Lesbók Morgunblaðsins - 12.11.1994, Blaðsíða 8

reyndar sem „úrkynjaða list“ á fjórða ára-
tugnum. Þrátt fyrir fordæmingu og dauða
ijölda listamanna í síðari heimsstyijöld-
inni, hefur stefnan lifað í Þýzkalandi þar
til hún gekk í endumýjun lífdaganna með
nýjum frægðarmönnum um og eftir 1980.
Það sem eftirtekt vekur þegar bókinni
er flett, er hversu frábærir listamenn þar
eru innanum og samanvið. Um þá má segja
það sama og Wilhelm Morgner: Hvers-
vegna í ósköpunum eru þeir ekki þekktir
og hafðir með í bókum?
Það hefur litla þýðingu að telja upp runu
af nöfnum, sem enginn hefur heyrt nefnd.
Ég get þó ekki stillt mig um að nefna
Otto Nagel, 1894-1967, jafnaldra hans,
Otto Pankok, 1896-1966, Albert Birkle ög
Karl Weinmair, sem báðir voru að vinna
afar athyglisverð verk um 1930. Svo virð-
ist líka sem Þjóðverjar hafi átt snjalla ex-
pressjónista, alls óþekkta, á árabilinu frá
1950-1080. Hversvegna aldrei tókst að
vekja athygli á þeim er hulin ráðgáta, en
með „Nýja málverkinu" um 1980 tók hin
alþjóðlega auglýsingamaskína við sér og
þá urðu margir frægir fyrir augsýnilega
minni verðleika. Það er nefnilega peninga-
valdið í listheimi Evrópu og Norður-Amer-
íku sem nú lætur semja listasöguna eftir
því sem henta þykir. Frægð listamanna er
núna skipulögð og keypt.
Aftur og aftur vaknar spumingin: Er
listasagan trúverðug? Lekur hún eins og
gatasigti? Fyrr í greininni var á það minnst
að líklega hefur engin liststefna öðlast slík-
ar vinsældir sem franski impressjónisminn.
Bækur um impressjóinstana eru legio og
það mætti ímynda sér að búið væri fýrir
löngu að rannsaka alla sem þar komu við
sögu. Þessvegna kom það á óvart og vekur
enn einu sinni spumingu um áreiðanleika
listasögunnar, þegar tímaritið Newsweek
birti 26. sept. síðastliðinn grein um sýningu
í París á verkum Gustave Caillebotte, „hins
vanrækta meistara impressjónismans".
Hananú, var fyrst á því herrans ári 1994
verið að uppgötva „meistarann". Það þurfti
80 ár, sagði í Newsweek, til þess að Caille-
botte fengi sinn réttláta sess við hliðina á
vinum sínum, Monet, Degas og Renoir.
Tólf af verkum hans em sögð vera „mast-
erpieces" - meistaraverk - og einn af áhrifa-
mestu mönnum innan listheimsins, Kirk
Vamedoe, hefur látið svo um mælt að sér-
hvert þeirra sé ,jafn mikils virði og allt
sem liggur eftir Pissarro, mestu af því sem
liggur eftir Renoir og Monet frá sama tíma-
bili.“
Hvernig má vera að litið sé framhjá slík-
um meistaraverkum í næstum heila öld.
Skýringin er sögð vera sú að Caillebotte
fæddist til auðs; hann þurfti ekki á því að
halda að selja myndir sínar og gerði það
ekki. Þær voru þessvegna geymdar í eigu
fjölskyldunnar í öll þessi ár. Að verk hans
skyldu gleymast umheiminum er furðulegt
vegna þess að hann var sjálfur mjög virkur
í hreyfíngu impressjónistanna; hann skipu-
lagði sýningar, lánaði þeim peninga og
keypti og safnaði sjálfur verkum kollega
sinna. Þegar hann féll frá fyrir réttum 100
ámm, átti hann 67 verðmæt málverk eftir
félaga sína, sem öll gengu til franska ríkis-
ins og eru í hinum margútgefnu bókum.
Það er svo spuming hvort þessi síðbúna
uppgötvun leiði til þess að Caillebotte kom-
ist með hinum strákunum á spjöld listasög-
unnar, - eða missti hann kannski af strætis-
vagninum?
Það er sannarlega margt skrýtið í kýr-
haus listasögunnar.
Leiðréttingar
MEÐ ljóði Valgeirs Sigurðssonar, „í Fossd-
al“, sem birtist í Lesbók 22. okt. sl. urðu
þau mistök, að föðumafn höfundarins féll
niður. Eru hann og lesendur beðnir velvirð-
ingar.
EINNIG leiðréttist að mynd á forsíðu Les-
bókar 29. október er ekki frá Hallormsstað
og ekki hefur Sigurður Blöndal tekið hana.
Það rétta er, að myndin er úr Jökulsár-
gljúfrum, og að Sigrún Helgadóttir, sem
var fyrsti landvörður þar, tók myndina.
í Lesbók 5. nóvember sl. birtust tvö ljóð,
„Septembersól“og „Aðsókn“ eftir Björn
Éiríksson. Þar stóð ranglega Einarsson.
Hlutaðeigendur og lesendur eru beðnir
velvirðingar á þessu.
Er ferskeytlan
skáldskapur?
Eg undirritaður er einn þessara íslendinga sem
búa og starfa erlendis. Flest ár tekst mér, sem
betur fer, að koma til íslands í ágústmánuði
í stutt sumarleyfi frá annasömu embætti. Þá
endurvakna menningartengslin við ættjörðina
fyrst í flugvélinni sem flogið er í heim, sér-
staklega við lestur dagblaðanna. Um þá
reynslu og tilfinningar sem við það kvikna
má margt segja, bæði gott og blendið. í
þessum hugleiðingum ætla ég að láta duga
að skrifa nokkur orð um einn þátt þessarar
reynslu: íslensku ferskeytluna. Það er nefni-
lega svo að ótrúlega oft hefur hist þannig
á að vísnaþáttur er í a.m.k. einu íslensku
blaði sem ég les í flugvélinni á heimleið.
Vakna ýmsar spumingar við þann lestur,
þ. á m. hver sé raunverulegur tilgangur
vísnaþátta í dagblöðum - og jafnvel hrein-
lega hvort ferskeytlan sé skáldskapur eða
eitthvað annað, eitthvað sem mætti kannski
kalla dálítil skilaboð í bundnu máli, venju-
lega til gamans eða fróðleiks, sem þó geta
ekki talist vera skáldskapur.
Hér verður sá háttur hafður á að birta
tólf ferskeytlur ásamt nokkrum athuga-
semdum. Vísurnar eru meðal þeirra sem
mér sjálfum fínnst vera óvenju góðar. Vel-
flestar eru alkunnar: aldrei verður góð vísa
of oft kveðin. Aðrar eru minna þekktar en
ættu skilið að vera lýðum kunnari. Loks
verða dregnar nokkrar ályktanir um eðli og
skáldskapargildi vísnanna.
1. Vel fer á því að byija á ferskeytlu
eftir listaskáldið góða:
Hani, krummi, hundur, svín,
hestur, mús, tittlingur.
Galar, krunkar, geltir, hrín,
gneggjar, tístir, syngur.
Þegar ég var drengur í bamaskóla var
okkur kennt að Jónas Hallgrímsson hefði
ort þessa einstæðu fræðingarvísu barn að
aldri. Verða ekki bomar brigður á það hér.
Mig minnir að okkur hafí verið sagt að
hann hafí smíðað stykkið fjögurra ára gam-
all. Fjögurra ára? En tekur sér samt þetta
huggulega skáldaleyfi í fjórða vísuorðinu
og grípur þar til fommáls til þess að réttur
höfuðstafur sé á sínum stað í stuðlasetningu
vísunnar!
2. Jafnan hefur mér fundist aðdáanlegt
hvernig Hermann Jónasson forsætisráð-
herra sneri sig út úr „Kollumálinu" alræmda
með einni lítilli ferskeytlu í þingveislu. Vísan
mun vera til í nokkmm gerðum. Hér verður
stuðst við þessa:
Ævi mín var áköf leit
eftir villtum svani.
Er þó, eins og alþjóð veit,
aðeins kollu bani.
Snöfurmannlega gert!
3. Fræg er ferskeytlan sem varð til þeg-
Aldrei verður góð vísa of
oft kveðin segir höfund-
urinn og nefnir 12 vísur
sem honum þykja óvenju
góðar.
Eftir ANDRA ÍSAKSSON
ar Þorsteinn Þorsteinsson Dalasýslumaður
og alþingismaður, sá valinkunni bókasafn-
ari, kvaddi þennan heim:
Fallega Þorsteinn flugið tók,
fór um himna kliður,
Lykla-Pétur lífsins bók
læsti í skyndi niður.
Heyrt hef ég að höfundur vísunnar sé
Guðmundur Böðvarsson skáld frá Kirkju-
bóli í Hvítársíðu. Hins vegar hefur mér jafn-
framt skilist að hann hafi aldrei gengist við
henni.
4. Baldur Baldvinsson (1898-1978) á
Ófeigsstöðum í Ljósavatnshreppi orti um
vel lukkaðan mannfjölgunaratburð í fjöl-
skyldunni:
k föstudaginn fæddist lamb.
Fomar óskir rættust.
Við Ófeigsstaða ættardramb
ellefu merkur bættust.
Margir mundu segja að vísa þessi væri
sannþingeysk. Það er ekki að efa. En hún
er líka rótíslensk.
5. Ekki verður látið hjá líða í þessu vísna-
greinarkomi að birta eina úr því makalausa
glenskvæði Kristjáns Eldjárns, Unndórs-
rímu. Þessi varð fyrir valinu:
Lék á strengi lostans við
lofnir spengilegar.
Sótti enginn ástar mið
öllu drengilegár.
Góður kunningi minn sagði einu sinni: „Að
nítján ára maður skyldi geta ort þetta“ (og
átti þá við rímuna í heild). Það er vissulega
ótrúlegt en satt.
6. Hákon Kristófersson alþingismaður í
Haga á Barðaströnd var orðinn harðfullorð-
inn þegar hann skildi við konu sína, sem
hét Björg, og kvæntist einni vinnukonunni
á bænum. Hún hét líka Björg. Þá komst
þessi ferskeytla á kreik:
Þú hefur fengið (B)björg fyrir (B)björg
svo (B)björg ertu ekki sviptur.
En er nú þetta betri Björg
en Björg sem þú varst giftur?
Mér er ókunnugt um höfund þessarar
smellnu vísu.
7. Fyrir 40 árum, veturinn 1954-1955,
var vísnabotnaþáttur í Útvarpinu undir
stjórn Sveins Ásgeirssonar hagfræðings og
náði hann feikna vinsældum. Hlustendur
sendu inn fyrriparta sem valið var úr til að
lesa upp fyrir „snillinga" í útvarpssal sem
áttu að botna þá á stundinni á staðnum.
„Snillingarnir“ voru, ef ég man rétt, þeir
Helgi Sæmundsson ritstjóri, Guðmundur
Sigurðsson skrifstofumaður, Friðfínnur
Ólafsson bíóstjóri og Steinn Steinarr skáld.
Af þessu fyrirtæki uxu ýmsar hnyttnar vís-
ur - eins og t.d. þessi:
Hefðarstandið holdið kaus,
hátt því andinn grætur.
Ekki er fjandinn iðjulaus
ef að vanda lætur.
Það var Guðmundur Sigurðsson sem
botnaði svona bráðlaglega.
8. Alltaf hefur mér þótt vænt um vísuna
hans Eiríks Einarssonar alþingismanns frá
Hæli í Gnúpveijahreppi, um aldur og áttir:
Held ég enn í austurveg,
æsku minnar gestur,
þó að ellin þreytuleg
þokist öll í vestur.
Þessi látlausa vísa leynir á sér. Hún hef-
ur að geyma einkar umhugsunarverðan
boðskap.
9. Á árunum 1916-1918 var Jónína Val-
týsdóttir (1881-1964) frá Nesi í Loðmund-
arfirði vinnukona í Kolkuósi í Skagafírði og
fólust störf hennar m.a. í því að afgreiða í
búðinni á staðnum. Á þessum tíma var
hvorki útvarp né sjónvarp og lítið um
skemmtanir. En þar sem allir hafa þörfina
fyrir að stytta sér stundir öðru hveiju urðu
menn bara að búa sér til sín gamanmál.
Ein skemmtun manna var sú að yrkja léttar
vísur á stúlkur sem afgreiddu í verslunum
stijálbýlisins. í búðinni í Kolkuósi var Jó-
hann Ólafsson (1891-1972) frá Krossi í
Óslandshlíð, síðar bóndi í Miðhúsum í sömu
sveit, ágætur hagyrðingur, einna duglegast-
ur við þetta græskulausa gaman. Ekki kann
ég þá vísu eða vísur sem hann orti á Jón-
ínu. En hér brá svo við að afgreiðslustúlkan
svaraði fyrir sig:
Helst mitt kalda hreyfir blóð
heitur ástar blossi
þegar syngur sólarljóð
svanurinn frá Krossi.
Þegar ég var, ungur sveinn, á Ingveldar-
stöðum í Hjaltadal á sumrin, 1945-1954,
fór amma mín, Elinborg Pálsdóttir, oft með
þessa ferskeytlu fyrir munni sér við verk
sín og af henni lærði ég hana. Vísan var
sem sagt sprell-lifandi á vörum fólks í
Skagafirði 30-40 árum eftir að hún var
smíðuð. í sumar hitti ég móðurbróður minn
á Sauðárkróki og spurði hvort hann kynni
vísuna. Hann hélt nú það. Og fór með hana,
nákvæmlega eins og ég kunni hana. Enda
er vísan svo vel ort, hnitmiðuð og skýr, að
ólíklegt er að nokkurn tíma muni myndast
fleiri útgáfur af henni en sú eina rétta.
10. Alþekkt er þessi ferskeytla:
Ætti ég ekki, vífaval,
von á þínum fundum,
leiðin eftir Langadal
löng mér þætti á stundum.
Höfundur vísunnar er Árni Böðvarsson
(1713-1776) skáld_ og stúdent. Um hann
segir Páll Eggert Ólason í íslenskum ævi-
skrám að hann og fyrri kona hans hafi ver-
ið „skilin, með því að Árni átti (1742) barn
fram hjá henni með giftri konu“. Skyldi þar
vera komið hið langþráða vífaval?
11. Og þá er það hestavísa:
Eg hef selt hann Yngra-Rauð.
Er því sjaldan glaður.
Svona er að vanta veraldarauð
og vera dryklqumaður.
Þetta meistaraverk er eftir Pál Ólafsson
skáld - enda honum líkt.
12. Og önnur:
Utla Jörp með lipran fót
labbar götu þvera.
Hún mun seinna i mannamót
mig í söðli bera.
Ekki er mér kunnugt um höfund þessarar
gullfallegu vísu. En vel getur sá sem hana
nemur trúað því að hún sé eftir stálpaða
unglingsstúlku sem hefur fengið folald og
söðul í fermingargjöf nokkrum árum áður.
Hún rekst á folaldið, þá orðið tryppi, á förn-
um vegi, yrkir síðan ferskeytlu sem er svo
einföld að líklega mundi hver kjáni telja sig
geta smíðað aðra eins eða betri. í raun er
vísan meðal þeirra fegurstu sem eru til,
hreint snilldarverk.
Hér verða þessar vísur látnar nægja.
Sjálfum fínnst mér þær staðfesta að fer-
skeytlan þarf ekki að vera skáldskapur þó
að hún geti verið það. íslenska ferskeytlan
er meira í ætt við andlega íþrótt, íþrótt
bundins máls til gamans eða fróðleiks. Fyrri
vísurnar hér að framan eru af þessu tagi.
Þær eru í þessum skilningi rammíslenskar.
Seinni vísurnar eru ekki aðeins vel ortar
og rammíslenskar eins og þær fyrri; þær
hafa einnig einhvers konar almenna og sam-
mannlega skírskotun sem gefur þeim gildi
sem skáldskap.
Og sem íslendingur sem býr erlendis
hygg ég að einungis þijár vísnanna séu
þess eðlis að koma mætti þeim á framfæri
í þýðingu á þann veg að útlendingar gætu
skilið þær og fengið á þeim mætur. Þetta
eru síðustu vísurnar.
Nema ef það skyldi einnig vera perlan
hennar Jónínu Valtýsdóttur?
Á höfuðdag 1994.
Höfundur er yfirdeildarstjóri kennslufræðideild-
ar UNESCO, Menningarmálastofnunar Sam-
einuðu þjóðanna, í París.