Lesbók Morgunblaðsins - 12.11.1994, Blaðsíða 10

B O K M E
I R
Stelpan á himna-
bryggiunni
ritferli sem senn nær yfír fímmtíu ár hefur
fínnska skáldkonan Eeva-Liisa Manner helgað
sig því verkefni að byggja brú milli hinnar
„rökrænu óreiðu“, reglna, umbunar, refsinga,
s.s. hins rauða þráðar mannlegs samfélags,
annars vegar og hinnar „óútskýranlegu
reiðu“; veraldar bernskunnar, tónlistarinnar,
ævintýrsins og hins ótamda hugarlíugs, hins
vegar.
Á ritferli hennar vegur þyngst andófið
gegn hinni „rökrænu óreiðu“ (mannlegu
samfélagi) sem hefur byrgt okkur mönnum
sýn á innra samhengi náttúrufyrirbrigða,
náttúruvætta, sem hindrar að veröldin birt-
ist okkur sem „heild“: björt, djúp heild.
Eeva-Liisa Manner er bergnumin af sam-
hengi og samverkan „alls sem er“; algyðis-
trúin, ekki kristnin, er lykillinn að lífsskiln-
ingi hennar.
Einsemdin er sá brunnur sem ljóðlistin
bergir af: einsemdin og efahyggjan.
Þessa gætir ekki síst hjá Manner, sem
ásamt Paavo Haavikko og Helvi Juvonen
eru þau skáld, fínnsk, sem trúlega eiga flesta
snertifleti með finnlands-sænskri ljóðahefð
(t.d. Bo Carpelan).
Manner er „lært“ skáld, vitsmunalegt
skáld, sem þó lætur í Ijós „andvitsmunalega
sýn á veröldina".
Þekkingin, vísindin, er skammgóður
vermir; aðeins fordyri dýpri skilnings á sam-
hengi þess lífræna og hins ólífræna. Vísind-
in eru þó tæki; þau láta skilningarvitum
okkar í té aðferðir til þess að uppræta róm-
antík og „væmni“ og nálgast alveruna með
hlutlægum hætti, öðlast þar með meðvitund
um sögu og náttúruvísindalegan aðdraganda
alls sem er. Manner er eins og áður segir
lært skáld.
Hún vísar ótæpilega til verka og kenning-
arkerfa annarra höfunda (t.d. Rilkes og
Wittgensteins), stundar eins konar rökræður
við þessa framliðnu andans jöfra. Stundum
eru ljóð hennar ekki fjarri því að vera fram-
hald á, eða tilbrigði við verk, eða einstakar
hugmyndir þeirra.
Manner hefur líkt jarðfræði forsögulegra
tímabila við dýpsta lag mannssálarinnar
(sbr. hugmyndir Jungs um „collective
consciousness"). Hún leitar einhvers upp-
runa — ástands þar sem sjálfið hefur enn
ekki verið aðskilið frá náttúrunni (eins og
í samfélagi okkar nútímamanna) — þau eru
Eeva-Liisa Manner hefur
leitað fanga í heimspeki
Spinoza og í skammtíma-
kenningunni. Algyðis-
trúin er lykillinn að lífs-
skilningi hennar.
EEVA-LIISA Manner lifði unglingsár sín í Viborg - / skugga stríðs-
ins við Rússa.
ennþá eitt. „Hvað hefur verið ritað á skel
ostrunnar?" spyr hún í bókinni Kiijoitettu
kivi (Steinn með áletrunum, 1966).
Manner hefur látið í ljós þá skoðun að
nútímamaðurinn hafi glatað öllu nema rök-
hyggjunni.
Eeva-Liisa Manner er fædd í Helsinki 5.
desember 1921. Hún ólst upp í Viborg, lifði
unglingsár sín í skugga stríðs. Rússar gerðu
loftárás á borgina og eyðileggingin sem
fýlgdi í kjölfarið hafði djúp áhrif á ungling-
inn.
Manner lagði stund á tungumál, starfaði
um skeið hjá bókaforlögum, en hefur frá
árinu 1946 helgað sig ritstörfum einvörð-
ungu.
Tvær fyrstu ljóðabækur hennar vöktu litla
athygli. Það var með bókinni Támá matka
EEVA-LIISA MANNER
Boabdil, arabinn sem
var ofurliði borinn við
brottför sína f rá
Granada 1492
Sólin dragnast áfram með miskunnarlausa birtu sína.
í mínu lífi er hún hnigin til viðar,
en ég heyri skrjáfið í henni
líkt og að kjólasilki, eða ljósleitur hálmur
sé dreginn í skjöktandi kerru upp
brekku eða niður. Það gildir einu.
Sigur og ósigur, það gildi einu.
Dagurinn á morgun er sá sami og dagurinn í dag:
gærdagur, sama skrjáf, langdregið skjökt kerrunnar,
koman og brottförin hafa sama markmið.
Að norðan kom konungur einn sveipaður rykskýi,
jafnaði við jörðu friðsælt ríki,
hinir ofurliði bomu voru ataðir aur.
Margur saklaus hefur látið lífið fyrir dapurleg trúarbrögð
og enn skal margur falla í valinn, um það hugsa ég ekki lengur,
himintunglin ganga sinn gang, stjörnufræðingarnir iðka fræði sín,
hinn mikli al-Kindi reiknaði út með aðstoð kola og perla
að arabíska heimsveldið myndi standa í 693 ár;
það las hann úr stjörnunum.
í sjálfu sér hafði hann á réttu að standa,
þess vegna vekur það mér enga undrun, nú,
er ég reikna sjálfur tíma minn í skuggum sólúrsins.
Sorgin er sorg sköpunarverksins,
hún er mér óviðkomandi nú orðið,
einhvem daginn hlýt ég að yfirgefa
þessi tebrúnu herbergi og ávöl súlnagöngin.
En er ég lít fegurðina hinsta sinni vekur það mér
sársauka: svalt og mjúkt vatn fjallalækjanna,
þakið rósablöðum
og vindurinn sem þeysist áfram
eftir stíg Andvarpanna.
Láttu fjötra þig, sál mín,
þá þarftu ekki að yfirgefa.
Fjötraðu þig ekki.
Ónotalegt er fánýtt undanhald hjólsins
sem snýst án afláts, endurtekningin sífellda,
líkt og vitfirrtu mylluhjóli sé snúið
eilífa hringi um sjálft sig.
Sólin er risavaxin mylla.
Hver, hvers hestar
munu nú lyfta henni upp á himinhvelfinguna?
í mínu lífi er hún hnigin til viðar.
Þýðandinn er kennari í Snæfellsbæ.
(Þessi ferð, 1956) sem hún haslaði sér völl.
Támá matka er líklega fyrsta safn nútíma-
ljóða, útgefið í Finnlandi, sem hlaut almennt
góðar viðtökur bókmenntaskriffinna og tals-
verða almenningshylli.
Hiklaust má fullyrða að Manner hafi ver-
ið eitt þeirra skálda sem á sjötta áratugnum
ruddu brautina, sköpuðu finnskum skáldum
frelsi til að fara nýjar leiðir.
Þrátt fyrir það, eða kannski einmitt þess
vegna, er hún og verður „einfari" í list sinni
og lífi.
Frumspekileg nálgun viðfangsefna, ein-
kenni sjötta áratugarins, sem „sósíalistar"
sjöunda áratugarins höfnuðu, hefur nú unn-
ið sér þegnrétt á ný.
Manner er vísast ásamt Solveig von
Schoultz (sjá Lárus Már Bjömsson: Vorald-
ir, 1991) og Helvi Juvonen virtust finnskra
skáldkvenna.
Haft hefur verið eftir Manner að eyðilegg-
ing bernskuheimilis hennar, vakningin til
hverfulleikans, hafí mótað tímaskyn hennar.
„Ég hygg að við skynjum tímann á rang-
an hátt; allt hefur þegar gerst einhvers stað-
ar í óþekktri vídd.“
Og í Fahrenheit 121 (1968), því ljóða-
safni sem hún telur sjálf þýðingarmest verka
sinna, segir: „Getur það verið að við höfum
þröngvað tímanum inn í of þrönga öskju?"
Auk ljóða hefur Manner gefið út sjálfsævi-
sögulegt verk frá bernskuámm sínum í Vi-
borg, Tyttö taivaan laiturilla (Stelpan á
himnabryggjunni, 1951), birt nokkur leikrit
sem ekki hafa náð almenningshylli, en þykja
áhugaverð frá bókmenntasjónarmiði, og
fjölda þýðinga, m.a. á verkum Hómers Sha-
kespeares, Hesses, Kafka, Tranströmers,
Lewis Carrolls og H.C. Andersens.
Skáldkonan hefur leitað fanga víða, jafnt
í heimspeki Spinozas og í skammtímakenn-
ingunni.
Þess vegna og vegna þeirrar dýptar, þess
sársauka og þeirrar gjörhygli sem einkennir
ljóð hennar em þau góður förunautur hveij-
um þeim manni, sem stundum nemur stað-
ar, ígrundar næstu skref.
Heimildir.
1. Verk Eeva-Liisa Manner
2. Kai Laitinen: Suomen kiijallisuuden historia, 1981
3. Kai Laitinen: Finlands moderna litteratur, 1968
4. Jaakko Ahokas: A History of Finnish Literature, 1973.
Höfundur greinar og þýðandi Ijóða, Lárus Már
Björnsson, er rithöfundur og félagsfræðingur.