Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1994, Blaðsíða 11

Er taugaveiki skýr-
ingin á Fróðárundrum
Eyrbyggjasögu?
ilefni skrifa þessara er grein Hafsteins Sæ-
mundssonar læknis um þetta efni í Lesbók
Morgunblaðsins 19931. Svarið hefir dregist
vegna persónulegra ástæðna.
Hann ber fram þá skýringu að orsakarinnar
Tilgáta hefur birst um að
skýring á Fróðárundrum sé
af völdum sýkts rúgmjöls,
svokallaðrar korndrjólasýki.
Klassísk einkenni
komdrjólasýki eru bundin við
fingur og tær, sem visna og
geta grotnað af með
geysilegum kvölum. Engfa
slíkra sjúkdómseinkenna er
getið í frásögn Fróðárundra.
Eftir SIGURÐ
SAMÚELSSON
að Fróðárundrum sé að leita í eiturverkun-
um frá sýktu rúgkorni (korndrjólasýki -
ergotismus) sem borist hafi með Dyflinnarf-
ari hingað til lands árið 1000.
Ég birti grein í Lesbók Morgunblaðsins
19852, „Dauði og sóttaifar í fornsögum“.
Ein fyrirsögnin í nefndri grein mirini var:
„Farsóttir", þar sem ég leyfði mér að benda
á taugaveiki sem orsök þessara „unch'a".
Hafsteini og mér er ljóst að örugg orsök
þessa sjúkdóms á Fróðá verður ekki fund-
in, en vangaveltur um orsök verða vonandi
til skemmtunar fleirum en okkm- tveim.
Skal þá vikið að athugasemdum mínum
við skýringu Hafsteins, því að ætlun hans
með skrifunum „er að setja fram læknis-
fræðilega tilgátu".
Sú fyrsta er, að ekki finn ég í frásögn-
inni, að skip þetta hafi haft meðferðis neinn
kornforða til landsins.
Skip kemur frá Dyflinni á írlandi til Rifs
á Snæfellsnesi3 sumarið árið 1000. Hafi þeir
haft korn með sér hingað til lands hlýtur
það að hafa verið af fyrra árs framleiðslu.
Talið er að sýking í rúgkorni (korndrjóla-
sýki) lifi ekki svo lengi. Ekki er greint frá
í sögunni að nein slík „sótt“ hafi breiðst út
á öðrum bæjum í nágrenninu né neinir í
áhöfninni hafi vérið sjúkir en víðar hlýtur
skipshöfnin að hafa dreifst.
Onnm' athugasemd mín er að draga má
í efa að rúgkornsrækt hafi náð til Irlands
eða Norðurlanda á þessum tima eða árið
1000. Korn það sem þá fluttist til Islands
var fyrst og fremst bygg sem notað var til
matar- og ölgerðar.
Um sögu kornsins segir í fræðibók í lyfja-
fræði1: „Rúgkorn vai' tiltölulega óþekkt hin-
um fornu Rómverjum og það þekktist ekki
í Suðvestur-Evrópu fyrr en í byrjun kristni.
Það var ekki fyrr en á miðöldum að ritaðar
lýsingar bh'tust um ergotamineitranir, þótt
mögulegt sé að sjúkdómurinn hafi fundist
löngu fyrr.“
Skal nú betur hugað að, hvort sjúkdóms-
einkenni „undranna" hæfi betur taugaveiki-
sjúklingum eða sjúklingum með korndrjóla-
sýki.
Að þessu athuguðu tel ég ekki líkur á að
rúgkorn hafi borist til landsins með Dyflinn-
ar-farinu árið 1000.
Frásögn er aðeins um vistarveru einnar
persónu skipshafnarinnar, konu sem hét
Þórgunna. Að sögn sögunnar „var hon kona
mikil vexti, bæði digr ok há ok holdug mjök,
svartbrún ok mjóeyg, jörp á hár ok hærð
mjök“. Hún vistast á Éróðá.
Mér hefir því komið til hugar að sjúkdóm-
ur þessi að Fróðá stafi frá sjálfri Þórg-
unnu. A þessum tíma (um árið 1000) gengu
ýmsar sóttir á svæðinu: Suðureyjum (eyjun-
um norðui- af Skotlandi), norðanverðu Skot-
landi og Irlandi þar á meðal var tauga-
veiki, enda hefir taugaveiki fylgt mannkyn-
inu lengst af.
í kennslubók í lyflæknisfræði6 segir um
smitleiðir taugaveiki: „Það er saur-munn-
leiðin með menguðu vatni eða fæðu. Aðalsm-
itberar sýkinnar eru þeir einkennalausu
með sýkla í saur og sjúklingar annaðhvort
meðan á sjúkdómi stendur eða í afturbata."
Það er því almennt hreinlæti, sem mestu
hefur ráðið um útbreiðslu taugaveiki gegn-
um tíðina. Nokkrir taugaveikisjúklinganna
verða því krónískir smitberar eftir að þeir
hafa náð bata og venjulega eru þaðþeir sem
veikin leggst vægt á. Em það konur og eldri
kai'lar, sem oft hafa skemmdir í gallblöðru,
bólgu og/eða gallsteina. Er þá gallblaðran
ákjósanlegur staður íyrir taugaveikibakter-
íur til að hreiðra um sig. Er fólk þetta þá
heilbrigt að sjá og getur unnið sín störf.
Því held ég að Þórgunna hæfi vel í þessa
mynd. Hún er stór og feit, en slíkar persón-
ur hafa tilhneigingar til gallsteinamyndunar
og gallblöðmbólgu með eða án einkenna
frekar öðru fólki.
Þá er að geta blóðskúrar þeirrar er féll
á heyið að Fróðá. Sagnaritarar okkar á
Sturlungaöld hafa notað blóðrigningu sem
fyrirboða voveiflegra tíðinda t.d. mannslát-
anna á Fróðá. Skal og bæta nokkmm dæm-
um við: Blóð féll á menn í Arnarfírði fyrir
aftöku Hrafns Sveinbjarnarsonar, læknis
og bónda, dáinn 1213, fyrir falli Kolbeins
Tumasonar í Víðinesbardaga 1208, fyiir
Örlygsstaðabardaga 1238, en þar féll Sig-
hvatur Sturluson og synir hans, þá fyrir
vigi Þorgils skarða 1258.
Ég skil þetta sem skýringu blóðrigning-
arinnar. Fyrirbærið gæti verið frá eldri tím-
um og trúarlegs eðlis.
Hitt bendi ég á að sagan segir blóðið
hafa þomað á öllu heyinu, nema þeim flekk
sem Þórgunna rifjaði, svo og á fótum henn-
ar og hrífu, þar var allt vott af „blóði“. Enn
snýst allt um Þórgunnu. Hvers vegna? Var
hún ef til vill orðin sjúk eða var mótstöðu-
afl hennar farið að bila? Hún deyr_ að
minnsta kosti skömmu síðar, sem gæti ver-
ið af völdum erfiðis við heystörfin.
Einnig segir kennslubókin í kaflanum um
taugaveiki: „Margir sjúklinganna sýna
óvenjulega (abnormal) hegðun eða breytt
andlegt ástand, sem ekki er í hlutfalli við,
hve þungt sjúkdómurinn leggst á sjúkling-
inn. Meðal annarra almennra einkenna er
„toxisk" starandi augnaráð, rugl (delerium),
raddleysi og lost (coma). Krampai' eru al-
gengir hjá börnum.“
Skulum við snúa okkur nánar að tilgát-
unni um eiturverkanir korndrjólasýkingar
rúgmjöls sem orsök Fróðárundra. í efni
þessu eru mörg lyfjafræðileg efni en tvö
þeirra ber að nefna: 1) Ergotamin sem
notað er við mígren-höfuðverk, 2) Ergo-
metrin sem framkallar samdrátt í legi og
með eitun'erkunum sem valda fósturláti og
3) Lysergid-sambönd, sem valda geðti'ufl-
unum. Sú klassíska mynd eitrunar af sýktu
rúgkorni sem mest ber á er verkunin á slétta
vöðva í æðaveggjum útlima og sérstaklega
í tám og fingrum. Fýlgja þessu þær vítiskv-
alir, vegna samdráttar í slagæðum (nær-
ingaræðum) útlima, þegai' þær herpast sam-
an og blóðrás hindrast. Fingur og tær verða
kaldar og fólar, rýrna síðan, blána og verða
að lokum svartar og grotna burtu. Þvílíkai'
kvalir sem sjúklingar líða, þai'f vart að lýsa.
Hvergi í frásögn Fróðárundra er minnst á
þessi einkenni. Ergotamin-eitnm vai- á mið-
öldum kölluð „heilagur eldur“ vegna kvala
sjúklinga í útlimum og einkenna þar.
I eitt skipti er minnst á bláma á húð sjúk-
lings í Fróðárundrum en það er viðureign
sauðamanns við Þóri viðlegg.
Samkvæmt fi'ásögninni flýgst Þórir við-
leggur á við sauðamanninn sem er samt
dauðm- fyrir skömmu. Frá veikindum Þóris
viðleggs er ekkert nánar sagt. Sammála er
ég Hafsteini að hér geti verið á ferðinni
geðtruflanir og bæti við að þær séu meiri
háttai' með skyntraflunum, flogum og
krömpum. Er þá ekki furða þótt hann yrði
„víða orðinn kolblár". Síðan deyr hann eftir
allar stimpingarnai’ við sjálfan sig. Þennan
„blárna" á Þóri viðlegg vill Hafsteinn setja
í samband við drep í útlimum hans. Þai'
vii'ðist mér langt til seilst, enda er hvergi
minnst á útlimi eða einkenni írá þeim í frá-
sögninni. Nærtækai-i skýring á „kolbláma"
Þóris virðist vera að hann hafi lent í floga-
kasti með krömpum.
Hér ber að geta, að margir taugaveiki-
sjúklingar hafa smáhúðblæðingar sem teikn
um aukna blæðingahneigð. Getur það m.a.
verið þáttm' sem væri valdur að „kolbláma"
Þóris viðleggs.
Þá er atburðarás „undranna" sú að þar
sést urðarmáni, afturgöngur koma á kreik,
hljóð heyi'ast frá skreiðarhlaðanum, síðar
kemur upp úr honum nautsrófa og þá sést
selshöfuð í eldstæðinu. Frá bæjardyrum
mínum séð er byrjun þessara einkennilegu
atburða ofskynjanii' taugaveikissjúklinga,
sem í umfjöllun fólks í tímanna rás fá á sig
dramatískan og mikinn ævintýi'ablæ sem
gerir atvik þessi frásagnai'verðari og þannig
eru þau fest á blað. Sagan segii' að karlar
og konur hafi togað í rófuna og „hafi skinn-
it fylgt ór lófum þeirra“ sem mest tóku á.
Tekið skal eftir síðustu málsgrein því að
Hafsteinn segh- í gi-ein sinni að það bendi
til ergotismussýkingar að húð losni af lófum
manna við mikil átök. Nú hafa þessir sjúkl-
ingar einmitt mikla blóðþurrð í höndum og
fingram, ásamt miklum kvölum við minnstu
áreynslu og kulda. Augljóst er að slíkir
sjúklingar geta ekki verið til átaka. Hins
vegai' er lýsing á rófunni: ...vaxin sem
nautsrófa sviðin. Hon var snögg ok selhár“,
sem allt getur skýi-t að lófar manna hefðu
eitthvað rifnað upp við átökin.
Þá bendi ég á að skreiðarhlaðinn mun
staðsettur í úthýsi og þar er kalt og því
ekki fýsilegur staður til átaka fólki, sem er
geysiviðkvæmt fyi-ir kulda, sem á að vera
haldið útlimasýki af völdum eiti'unar frá
sýktu rúgkorni.
Skal nú snúa sér að taugaveikitilgátunni.
1. Þórgunna er aðalmaður sögunnar meðan
hún er lífs. Hún virðist dulmögnuð, vel efn-
uð, hefir meðferðis mikinn og dýran klæðn-
að, rúmfatnað og lokrekkjutjöld (ársali).
Hún er stirfin í skapi og lætur ekki undan
neinum, samanber viðskipti hennar við Þur-
íði húsfreyju. Hún er sterk og stæðileg.
Hún var talin á sextugsaldri sem er hár
aldur á þeim tíma. Þekktir era leyndir
taugaveikismitberai', sem eru hraustir og
ganga að almennum störfum. Man ég svo
langt að 1935 eða 1936 fannst slíkur smit-
beri í Flatey á Skjálfanda eftir leit sem þai-
var framkvæmd vegna endurtekinna smá-
taugaveikifaraldra í eynni. Eftir að sú per-
sóna var læknuð hvarf það „undur“.
2. Þórgunna hafði fyrir dauða sinn lagt
mikla áherslu á að brenna skyldi fatnað sinn
og rúmfót. Þegar Þóroddur bóndi býr sig
til að brenna hann, fær húsfreyja hann með
herkjubrögðum til að hætta við það, og fær
síðan rúmfót og aðrar eignir Þórgunnu til
afnota, en veikist síðan, en batnar þó.
Þegai- leitað var til héraðshöfðingjans og
vitsmunamannsins Snoira goða, bróður
Þuríðar húsfreyju, gaf hann ráð til að brenna
skyldi allan rekkjubúnað ok rekkjutjöld
Þórgunnu. Eftir það létti sóttinni. Segir
svo: „Eftir þat tókust af allar afturgöngur
at Fróðá ok reimleikar, en Þuríði batnaði
sóttarinnar, svá at hon varð heil.“
Gefur þetta eigi lítinn grun um að eitt-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11. JÚNÍ1994 11