Lesbók Morgunblaðsins - 12.11.1994, Blaðsíða 5

skothríðin hæfist þennan ágústmorgun sum-
arið 1941 eins og áður sagði, ég man ekki
lengur nákvæmlega daginn en kl. 11.00 fyr-
ir hádegi yrði byijað. Klukkan 8.00 þennan
morgun var ég vakinn þeirra erinda að smala
þeim kindum sem kynnu að vera norðan
áðurnefndrar girðingar og setja þær suður
fyrir. Gísli bróðir sagði mér að hraða för
minni því að hættulegt væri og hávaðasamt
að véra á svæðinu þegar sprengjuregnið
hæfist. Ég var tæplega 12 ára þegar þetta
gerðist. Óðinn var bieikur klárhestur, sprett-
harður og léttur, vanur brúkun eins og allir
hestar voru þá yfir sumartímann. Ég fékk
hann og svo var auðvitað hundurinn Hító,
hvítur að lit, með í för. Þessi tími sem mér
var ætlaður til verksins var frekar naumur
en átti þó að duga með því þó að fara hratt
yfir og gerðum við félagarnir það svo sannar-
lega. Fyrst fór ég meðfram vatninu töluverð-
an spöl, síðan þvert yfir hæðirnar nyrst nið-
ur að Laxá og aftur upp í hæðirnar á eftir
fáeinum kindum. Hundurinn gelti samkvæmt
skipunum og ég öskraði eftir mætti og Óð-
inn þaut áfram léttur á sér því farþeginn
hefur sennilega verið lítið yfir 30 kg. Sunn-
an við Ytri-Smalahól sneri ég undan hallan-
um og ætlaði að Laxá til að komast fram-
hjá keldum sem þar voru. En þá dundu
ósköpin yfir, fyrsta fallbyssukúlan sprakk í
hæðinni fyrir ofan mig, ekki nema 300 m
frá mér og klukkan ekki nema 9.00, þ.e.
tveim klukkustundum fyrr en áætlað var.
Næstu mínútum er erfitt að iýsa. Hundurinn
varð hræddur, ég ennþá hræddari og Óðinn
bókstaflega trylltist og nú hófst án umhugs-
unar ógurlegur flótti því kúlurnar beinlínis
streymdu á hæðimar, en heldur ijær en sú
fyrsta. Ég hélt mér dauðahaldi í faxið og
reyndi að stýra hestinum að Laxánni því
fólkið var við heyskap á svokölluðum Flæð-
um og þangað vildi ég komast sem allra
fyrst og það tókst mér á óskiljanlega stuttum
tíma. Oðinn tók á rás með mig sem leið lá
niður að Laxá við Nautafljót, norður með
Mánafossi, yfir ána í Holtsland til þess að
krækja framhjá rafveituskurðinum, síðan
rakleiðis aftur yfir ána og alla leið norður
að Sauðaneskvörn þar sem fólk var við
engjaslátt.
En það er af Hító að segja að hann kom
heim daginn eftir og var þá með stórt sár
á annari síðunni sem enginn veit hvernig til
var komið. Líklega hefur hann fengið
sprengjubrot í síðuna.
Til að skýra út áhrifin af hverri fallbyssu-
kúlu þegar hún Ienti til jarðar ætla ég að
segja frá gerð kúlunnar. Hún var ca. 25-30
sm löng og ca. 10 sm í þvermál. Fremsti
hluti hennar var úr einhvers konar kopar-
blöndu, oddmyndaður og fram úr oddinum
kom hnappur, sem átti að rekast inn, þegar
kúlan snerti jörðina og koma sprengingunni
af stað, því að aðalhluti kúlunnar .var holur
innan, fullur sprengiefnis sem tætti svo hólk-
inn sundur sem var úr ca. 1 sm þykku stáli.
Við þetta mynduðust gígar, sumir lh m á
dýpt og 2 m í þvermál. Sumar kúlur sprungu
ekki þegar þær komu til jarðar og hafa þær
vafalaust verið mjög hættulegar.
Eina ósprungna kúlu fann ég á sprengju-
svæðinu. Hún lá utan í þúfu og ákaflega
sakleysisleg. Eftir nákvæma skoðun sá ég
að hún hlyti að vera hættulaus. Mig langaði
til að koma með hana heim og hafa fyrir
„valtara" ef einhver vildi leika sér á slíkum
vettvangi. Fyrst ætlaði ég að bera hana
framan á maganum en hún var of þung svo
ég fór úr peysunni, vafði henni utan um
sprengjukúluna og bar hana svo á bakinu
með mörgum hvíldum heim.
Eftir töluvert langan tíma ákváðum við
tveir bræður að fullreyna hvort kúlan væri
óvirk. Annar okkar tók hana í fangið, svo
gengum við fram á barm súrheysgryfju og
í hana létum við kúluna detta, auðvitað til-
búnir að hlaupa ef hún springi. Hún reynd-
ist óvirk. Þess vegna get ég skrifað þessa
frásögn.
Aftur skal nú vikið að deginum sem ég
lenti í skothríðinni.
Þegar leið lengra fram á daginn komu
hermenn á nokkrum bílum. Þeir skildu þá
eftir við veginn og gengu eða hlupu að „skot-
markinu“, þ.e. að enda símans sem fyrr var
frá sagt. Hófst nú furðuleg „orusta" við
blikkdunka og reyksprengjur, skotið úr riffl-
um og beitt byssustingjum. Þessú fylgdu
háværar fyrirskipanir, hróp og köll og svo
var síminn notaður og sennilega pantaðir
fleiri fallbyssukúlur til aðstoðar við „bardag-
ann“. Það var afskaplega ógeðfellt að vera
heima og heyra í byssunum og kúlunum sem
þutu yfir bæinn og mörkuðu hvítar rendur
í himinhvolfið.
Fyrst heyrðist skotið með þungum dynk,
svo kom þetta skerandi ýlfur og rákir í loft-
ið þegar kúlan þaut yfir og að síðustu spreng-
ingin þegar hún lenti og jarðvegur og
sprengjubrot þeyttust hátt í loft upp. Hér
voru á ferðinni hrein blindskot því að ekki
sáu skotmennirnir áfangastað kúlnanna en
útreikningar stórskotaliðsins voru vægast
sagt ótrúlega ónákvæmir. Var það Guðs
mildi að þeir drápu ekki sína eigin menn.
Einhvern tímann á útmánuðum veturinn
eftir voru sams konar æfingar, sama stað-
setning á fallbyssunum og sama skotlína
skotmark. Þá urðu eðlilega minni jarð-
skemmdir, allt frosið. Farskóli var þá og
einmitt í Sauðanesi. Var lítið hugsað um
menntun meðan á skothríðinni stóð heldur
stóðu flestir úti við og störðu upp í loftið og
á skotmarkið og hlustuðu á drunumar.
Löngu síðar fréttist að æfingarnar hefðu
verið liður í undirbúningi fyrir innrásina í
Normandí þar sem frægir innrásarprammar
voru notaðir með skriðdreka og fleiri þung
vopn innanborðs þar með taldar stórar fall-
byssur sem hægt var að nota til þess að
skjóta á mikilvæga staði þó handan sjónlínu
væru inni á meginlandinu. Yfirmenn setuliðs-
ins spurðu ekki hvort þeim væri heimilt að
vera með æfingar hér eða þar, það mátti
teljast gott ef þeir létu vita hvað til stæði
og við það sat. Heimamenn höfðu enga
möguleika á því að breyta neinu þar um.
Mér er enn í fersku minni þegar ég var
sendur ríðandi til Blönduóss einhverra erinda
og var á leið frá kaupfélaginu þegar ég var
kominn að fótboltavellinum þar sem nú er
KH og Félagsheimilið. Sá ég hóp hermanna
á vellinum. Ég fór að horfa á hvað þeir
hefðust að.
Á einum þeirra voru bundnir sandpokar,
annar framan á bringuna, hinn aftan á herð-
arnar. Síðan var hann látinn hlaupa þangað
til hann hnaut við eða datt, þá kom annar
og barði hann jafnóðum með einhveiju bar-
efli eða svipu til að hann stæði upp og hlypi
aftur af stað. Þetta var endurtekið í sífellu,
það var enn verið að betja hann þegar ég
fór. Ég leitaði skýringa hjá fullorðnum á
þessu og var mér tjáð að hermönnum væri
trúlega hegnt svona fyrir eitthvert brot á
heraga.
Lýkur þar frásögn Hauks Pálssonar.
DÁTINN OG
LIÐSFORINGJARNIR
Á þorranum 1941 geisaði á Norður-Atl-
antshafi mikið óveður. í Öldinni okkar er
getið um mikið rok á höfuðborgarsvæðinu,
þar sem miklar skemmdir urðu á mannvirkj-
um hersins, skiljanlegt er að braggadraslið
var ekki gert fyrir óveður á Islandi. Reykvík-
ingar eldri muna enn þegar trétexplötumar
flugu eins og spil út í buskann.
Þegar ég var í Þýskalandi við nám um
1960 lá ég nokkrar vikur á sjúkrahúsi. Dag
einn var miðaldra maður lagður í rúm við
hliðina á fleti mínu. Við tókum tal saman,
eins og gengur. Hann sagðist hafa verið í
þýska sjóhernum á stríðsárunum við strend-
ur Noregs. Ég spurði hann þá að því hvort
hann myndi eftir stórviðri sem geisað hefði
veturinn 1941. Hann sagðist muna vel eftir
því. Veðurofsinn hefði verið slíkur að Eng-
lendingar og Þjóðveijar hefðu ekki haft tök
eða áhuga á að skjóta hvorir á aðra í óveðr-
inu. Hefðu báðir aðilar misst mörg skip í
sjávarháska en hvorugir viðurkennt slíkt,
því að skömm væri að missa stríðsfley í
óveðri á stríðstímum. Sögumaður minn sagð-
ist hafa séð breskt herskip skammt frá sínu
skipi sigla á miklum krafti inn í stórbáru
og koma aldrei upp úr sjónum aftur. Þetta
óveður geisaði af mikilli hörku í fimm sólar-
hringa, með norðaustan fannkomu og miklu
frosti og norðan stórhríð.
Vatnsaflsvirkjun var og er í landi Sauða-
ness. Vatn er leitt í nokkur hundruð metra
löngum skurði að inntaksmannvirkjum. Síð-
an er vatnið leitt í rörum í rafstöðina en
síðan rennur vatnið í skurði áleiðis í Laxá
á Ásum.
í óveðrinu fylltist aðfallsskurðurinn fljót-
lega af snjó svo að rafveitan hætti að fram-
leiða rafmagn. Menn sátu við kertaljós, út-
varpslausir og í kulda, því að Blöndósingar
notuðu gjarnan rafmagn til upphitunar.
Setuliðið notaði rafmagnið til ljósa, svo
orkuskorturinn kom ekki síður illa við það.
Nú, öll él birta upp um síðir og þessi stór-
hríð gekk yfir eins og önnur. Sól skein í
heiði og úti var 10-15 gráðu frost. Nú þurfti
að moka snjónum upp úr skurðinum til að
rafveitan kæmist aftur í gang. Vélar til þess-
ara athafna voru ekki til fyrir norðan í þá
tíð, svo að öllum verkamönnum á Blönduósi
var stefnt upp í Sauðanes til að moka snjó-
inn úr skurðinum sem var geysimikið verk.
Setuliðið ákvað að senda harðsnúið lið til
að hjálpa til við moksturinn og komu nokkr-
ir herflokkar marserandi með skóflu við öxl
til að moka snjónum upp úr mannvirkjum,
sem þeir höfðu verið að æfa sig að skjóta
yfir sumarið áður.
Með dátunum komu auðvitað offisérar
sem skipuðu fyrir og gerðu ekki neitt. Pétur
túlkur kom með nokkra heim á bæ til móð-
ur minnar og falaðist eftir húsnæði til að-
stöðu fyrir liðsforingjana. Hún vísaði þeim
á herbergi í gamla bænum, sem nefnt var
suðurhúsið og var inn af miðbaðstofunni,
þar sem gömul og fornfáleg eldavél stóð og
var nú í brúki í rafmagnsleysinu. Þama í
gamla suðurhúsinu var nú allt í einu kominn
breskur offiseraklúbbur þar sem einkennis-
búnir gentlemen ræddu málin yfir tebolla
og reyktu sígarettur ótæpilega af gerðinni
May Blossom, Player’s Navy Cut eða Com-
mandor.
Dyrnar vom opnar og við Haukur kíktum
inn á þessa merkilegu karla og þótti fram-
andi ilmurinn af sígarettureyknum góður,
en heima í Sauðanesi reykti enginn. Meðan
óbreyttu dátarnir paufuðust til að moka
snjóinn í hörkufrosti, sátu foringjamir inni
í hlýjunni og höfðu það gott. En svona voru
aðstæðurnar í hinum konunglega her hans
hátignar.
En skyndilega gerðist nokkuð sem kom
róti á þetta rólega ástand. Komið var heim
á bæinn með ungan breskan dáta sem hafði
dottið í krapið í skurðinum og var biautur
upp að mitti. í frostinu var hann allur freð-
inn orðinn og skalf og nötraði af kulda.
Móðir mín, Sesselja, tók vel á móti piltin-
um, dreif hann inn í miðbaðstofuna þar sem
eldavélin vel heit stóð. Hurðin inn í offa-
klúbbinn í suðurhúsinu var opin þar sem
tedrykkjan og reykingarnar stóðu sem hæst.
Við bræðurnir hjálpuðumst að við að draga
blautu brækurnar af Tjallanum, mamma
hellti í hann kaffi og síðan var hann keyrður
í svellþykkt föðurland. Skyndilega kom Pét-
ur túlkur fram úr reykhúsinu heldur vand-
ræðalegur og segir að liðsforingjamir vilji
ekki hafa það að þessi óbreytti dáti sé hér
í sömu húsakynnum og þeir. Slíkt gangi
bara hreint ekki samkvæmt aldagamalli hefð
í breska hernum.
Móðir mín brást hin versta við, gengur
að Pétri, bendir á liðsforingjana og segir þá
best að þeir hundskist út í frostið. Hún seg-
ir að pilturinn sé gestur sinn, honum sé
kalt og þarfnist aðhlynningar, auk þess sé
þetta sitt hús og sitt ríki og hún sé þar einráð.
Pétur snýr sér þá aftur að offiserunum
og segir þeim væntanlega alla málavöxtu.
Upphófust nú miklar umræður og sáttaum-
leitanir. Greinilega þótti liðsforingjunum það
hið versta mál að hrekjast úr hlýjunni og
teinu út í fimbulkuldann, en mamma lét sig
ekki. Dátinn skyldi blíva.
Eins og síðar í þroskastríðinu náðist sam-
komulag með þessum frænd- og vinaþjóðum.
Menn urðu ásáttir um að loka dyrunum
milli suðurhúss og miðbaðstofu og ekki opna
nema þurfa þætti meðan óbreytti dátinn
ornaði sér í íslenska föðurlandinu og breska
herforingjaráðið lauk úr tebollunum og klár-
aði Commandorinn. Ég hef alltaf litið á sig-
ur móður minnar yfir breska heimsveldinu
sömu augum og ósigur ítalska loftflotans í
smásögu Halldórs Laxness.
ÁRÁS á FLUGVÉLAR
Stundum heyrðum við í flugvélum. Sumar
flugu hátt og hurfu fljótt. En Bretarnir höfðu
ógurlegan viðbúnað þegar flugvéladynur
heyrðist. Þeir þustu ofan í skotgrafir sem
þeir voru búnir að grafa í melana kringum
braggana og mönnuðu vélbyssurnar og fall-
byssurnar úti á Homi fyrir ofan bryggjuna
og suður í Draugagili.
Einu sinni varð þeim hroðalega á í mess-
unni, en ég var að hluta áhorfandi að at-
viki, sem nú skal frá greina. Síðla sumars,
líklega 1941, var ég fyrir norðan Sauðanes
að ná í beljurnar. Veður var drungalegt,
lágskýjað en lygnt. Skyndilega sá ég þijár
eins hreyfíls flugvélar koma að austan og
fljúga inn í þokubakka sem lá yfír strönd-
inni inn af Blönduósi og huldi aúk þess þorp-
ið. Þá heyrist skyndilega áköf skothríð. Ég
hugsa ekki meira um þetta en fer heim með
kýrnar.
En daginn eftir frétti ég framhaldið. Bret-
amir höfðu haldið að þarna fæm Þjóðveijar
og skutu á flugvélamar um leið og þær
komu fljúgandi niður úr þokubakkanum til
lendingar á sjónum. Hér vora ekki Þjóðveij-
ar á ferð heldur norskar Northrop sjóflugvél-
ar, líklega á ferð frá Akureyri. Tveir Norð-
menn særðust illa í árásinni og var þetta
hið versta mál fyrir Bretana.
En brátt leið að því að herinn fór. Banda-
ríkin tóku við hersetu landsins og sendu
nokkra hermenn til Blönduóss. Síðast var
aðeins einn eftir og hafði jeppa til umráða,
sem mönnum þótti hið forvitnilegasta farar-
tæki. Og svo fór hann líka.
Nú voru braggarnir rifnir og seldir og nú
standa fín einbýlishús og malbikaðar götur
þar sem Tjallinn óð aurinn í skóvarp.
Hið eina sem eftir stendur eru leiði varla
tvítugra drengja í kirkjugarðinum sem báru
hér beinin fjarri föðurtúni, smápeð í tilgangs-
lausu stórtafli stríðsins.
Höfundur er tannlæknir í Reykjavík.
KRISTJÁN J.
GUNNARSSON
Við opnun
málverka-
sýningar
Það er ekkert að
þessu rauðvíni
eitthvað að mér
á mig og þessa
hvítkölkuðu veggi
sækir yfirþyrmandi
lystarleysi
listarleysi
listarlystarleysi.
Eftirmæli
Frá engu
til einskis
og ekkert
á milli
annað en
ævi þín.
Höfundur- er fyrrverandi fraeðslustjóri.
HELGI SEUAN
Hugsaðá
hausti
Hrímgrájörð með hélu á stráum
hnípin er náttúran öll.
Hemingur yfir hylnum bláum,
höfgi um fölan völl.
Ómar tregans hjá eyrum líða
angurvært fuglsins kvak.
Vekur í hjarta vá og kvíða
vetrarins hófatak.
Haust með söknuð sumars í
hlænum
sölnandi grös og blóm.
Þyngjast brimhljóð frá sollnum
sænum
sáran greini ég óm.
Þó lít ég töfra lyngs og skógar
litanna helgidóm.
Húmsins mildi huganum fróar
hrífur burt auðn og tóm.
Árstíð hver ber yndi á veginn
allt þó taki sín gjöld.
Þó er alltaf sem tindri treginn
er tekur myrkrið völd.
Sezt að hjartanu gamall geigur
við grimma vetrarhríð.
Sumarsins fegurðarblómi feigur
fennir um grund og hlíð.
Fram skal horft þó í fangið
standi
fínna áranna straum.
Fjársjóð gæfunnar færa að landi
fanga hvern gullinn draum.
Láta vonimar vængjum blaka
víkja burt skuggafjöld.
Haustsins fegurð í faðminn taka
flýja þess rökkurtjöld.
Höfundur er fyrrverandi alþingsmaður.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 12. NÓVEMBER 1994 5