sem þær
voru of þröngar og djúpar.
Móarnir eru um 5 km að
lengd, frá Kaldá inn undir
Gerði fyrir innan Sleðbrjót.
Rekaviðurinn var notaður í
girðingarstaura, mæniása og
rafta, og sjálfur segist Geir
hafa gert sér rammbyggðan
sleða úr rekaviði. Einnig var
farið með þungaflutning í
kerrum yfír móana, og man
Geir eftir því, að kerra brotn-
aði þar. í seinni tíð er Sleðbijótur eina
jörðin í Jökulsárhlíð, sem á reka á söndun-
um, en áður áttu tvær aðrar jarðir í sveit-
inni þar rekaítak, auk þess sem Hákonar-
staðir á Jökuldal áttu rekafjöru út með
fjöllunum, sem fyrr segir.
Sleðbijótsmóar ættu þá samkvæmt
þessu upphaflega að hafa heitið *SIeð-
brjótr og væri það nafn hliðstætt fjallveg-
arheitinu Leggjabrjótur milli Botnsdals í
Hvalfirði og Þingvallasveitar, reiðvegar-
heitinu Skeifnabrjótur á Trékyllisheiði á
Ströndum og klettsheitinu Árabijótur við
sjó í landi Dranga á Ströndum. í ömefna-
skrá segist Eiríkur Guðmundsson á
Dröngum (1895-1976) muna eftir, að
menn hafí tvisvar brotið þar árar. Ára-
bijótur á sér hliðstæðu í ömefninu Ára-
brot eða Árebrot, sem er víða að fínna
með ströndum Noregs.43
24) Sjá Chr. Matras: Stednavne, 133.
25) O. Skulerud: Utsyn over vestnorsk stad-
namngransking (Bergen 1946), 37-38.
26) O. Rygh: Norske Gaardnavne VII (Kria
1914), 344.
27) Sjá s. r. II (1898), 91.
28) „Þernuskier, kallast nú almennilega
Skier," segir í Jarðabók Árna ogPáls 1712
(XI, 47).
29) Súlur 1972, 72.
30) Hálfnunarsker er þá of utarlega á korti í
Árb. Ferð. 1992, 86.
31) Lúðvík Kristjánsson: ísl. sjávarhættir IV
(Rvk. 1985), 461.
32) Sjá Afmælisrit Jóns Helgasonar (Rvk.
1969), 431-56; Sven Friberg: Studieröver
ortnamnen J Kállands hárad (Uppsala
1938), 106.
tESBÖK MORGUNBLAÐSINS '11.JÚN(1994