Lesbók Morgunblaðsins - 12.11.1994, Blaðsíða 1

ORGUNBLAÐS
Stofnuö 1925
39. tbl. 12. NÓVEMBER 1994-69. árg.
Flestir fræðimenn munu sammála um að flokkur-
inn, sem myndaðist í kringum dr. Valtý Guð-
mundsson á ofanverðri 19. öld, eigi með réttu
að teljast fyrstu skipulögðu stjórnmálasamtök
á íslandi. Meginbaráttumál þessa flokks var
stefna dr. Valtýs í stjórnarskrármálinu.
Ýmislegt bendir hins vegar til þess, að ræt-
ur flokksmyndunarinnar megi rekja nokkru
lengra aftur, til máls sem var efst á baugi
á fyrsta þinginu, sem dr. Valtýr sat.
I.
Dr. Valtýr Guðmundsson var fyrst kjörinn
á þing fyrir Vestmannaeyjar árið 1894. Hann
hafði þá verið búsettur í Danmörku í rúman
áratug og getið sér gott orð sem vísinda- og
fræðimaður, en lítinn beinan þátt tekið í ís-
lenskum stjórnmálum. Þegar hann kom fyrst
til þings hafði hann, að eigin sögn, einsett
sér, „ ... að vinna aðallega að atvinnu- og
samgöngumálum."1 Og Valtýr þurfti ekki að
bíða lengi eftir tækifæri til að vinna að þess-
um hugðarefnum sínum á þingi. Þegar al-
þingi kom saman sumarið 1894 var staddur
í Reykjavík Vestur-íslendingurinn Sigtryggur
Jónasson, þekktur athafna- og framkvæmda-
maður meðal landa vestra. Hann virðist hafa
staðið í sambandi við enska fjármálamenn
og taldi sig hafa loforð þeirra fyrir því að
leggja fram 50 þúsund sterlingspund til fé-
lags um rekstur gufuskipa og jámbrautalagn-
ingar hér á landi, ef alþingi samþykkti að
leggja fé á móti. Ekki er nákvæmlega vitað
hvernig Sigtryggur vann að undirbúningi
málsins, en svo virðist sem hann hafi haft
samband við ýmsa málsmetandi menn, þ. á
m. einhverja þingmenn, og af ummælum sr.
Jens Pálssonar á alþingi er ljóst, að a.m.k.
einn „prívatfundur" var haldinn um málið
með þingmönnum_ neðri deildar, áður en það
var lagt fram.2 Áður en þing kom saman
ræddu áhugamenn málið áfram og í þingbyij-
un bar sr. Jens Pálsson á Útskálum fram
frumvarp til laga „um löggilding fjeiags með
takmarkaðri hluthafa ábyrgð, ijettindi þess
pg skyldur til að halda uppi siglingum milli
íslands og útlanda og í kringum strendur
íslands og til að leggja járnbrautir á íslandi
o.fl.“» Frumvarp þetta er mikill bálkur, alls
43 greinar og hijóðaði hin fyrsta svo:
„Stofnendur Qelagsins eru eptirfylgjandi 5
menn: David Wilson, passenger manager,
Liverpool. Sigtryggur Jónasson, umboðsmað-
ur, Winnipeg. Jón Þórarinsson, alþingismað-
ur, Flensborg. Jens Pálsson, alþingismaður,
Útskálum. Þorgrímur Gudmundsen, tungu-
málakennari, Reykjavík.
Ofannefndir menn og allir aðrir einstakir
menn og íjelög, sem gjörast kunna hluthafar
í fjelaginu, eru hjermeð löggiltir sem hlutafje-
lag með takmarkaðri hluthafa ábyrgð, er
heiti „Hið íslenzka siglinga- og járnbrautafje-
lag“. Fjelagið hefur skrifstofu í Reykjavík og
skal ætíð hafa þar umboðsmann sinn.“4
Fyrsti kafli frumvarpsins kvað á um rétt-
indi félagsins til jámbrautarlagningar. Þar
kom megintilgangur þess í því efni fram í
3. greininni, sem hljóðaði svo:
„Fjelagið hefur fullt leyfi og vald til að
leggja einsporaða eða tvísporaða stál- eða
járnbraut: a. Frá_ Reykjavík um Kjósar- og
Gullbringusýslu, Árnessýslu og Rangárvalla-
sýslu. b. Frá Reykjavík eða Akranesi, eða
einhveijum stað þar nálægt, um Kjósar- og
Gullbringusýslu, Borgarfjarðar-, Mýra-,
Stranda-, Húnavatns-, Skagafjarðar- og Eyja-
fjarðarsýslu, eða þær af þessum sýslum, er
ijelaginu sýnist. c. Út úr brautinni má fjelag-
ið leggja lengri eða styttri greinar innan tak-
marka nefndra sýslna, ásamt hliðarsporum
þeim, er nauðsynleg þykja við brautarstöðvar
og til að ná í möl eða annan ofaníburð. Eng-
um manni eða öðrum fjelögum skal veitt leyfi
Frumvarpið um „Hið
íslenska siglinga- og
járnbrautaíjelag“ var lagt
fyrir Alþingi fyrir réttum
100 árum og gekk undir
nafninu „stóra málið“.
Samkvæmt því átti
landssjóður að greiða
félaginu 50 þúsund
krónur á ári til 1925 með
því skilyrði að félagið
byggi járnbraut austur að
Þjórsá.
Eftir JÓN Þ. ÞÓR
Liiml án samgöngumannvirkja - samgöngur á landi byggðust á því sem hestar gátu borið. Á myndinni sem Sigfús Ey-
mundsson tók á tíunda áratugnum við hús Sigfúsar Eymundssonar á horni Lækjargötu og Austurstrætis, sjást erlendir
ferðamenn búast til ferðar á hestum. Frumvarpið um „Hið íslenska siglinga- og járnbrautafjelag“ gerði ráð fyrir járn-
brautum um næsta nágrenni Reykjavíkur og austur að Þjórsá.