Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1994, Blaðsíða 12

t
í
hvað hafí verið smitnæmt kringum Þórg-
unnu.
3. Hve sótt þessi stóð lengi má nærri fara.
Ekki stendur neitt nákvæmlega um hvenær
hún endaði. Ætla má að hún hafi byrjað á
fyrstu haustdögum (september) endað í lok
febrúar eða staðið um fimm mánuði. Par
segir: „Kómu þeir til Fróðár um kveldit fyr-
ir Kyndilmessu (annan febrúar). Þá hafði
Þuríður húsfreyja tekit sótt með þeim hætti,
sem þeir sem látist höfðu.“
Þegar sóttin hófst á bænum „höfðu verit
þrír tigir hjóna, en átján önduðust, en fimm
stukku brott, en sjau voru eftir at gói“ (byrj-
ar um miðjan febrúar).
Ekki er lýst andlegri truflun nema hjá
tveim meðal þessara átján sem dóu, en vænt-
anlega hafa fleiri sýkst á þann hátt, þótt
ekki sé getið, samanber Þuríði húsfreyju,
sem batnaði.
í grein minni í Morgunblaðinu 1985 var
- í kaflanum „Farsóttir" getið ásamt „Fróð-
árundranna" tveggja atburða þar sem í báð-
um tilvikum deyr hópur manna og einustu
sjúkdómseinkennin sem þar er lýst eru mikl-
ar geðrænar truflanir. Eg minntist þar á
taugaveiki sem mögulegan orsakavald, þótt
ýmislegt annað komi auðvitað til gi’eina. Læt
ég fylgja stuttan útdrátt.
Fyrri Frásögn
Skip kom í Rangárós” (ekki vitað hvað-
an). Skipshöfnin var alvarlega veik og deyr
öll, þrátt fyrir aðstoð Þorsteins bónda á
Skarði hinu eystra. Hann reisti mönnunum
tjald og annaðist þá. Fékk hann viðumefnið
tjaldstæðingur fyrir. Það verður að teljast
fyrsta sóttvamar- og sjúkraskýli reist hér
á landi.
Seinni Frásögn
Skip siglir frá íslandi til Grænlands7,
strandar þar, en menn bjargast. Sótt kemur
upp í liðinu og deyr um helmingur áhafnar-
innai’, að því er virðist úr farsótt og sumir
með geðrænar tmflanir. Stendur sóttin tvo
til þrjá mánuði. Fróðárundrin og ferð Græn-
landsfaranna skeði árið 1000, en koma skips-
ins í Rangárós var á fyrstu áratugum tíundu
aldar.
Þá þykir mér sem gömlum áhugamanni
á fornritum okkar mikið ánægjuefni, hve
margt fólk og hópar hafa á seinni ámm
lagt stund á lestur fornrita og staðarrann-
sóknir frá þeim tímum, og þá ekki síst fyr-
ir það að finna starfsbræður mína, lækna,
þar á meðal.
NlÐURLAG
Tilgáta hefur birst um að skýring á Fróð-
árundram sé af völdum sýkts rúgmjöls,
svokallaðrar komdrjólasýki (ergotismus).
Ekki greinir frásögn Fróðámndra að skip
frá Dyflinni árið þúsund hafi flutt kom til
landsins. Vafasamt er hvort ræktun rúg-
koms hafi borist til Norðurlanda og írlands
á þeim tíma.
Klassísk einkenni komdrjólasýki era
fyrst og fremst bundin við fingur og tær
sem visna og geta grotnað af með geysileg-
um kvölum. Engra slíkra sjúkdómseinkenna
er getið í frásögn Fróðárandra.
Þórgunna er sérstæð persóna og miðdep-
ill frásagnarinnar meðan hún er á lífi. Þeg-
ar allt heyið þornar eftir „blóðskúrina", er
jlekkur sem hún rifjai-, hrífa hennar og fót
blóðlituð. Hún er þá veik orðin og deyr
skömmu síðar. Hún skipar stranglega svo
fyrir að brenna skuli allan sinn búnað. Það
er ekki gert, en húsmóðirin, Þuríður á Fróðá
fær hann til afnota, hún veikist, en batnar
þó. Veikin hverfur eftir að allur fatnaður
og búnaður Þórgunnu er brenndur. Þór-
gunna kemur frá írlandi (Dyflinni). Á þeim
tíma var það og nágrenni allt staðir fyrir
sjúkdóma, m.a. taugaveiki. Sjúkdómurinn
er bundinn við einn bæ, Fróðá. Hraustir
smitberar era þekktir að taugaveiki hér-
lendis og erlendis.
Eg bendi einnig á tvo aðra faraldra í fom-
sögunum sem gætu greinst undir tauga-
veiki. Því tel ég líklegt að Þórgunna hafi
verið taugaveikismitberi, og því sé tauga-
veiki líkleg orsök Fróðárundranna.
Höfundur er fv. prófessor og yfirlæknir við lyflækn-
ingadeild Landspítala.
Heimildir: Stuöst er við íslendingasagnaútgáfu Guðna Jóns-
sonar, prófessors, 1949.
1) Lesbók Morgunblaösins, 10. tbl., árg. 68, 1993.
2) Lesbók Morgunblaðsins, 1985.
3) Eyrbyggja Saga, s. 139, III. b.
4) Goodman and Gilmans Pharmacological Basis of
Therapeutics. Ergot and the Ergot Alkaloids, s. 939,
1990.
5) Cecil Textbook of Medicine, s. 1690, 1992.
6) Þorsteins þáttr Tjaldstæðings, s., 443, XI. b.
7) Flóamanna saga, s. 39, XII. b.
s
Ogöngur - brot úr hugmyndasögu
á seðlabúnti
Uppboð
Stundum er erfitt að átta sig á hvar draga skal
mörk milli skynsemi og heimsku. Hugsaðu þér
að þig bráðvanti 5.000 krónur. Þú ert kannski
strandaglópur í framandi landi og vantar 5.000
krónur upp á að eiga fyrir farinu heim. Kannski
Hvenær byrjaðir þú að
haga þér heimskulega?
Hvar eru mörkin? Var
heimskulegt að bjóða 1.000
kall í upphafi? Var ekki ein-
mitt mjög skynsamlegt
að hætta 1.000 krónum
til að græða næstum
hálfa milljón?
Eftir ATLA HARÐARSON
vantar þig 5.000 krónur upp í skuld til að
koma í veg fyrir að heimili þitt verði selt
á uppboði. Hver sem ástæðan er bráðvant-
ar þig 5.000 kall þegar þú rekst inn á upp-
boð þar sem í boði er heilt búnt af 5.000
köllum, hálf milljón hvorki meira né minna.
Það er auðvitað frekar óvenjulegt að
hafa uppboð á seðlabúntum og ef þú vilt
hafa söguna sennilega þá getur þú hugsað
þér að það sé ekki seðlabúnt sem uppoðs-
haldarinn sýnir gestum heldur t.d. málverk
sem er auðvelt að selja fyrir hálfa milljón.
Þú ákveður strax að freista gæfunnar
og bjóða í seðlabúntið. Ef þú færð það
fyrir 495.000 krónur eða minna þá eignast
þú 5.000 kallinn sem þig vantar. En í þann
mund sem þú ætlar að kalla „1.000 krón-
ur“ víkur einn uppboðsgesturinn sér að
þér og segir: „Þetta er ekki venjulegt upp-
boð. Hæstbjóðandi fær að vísu seðlabúntið,
en sá sem býður næst hæst verður líka
að borga og hann fær ekki neitt.“ Þetta
þýðir að ef þú býður 1.000 krónur og mað-
urinn við hliðina á þér býður 1001 krónu
þá fær hann seðlabúntið og fer heim
498.999 krónum ríkari en þú ferð út 1.000
krónum fátækari. Þú gætir auðvitað hækk-
að boðið upp í 1.002, og hækkað svo enn
upp í 1.004 ef hinn býður 1.003. Það renna
á þig tvær grímur. Hvað ef þú ert kominn
upp í 495.000 krónur og hinn býður
500.000? Þá tapar þú 495.000 krónum og
hinn fer út jafnríkur og hann kom. Það
borgar sig greinilega ekki að taka þátt í
þessu uppboði.
Um leið og þú hefur attað þig á því að
uppoðshaldarinn hefur gesti sína að fífli
verður þér litið á fólkið í kringum þig.
Enginn virðist hafa nokkurn áhuga á seðla-
búntinu. Líklega hafa allir áttað sig á því
að það er verið að spila með þá. Skyldi
þá enginn ætla að bjóða? Ef enginn annar
býður þá getur þú fengið seðlabúntið fyrir
krónu, eða jafnvel fyrir fimmeyring. Það
væri hrein klikkun að láta slíkt tækifæri
ganga sér úr greipum. Já, það væri hrein
klikkun svo þú kallar: „Þúsund kall.“
Uppoðshaldarinn tekur undir: „Þúsund
kall, býður nokkur betur? Fyrsta, annað
og..hann er að fara að segja þriðja
þegar einhver galar: „Tvö þúsund." Hvað
átt þú nú að gera. Hætta? Ef þú hættir
núna þá ferð þú út 1.000 krónum fátækari
og þarft að redda 6.000 krónum til að
bjarga þér. Ef þú heldur áfram þá hækkar
boðið smám saman og þú hættir á að tapa
tugum ef ekki hundruðum þúsunda. Það
er ekkert vit í að halda áfram. En fyrst
þú skilur að það er ekkert vit í að halda
áfram þá er liklegt að hinn skilji það líka
og hafi vit á að hætta ef þú býður 3.000.
Þú heldur því áfram og kallar „Þrjú þús-
und“ ... og allt fer á versta veg, eftir
hálftíma er hinn kominn upp í 495.000 og
þú ert búinn að bjóða 490.000. Það er sem
sagt orðið vonlaust að græða 5.000 kallinn
sem þig vantar og það sem verra er ef þú
lætur staðar numið tapar þú 490.000 krón-
um.
Þú kallar „fimm hundrað þúsund" í þeirri
von að hinn sjái að leikurinn er kominn út
í hreina og klára endileysu, hætti og þú
sleppir út jafnblankur og þú komst. En
hinn er ekki svona grænn. Hann býður
strax 505.000, enda er betra að fá seðla-
búntið á 505.000 og tapa 5.000 kalli en að
fara út heilum 500.000 krónum fátækari.
Ur þessu er engin leið að hætta. í örvænt-
ingarfullri viðleitni til að sleppa með sem
minnst tap aukið þið tjón hvor annars sí-
fellt meir og meir. Þið hagið ykkur báðir
fáránlega. Þessi leikur er heimskulegur úr
öllum máta.
En hvenær byrjaðir þú að haga þér
heimskulega? Hvar era mörkin? Var
heimskulegt að bjóða 1.000 kall í upphafi?
Var ekki einmitt mjög skynsamlegt að
hætta 1.000 krónum til að græða næstum
hálfa milljón? Ef svo var þá getur varla
talist neitt ógáfulegt að hækka boðið í 3.000.
En hvað með 300.000 og hvað með 495.000?
Hvenær fórstu yfir mörkin og byrjaðir að
láta hafa þig að fífli?
Nú dettur kannski einhverjum í hug að
það hefði nú verið vitið meira fyrir ykkur
að semja um að bjóða saman 1.000 kall í
seðlabúntið, borga 500 kall hvor og skipta
hagnaðinum, 499.000 krónum, jafnt á milli
ykkar. Þetta er snjallræði. En hvað ef ein-
hver annar hefði hreppt búntið fyrir 100
krónur meðan þið vorað að hafa hvor upp
á öðrum og tala ykkur saman?
Uppboð af þessu tagi voru fyrst rædd
með fræðilegum hætti af Bandaríkjamann-
inum Martin Shubik í grein sem hann kall-
aði „The Dollar Auction Game: A Paradox
in Noncooperative Behaviour and Escalati-
on“ og birtist í Journal of Conflict Resoluti-
on árið 1971. Síðan hafa ýmsir spekingar
fjallað um ógöngur af þessu tagi.
Ætli svona bjánalegir leikir komi fyrir
í lífi raunveralegs fólks? Lætur fólk hafa
sig að fífli með þessum hætti? Hvað með
langt verkfall þar sem það er löngu orðið
ljóst að verkfallsmenn fá aldrei nægilega
launahækkun til að verkfallið borgi sig og
atvinnurekendum tekst aldrei að pína kröf-
ur þeirra nógu langt niður til að bæta sér
tjónið af verkfallinu? Með hverjum degi
sem líður auka þeir tjón hver annars en
báðir eru búnir að fórna svo miklu að þeir
geta ekki hætt án þess að fá það að ein-
hverju leyti bætt.
Hvað með hjón sem byrja að rífast og
láta þyngri og þyngri orð falla þar til hvor-
ugt getur dregið í land án þess að missa
andlitið?
Hvað með stríð eins og stríðið í Víetnam
þar sem Bandaríkjamönnum var það ful-
ljóst í nokkur ár að þeir gætu aldrei unnið
neinn sigur sem bætti þeim manntjón og
kostnað af styrjöldinni, en þeir vora búnir
að fórna svo miklu að þeim fannst þeir
verða að fá það að einhverju leyti bætt?
Ein af ræðum Saddams Husseins sem
hann hélt í Persaflóastrínu lýsir því vel
hvernig stríðsmenn leiðast út í svona ,upp-
boð‘. Hann sagði: „Nú höfum við tapað svo
miklu að við verðum að berjast uns yfir
lýkur."
Höfundur er heimspekingur og kennari.
12