Lesbók Morgunblaðsins - 12.11.1994, Blaðsíða 9

Átökin um fisksöluna II
MYND frá útgerðarbæ á Nýfundnalandi í byrjun skammdegis. Fimbulkuldi og fiskibátur frosinn fastur í höfninni.
Mynd: Morgunblaðið/Hjörtur Gíslason
Fordæmið frá
Nýfundnalandi
Eftir ÓLAF HANNIBALSSON
Ekki er laust við að útlendingar líti
okkur öfundaraugum fyrir það,
að verða fyrstir til þess að læra
af reynslunni, bindast samtökum,
þegar mest á reyndi, fyrstir til þess að koma
fisksölunni í almennt fijálst kerfí.“ Þannig
er að orði komist í skýrslu stjórnar SÍF
vorið 1933. Svo mikið er víst að aðrar þjóð-
ir fylgdu í kjölfarið. Fyrir eina þeirra var
það þó of seint. Á Nýfundnalandi var lýst
yfir ríkisgjaldþroti 1934, landið missti sjálf-
stæði sitt og rann inn í kanadíska sambands-
ríkið 16 árum síðar. Skipulagsleysi fisksöl-
unnar hefur löngum verið um kennt sem
einni meginorsökinni til þess að svona fór.
Og oft er í ræðu og riti á Nýfundnalandi
vitnað til íslands sem lýsandi fordæmis um
að þjóð, sem á allt sitt undir fiskveiðum,
geti þó tryggt sjálfstæði sitt með hagan-
legri skipan þessara mála.
Aðdragandi
Ríkisgjaldþrots
I bókinni „The Decay of Trade“, saga
saltfiskverslunar á Nýfundnalandi 1935-65,
leiðir höfundurinn, David Alexander, rök
að því að samtaka- og skipulagsleysið í
saltfiskútflutningnum, sem var uppistaðan
í efnahagslífí þarlandsmanna, hafa átt stór-
an þátt í því að landið missti sjálfstæði sitt
1933-34 við ríkisgjaldþrot, var stjórnað
næstu 16 árin af konunglegri stjórnarnefnd
á vegum breska heimsveldisins og kaus síð-
an að gerast aðili að kanadíska sambands-
ríkinu 1949.
Höfundurinn bendir á að lega Nýfundna-
lands miðsvæðis á einhveijum auðugustu
fiskimiðum jarðkringlunnar hafi verið það
sem laðaði fólk til landnáms þar og allt fram
á þessa öld hafi fiskveiðarnar verið eina
tekjulindin sem verulega þýðingu hafði fyr-
ir landsmenn. En þegar höfundurinn skrifar
bók sína árið 1976 var svo komið, að helstu
einkennin á hagkerfí landsins voru: „gífur-
legt atvinnuleysi, lágar launatekjur, lamandi
áhrif fjárframlaga frá „meginlandinu"
(Kanada), örbirgð í hrörnandi fískiþorpum
á landsbyggðinni, og sú fáránlega stað-
reynd, að erlendum flotum úr fjarlægum
löndum tókst að nýta stærri hluta fiskveiðia-
uðlindarinnar en fiskimönnunum, sem hefðu
átt að njóta yfirburða staðsetningar sinnar
á næsta leiti við miðin.“
En þótt efnahagsvandræði Nýfundna-
lands eigi sér djúpar sögulegar rætur telur
Alexander vafasamt að Nýfundnaland hafi
verið nokkru verr statt en önnur héruð
Norður-Ameríku, fyrr en þá seint á síðustu
öld, eða þegar kom fram á þessa.
Álexander bendir á, að framan af 20.
öldinni hafi Nýfundnaland hægt og sígandi
dregist aftur úr norskum og íslenskum
keppinautum bæði í heildarframleiðslu og
framleiðni. Síðan segir hann: „Á því leikur
enginn vafi að fátæktin var meginástæðan
fyrir pólitísku hruni Nýfundnalands á fjórða
áratugnum — þegar það glataði stöðu sinni
sem heimastjórnarland innan breska heims-
veldisins og varð, í staðinn fyrir fulltrúa-
stofnanir ábyrgar fyrir eigin þegnum, að
lúta breskri stjómarnefnd. Með gersamlega
ónógum persónutekjum, sem voru meginein-
kenni hagkerfisins, hafði skattagrundvöllur-
inn dregist svo saman að hann gat ekki
lengur staðið undir stofnunum fullvalda rík-
is, lágmarki félagslegrar þjónustu og vöxt-
um af gífurlegri og ósveigjanlegri þjóðar-
skuld, sem að mestu var við útlönd. En
hvers vegna var landið svo fátækt? Svarið
við því hlýtur að vera að finna innan fiskiðn-
aðarins því hann var hvort tveggja í senn
meginuppspretta launaðrar atvinnu og út-
flutningstekna."
SUNDRUNGIN í
Fiskiðnaðinum
Alexander vitnar síðan til konunglegu
rannsóknarnefndarinnar, sem kennd var við
Amulree lávarð og skilaði hrikalegri skýrslu
um hag landsins 1933. Alexander finnst
nefndin að vísu ekki ávallt hafa gætt fyllstu
sanngimi í röksemdafærslu sinni, en niður-
staða hennar var, að landið hafi sóað dýr-
mætum auðlindum gegnum árin, tekið óhóf-
leg lán til áhættusamra framkvæmda,
stjómkerfið verið gagnsýrt af pólitískri spill-
ingu og bitlingasukki og opinber þjónusta
verið í senn hægvirk og vanhæf. Þessar
ásakanir voru þó hreinasti bamaleikur hjá
þeim kjaftshöggum sem hefðarlið kaupsýsl-
unnar, „fiskræðið" (the „fishocracy") í Wat-
er Street í höfuðborginni St. Johns fékk í
skýrslunni, fyrir að hafa brugðist því hlut-
verki sínu að skipuleggja með samvinnu
þjóðlegan fiskiðnað sem væri alþjóðlega
samkeppnishæfur á sviði tækni, verkunar
og markaðssetningar:
„Allt og sumt sem fiskiðnaðurinn gat
sýnt í byijun árs 1933 sem árangur af
margra ára óheftri einstaklingshyggju var
þetta: (1) Missi forystuhlutverks á mörkuð-
unum fyrir fullverkaðan fisk og örbirgð fisk-
veiðanna í Labrador í kjölfarið, (2) alvarlega
hnignun fískveiðanna á Bönkunum, (3) aft-
urför í verkun í strandveiðunum, eins og
líka bæði i veiðunum á Bönkunum og í
Labrador, (4) algera örbirgð stórra hópa
þjóðfélagsins, annars vegar af völdum út-
tektarkerfísins (credit system), hins vegar
vegna hins lága verðlags mörg ár í röð, (5)
algera niðurníðslu skipa, veiðarfæra og
hvers konar útbúnaðar, (6) algeran skort á
skipulagi og tilraunum til samvinnu ..., (7)
framhald á innbyrðis öfund og afbrýði með-
al útflytjenda, sem gengið hefði í þær öfgar
að fella verðið á erlendum mörkuðum og
þess vegna svipt fískimennina fullri umbun
fyrir vinnu sína, og (8) skort hæfra skipa
heima fyrir til flutninga á saltfiskinum á
markað, sem leitt hefði til almennra leigu-
flutninga með skandínavískum skipum."
Ríkisforsjá
ísland og Nýfundnaland voru einu löndin
við Norður-Atlantshaf, sem voru því marki
brennd að eiga nær allt sitt undir fiskveið-
um, fískverkun og fiskverslun; þar voru
engir aðrir atvinnuvegir, að heitið gæti, sem
gætu styrkt fiskveiðar og vinnslu til að
fleyta þeim yfir nokkur erfiðleikaár. Það er
því ómaksins vert að að bera saman í gróf-
um dráttum mismunandi úrræði þessara
tveggja þjóða við kreppunni miklu. Amulree-
nefndin krafðist gagngerðra kerfisbreytinga
í stjórn landsins og í fiskiðnaðinum. Hvorki
væri hægt að treysta helstu stjórnmálaöflum
landsins fyrir hinu fyrra né frjálsu framtaki
fyrir hinu síðara, þar eð hvort tveggja væri
rotið að innsta kjarna. Nefndin lagði til að
stofnað yrði ráðuneyti náttúruauðlinda sem
hefði fulla stjórn á öllum málum varðandi
veiðar og vinnslu. Saltfisknefnd á vegum
ráðuneytisins átti að vera ábyrg fyrir að
koma röð og reglu á útflutningsverslunina.
Senda þyrfti markaðsfulltrúa til Evrópu-
landa og viðskiptalandanna vestanhafs.
Nýfundnalandi skyldi skipt upp í fiskveiði-
héruð, sem hvert hefði sinn stjórnarfulltrúa,
sem sæi um eftirlit og túlkaði stefnu stjórn-
valda fyrir heimamönnum. Afnema yrði út-
tektarkerfíð, þar sem fiskimenn tóku út
rekstrarvörur sínar hjá fisksölum gegn
greiðslu síðar i fiski og útgerðarmenn skyldu
hvattir til myndunar samvinnufélaga. Fram-
leiðslan þyrfti að aukast, svo og tekjur út-
gerðar og sjómanna og þar sem lítils „var
að vænta af frjálsu framtaki undir núver-
andi kringumstæðum fellur það í hlut stjórn-
valda bæði að benda á leiðir út úr vandanum
og taka frumkvæði að því að koma fiskiðn-
aðinum á rétta braut“. I framhaldi af þessu
var væntanlegum ráðherra náttúruauðlinda
ráðlagt að þvinga e:#ihvers konar samvinnu-
skipulagi upp á fiskiðnaðinn.
I kjölfar skýrslu Amulree-nefndarinnar
var heimastjórnin afnumin 1934 og landið
sett undir stjórnarnefnd nokkurra breskra
embættismanna. Margvísleg löggjöf var
sett næstu ár í anda tillagna Amulree-nefnd-
arinnar. Með lögunum um stofnun Fiski-
málaráðs Nýfundnalands var komið á í land-
inu stjórnarstofnun með víðtækara valdi
yfir yfír fiskiðnaðinum en nokkurs staðar
annars staðar var að finna í N-Ameríku,
eða í Evrópu. Það tók þó 12 ár að sameina
alla saltfiskútflytjendur í eitt útflutningsfyr-
irtæki og á meðan misstu Nýfundnalending-
ar af þýðingarmiklum tækifærum.á mörkuð-
unum og urðu seinir til að koma sér upp
hraðfrystiiðnaði.
Keppinautarnir
VIÐBRAGÐSFL JÓTARI
Færeyingar sameinuðust um eitt sölufyr-
irtæki 1936 og veittu því ríkisverndaða ein-
okun. Árið 1932 skyldaði norska stjómin
alla útflytjendur til að ganga í Klipfísk-
sambandið. Sama ár tók einkaframtakið á
íslandi höndum saman um stofnun SÍF og
á næstu árum stuðlaði ríkisvaldið eindregið
að því að það fengi einkarétt til útflutn-
ings. Með stofnun Fiskimálanefndar í upp-
hafi árs 1935 má segja að framleiðsla, verk-
un og markaðssetning sjávarafurða hafi
lagalega verið komin í umsjá eins opinbers
aðila. Það var hins vegar einkaframtakið
hér á landi, sem átti upptökin að samtökum
útflytjenda og framtíðarskipulagið mótaðist
í hatrömum átökum við ríkjandi stjómar-
flokka, sem að lokum sættust á málamiðlun
um málið í maí 1935.
Island og Nýfundnaland voru einu sjálf-
stæðu ríkin við norðanvert Atlantshaf sem
áttu nálega allt sitt undir útflutningi sjávar-
afurða, og gátu því ekki leyst vanda fiskiðn-
aðarins með því að skattleggja aðrar at-
vinnugreinar í þágu fískiðnaðarins. Ná-
kvæmur samanburður á mismunandi við-
brögðum þessara tveggja ríkja við áhrifum
Kreppunnar miklu, mun eflaust leiða ýmis-
legt fróðlegt í Ijós. En yfirborðslegur saman-
burður, byggður á mjög ófullnægjandi gögn-
um að vísu, gefur eindregnar vísbendingar
í þá átt, að það hafi ekki síst verið það
form sem íslenskir framleiðendur fundu á
sölu afurða sinna, sem skýrir mismunandi
örlög þessara ríkja. Þannig gætu þeir menn,
sem hér á íslandi hafa í 60 ár legið undir
ámæli fyrir tilburði til einokunar og óhóf-
legrar auðsöfnunar í skjóli hennar, í raun
hafa bjargað sjálfstæði Islands, án þess þó
að hafa ætlað sér annað en að sjá eigin
hagsmunum sem best borgið.
VlÐBRÖGÐ VlÐ
UMHEIMINUM
Hinu má ekki gleyma að allt voru þetta
líka öðrum þræði viðbrögð við því skipu-
lagi, sem viðskiptalöndin við Miðjarðarhaf
voru að koma á innflutningsverslun sína.
Þar var innflytjendum öllum þrýst með vald-
boði í samsteypur („cartel"), sem fengu
einkaleyfi á innflutningi í samræmi við kvóta
sem settir voru af stjómvöldum. Til grund-
vallar þeim var lagt, hvað keypt var af fram-
leiðsluvörum innflutningslandanna í staðinn
og þar stóðu íslendingar hvað verst að vígi
af samkeppnisþjóðunum, vegna þeirra tak-
mörkuðu möguleika, sem voru á innflutn-
ingi frá þessum löndum. Portúgalar riðu á
vaðið með stofnun GREMIO 1934, síðan
kom Spánn_ í kjölfarið og loks Ítalía og
Grikkland. Áður hafði breska heimsveldið,
sem verið hafði meginstoð fríverslunar um
meira en aldar skeið, ákveðið á ráðstefn-
unni í Ottawa 1932 að loka að sér og ger-
ast lokaður viðskiptaheimur. Var þá fokið
í flest skjól. Þeir, sem haldið hefðu fast við
hugsjónina um frjálsa samkeppni og frí-
verslun undir slíkum kringumstæðum, hefðu
einungis orðið auðveld bráð þeirra ríkis-
vernduðu viðskiptarisa sem þeir urðu að
eiga skipti við. Svarið hlaut að verða sam-
tök, sem gætu skipt við þá á jafnréttisgrund-
velli. Islendingar voru fljótari en flestir
keppinautanna að bregðast við þessum nýju
aðstæðum. Og þar fór einkaframtakið á
undan ríkisvaldinu með frjálsum samtökum
sínum, sem kannski líka skýrir að einhveiju
leyti, hve þessi sölusamtök Islendinga hafa
verið lífseigari, en þau sem mynduð voru
með opinberum þvingunum í samkeppnis-
löndum okkar.
Höfundur er blaðamaður
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 12. NÓVEMBER 1994 9