Lesbók Morgunblaðsins - 26.11.1994, Blaðsíða 2

Ljósm.: Tómas Tómasson.
ÖRÆFAJÖKULL - útsýni af Skaftafellsheiði. Tilsýndar er ekki
auðvelt að átta sig á þvíhver hnjúkurinn er hæstur.
landið gg hlaða vörður. Árið 1813 fóru
mælingar fram í Skaftafellssýslum og
reyndist þar víða örðugt við að eiga, enda
eru fjöllin brött og illgeng. Með jökulbreið-
umar á aðra höndina en marflata sanda á
hina var erfitt að finna góða mælinga-
punkta.c Eitt erfiðasta verkefnið var að
mæla fyrir Öræfajökul en til að leysa það
taldi Frisak best að ganga á efsta hnúkinn
á fjallinu þaðan sem fá mátti beina sjónlínu
austur frá Þverártindsegg og Fellsfjalli í
Suðursveit, yfír á Lómagnúp vestan við.
Ef það gengi ekki upp hafði hann varaáætl-
un sem var nokkuð seinlegri að vinna því
þá varð að mæla á þrjú af undirfjöllum
jökulsins. Um gönguna, sem farin var 19.
júlí 1813, má lesa í Landfræðisögu íslands
eftir Þorvald Thoroddsen, en það rit grein-
ir fyrst íslenskra bóka frá henni. Þorvaldur
segir gönguna hafa verið hina mestu
glæfraför:
Ótal jökulsprungur urðu á vegi þeirra,
og lá snjór yfir mörgum þeirra, svo þar
var hin mesta mannhætta yfir að fara;
þeim tókst þó með varúð að fikra sig áfram
með broddstöfum, en jökulgangan stóð
yfir í 13 klukkustundir; örðugast var að
komast upp á efsta hnúkinn (Hvannadala-
hnúk), þar urðu þeir að höggva 86 þrep í
ísinn til þess að komast upp.7
í síðari ritum má lesa svipaða sögu en
það skiptir vísast minnstu máli, heldur það
að upphafsheimildimar eru skýrslur land-
mælingamanna til Rentukammersins
danska. Þar segir Frisak orðrétt um 19.
júlí 1813:
Fulgte han mig den farlige Vei op pa
Toppen af Hnappafellsjökull. Over de store
og ned í Afgrunden dype Revner í Jokulis-
en laae endnu overdækket með Snee fra
sidste Vinter. Denne Snee tever ligesaa vel
nedenfra som ovenfra og kan derfor være
mæget tynd uden at man kan opdage det;
træder man nu paa en saadan tynd Skorpe
der ligger over en dyp Revner da styrter
man ned í Afgrunden. Det eneste man kan
gjöre er at see sig vel for og föle sig for
med en Staf som man til den ráde har í
Haanden. For at komme op paa den hoy-
este steile Top afJökulen maatte vi hugge
86 trin í Jökulisen. Paa denne Tur var vi
borte í 13 Timmer og gik næsten idelig í
ald den Tid.8
Greinilegt er að hér er komin heimild
Þorvaldar. Síðan hafa fleiri fylgt í kjölfarið
og þá stuðst við aðra hvora heimildina.
Þorvaldur hefur þó skotið inn Hvannadals-
hnúk í sviga enda talið það víst þar sem
Frisak talar um toppinn á jöklinum. Hvergi
er samt í upphafsheimildinni getið um heiti
„efsta“ hnúksins né upphafsstað göngunn-
ar. En er þá víst að Frisak hafi farið á
Hvannadalshnúk?
Hafa þarf í huga að viðhorf manna til
fjalla vom fyrr á öldum ólík því sem nú
er og lífið snerist um annað en til dæmis
hvort tiltekið fjall væri öðm hærra. Um
tíma var Hnappur talinn hæstur en hann
ber hæst við loft, séð frá Fagurhólsmýri.
Sveinn Pálsson sagði að Hvannadalshnúkur
og Hnappur væru hæstu hnúkarnir á jöklin-
um en greindi þó ekki á áberandi hátt á
milli þeirra.
Annað dæmi um hve fast það var í
mönnum að Hnappur væri hæstur er ferð
tveggja Breta um Öræfín sumarið 1861.
Þegar þeir C.W. Shepherd og E.Th. Hol-
land riðu yfir Skeiðarársand blasti Öræfa-
jökull við. í lýsingu á hnúkunum í brún
ísfylltrar öskjunnar segir Holland: Hin
nyrsta þessara hæða, hulin hjarni ogkölluð
Hvannadalshnúkur, virtist næstum eins há
og Knappurinn sjálfur.9 Holland og Shep-
herd gerðu síðan árangurslausa tilraun til
að komast á Hnappinn. Hefðu félagarnir
komist upp hefðu þeir séð að Hvannadals-
hnúkur er mun hærri. Að því komust þeir
sem gengu á Hvannadalshnúk árið 1891,
Breti að nafni Frederic W.W. Howell og
Svínfellingarnir Páll Jónsson og Þorlákur
Þorláksson. Gengu þeir bæði á Hnapp og
Hvannadalshnúk. Howell hafði einungis
upplýsingar um göngu Sveins og ferð Hol-
lands og Shepherds en um för Frisaks og
Jóns 78 ámm fyrr vissi hann ekki. Howell
áleit í fyrstu að Hnappur væri hæstur og
það var ekki fyrr en hann stóð á toppi
hans að hann sá að Hvannadalshnúkur er
töluvert hærri og hélt því þangað.10 How-
ell taldi sig alla tíð hafa verið fyrstan á
Hvannadalshnúk.
Þar sem óvíst var hver hnúkanna væri
raunverulega hæstur, á öndverðri 19. öld,
gat Frisak alveg eins hafa gengið á Hnapp
og nefnt hann toppinn á jöklinum. Því er
svarað í dagbókum hans sem greinarhöf-
undur fékk sendar fyrir nokkm frá Nor-
egi; þeim hluta sem greinir frá göngunni
á Öræfajökul hinn 19. júlí 1813. Fyrst
vekur athygli í frásögninni að Frisak hafði
til fylgdar tvo menn. Annan þeirra, Jón
Árnason, nefnir hann aldrei beint heldur
kallar hann bóndann. Hinn hét Magnús og
er sennilegt að það hafi verið Magnus
Petersen, Norðmaður sem kom til starfa
við mælingarnar árið 1812.
í dagbók sinni segir Frisak frá því hvað-
an var farið og hvert. Lagt var upp frá
Staðarfjalli í Oræfasveit og gengið upp
undir Hnapp. Vom sprangur fyrir sem fara
þurfti yfir með mikilli gát. Til að komast
á Hnappinn, sem Frisak segir keilulaga,
þurfti að höggva 86 þrep og skiptust þeir
á við það verk. Þar uppi var útsýni ekki
gott vegna þoku. Til vesturs sá á jökulhæð
sem aftur á móti takmarkaði útsýni svo
ekki sást til Lómagnúps. Af Hnappi gengu
þeir á jökulhæðina. Voru sprungur utan í
henni og höggva þurfti spor, en þaðan
sást ekki á Þverártindsegg og Fellsfjall svo
hún var líka ónothæf. Héldu þeir við svo
búið niður af jöklinum.11
Samkvæmt dagbókinni er ömggt að
Frisak hefur ekki höggvið 86 þrep í
Hvannadalshnúk, eins og Þorvaldur og
aðrir hafa talið, heldur á Hnapp. í skýrslum
til Rentukammersins nefndi Frisak hann
efsta hnúkinn á jöklinum. En hver var
þessi jökulhæð sem hann gekk síðan á; var
hún Rótarfjallshnúkur eða Hvannadals-
hnúkur? Út frá frásögninni má leiða líkur
að því hvor hnúkanna sé líklegri til að
vera jökulhæðin. Frá Hnappi er rétt um 1
km sjónlína á Rótarfjallshnúk í vesturátt
en 41/2 km leið í NNV er að Hvannadals-
hnúk. Rótarfjallshnúkur er aðeins dálítið
hærri en jökulsléttan, því gæti jökulhæðin
vel átt við þar. Miðað við aðra hnúka á
öskjubarminum er Hvannadalshnúk betur
líkt við fjall en jökulhæð því hann er bratt-
ur og rís um 250 m yfir sléttuna. Frisak
var 13 tíma á göngu sem er ekki raunhæf-
ur tími til að komast á báða tindana. Færð-
in á jöklinum var þung og mikið um sprung-
ur. Jafnvel vel þjálfaðir fjallgöngumenn
ættu illt með að slá það út — hvað þá land-
mælingamenn sem einnig þurftu að huga
að mælingum og vom lítt vanir jökla-
göngum.
Frisak var umhugað að finna góðan
mælingapunkt á jöklinum og með vissum
formerkjum gat .hvaða hnúkur sem er á
jökulbrúninni þjónað þvf hlutverki. Hann
varð að sjá til fyrri mælingastaða, þar með
talin Þverártindsegg og Ingólfshöfði, og
næsta punkts vestan við, sem var Lómagn-
úpur. I ljós kom að Hnappur nýttist ekki.
Því athugaði Frisak næstu hæð en þar sá
hann ekki Þverártindsegg. Af Hvannadals-
hnúk sést Þverártindsegg vel en hún sést
ekki frá Rótarfjallshnúk því Sveinstindar
skyggja á. Þaðan er hins vegar útsýni
óhindrað til vesturs. Af þessu er ljóst að
erfitt er að heimfæra lýsingu Frisaks á
Hvannadalshnúk. Hins vegar fellur hún vel
að Rótarfjallshnúk. Af því að bæði Hnapp-
ur og hæðin reyndust ónothæfar var ekki
mælt á jöklinum. Þess í stað var mælt á
þrjú undirfjalla Öræfajökuls, Staðarfjall,
Stórhöfða og Hofsfjall.
Hvorki í dagbók sinni né skýrslum land-
mælingamanna gefur Hans Frisak í skyn
að hann hafí gengið á Hvannadalshnúk,
það gerist ekki fyrr en í seinni tíma skrif-
um annarra manna. Hann var fyrst og
fremst mælingamaður og ekki í öðmm
erindagjörðum. Aldrei getur hann um
hvaða hnúkur er hæstur, kannski fremur
vegna þess að það hafi ekki skipt megin-
máli í huga hans, en að hann hafi ekki
vitað hver þeirra það var. Á korti strand-
mælingamanna er Hvannadalshnúkur þó
sýndur hærri en Hnappur. Þar er Hvanna-
dalshnúkur einn tinda á miðjum hryggnum
en allt fram yfir síðustu aldamót töldu
menn Öræfajökul hrygglaga. Enginn sem
gengið hefði sléttuna milli Hnapps og
Hvannadalshnúks myndi lýsa Öræfajökli á
þann veg. Tel ég því líklegast að Þorvaldur
Thoroddsen hafi í raun slysast til að ætla
Frisak og Jóni heiðurinn af fyrstu upp-
göngu á Hvannadalshnúk vegna þess að
Frisak nefnir hæsta toppinn á Öræfajökii.
Það er ekki í fyrsta sinn sem slíkur mis-
skilningur kemur upp eins og sannaðist
með ferð Sveins. Eftir stendur hins vegar
eins og Howell hélt ætíð fram, — að hann
var í raun og vera fyrstur til að ganga á
hæsta tind íslands.
Höfundur er fjallaleiðsögumaöur og vinnur að
bók um Öræfajökul.
SÖREN ULRIK
THOMSEN
Tafla um
veðurhæð
— tileinkað
Jess
Örnsbro
Örn Ólafsson þýddi
Reykur liðast beint upp. Kolsvart
naut veltur útaf á enginu. Hafið
spegilslétt. Reyk leggur eilítið í
vindátt, fjármagnsflutningur í
verulegum mæli verður að ís, veð-
urvitar bærast ekki. Smábárur
sem líkjast fiskroði en freyða ekki,
minningar fléttast sarnan við
gleymsku, hrífandi kvöld. Vind-
blær finnst á andliti, laufblöð
bærast, ævilöng vinátta hefst
vegna asnalegs misskilnings, létt
flögg bærast, veðurvitar sýna
vindátt. Smábylgjur myndast en
brotna ekki, elskendur allt frá
bamæsku lúberja hvert annað á
meðan rökkrið kemur. Blöð og
smágreinar bærast sífellt, létt
flögg og veifur breiða úr sér, vís-
indamenn á Verkfræðiháskólan-
um reikna nákvæmlega út Ijós-
næmi Matthíasar Jochumssonar.
Öflugar smábárur hvítna í topp-
unum, freyða glerkennt, lyktin
af refum og greifingjum fyllir
fjármálastofnanir og kirkjur, ryk,
lausamjöll og bréf tekst á loft,
vörugeymslustjórar og vélkunn-
áttumenn syngja hverjirfyrir aðra
háum, skærum röddum, kvistir
og smágreinar bærast. Víða
hvítnar í bárum, rosknir þjóðfé-
lagsþegnar svífa örlítið yfirjörðu,
lítil lauftré taka að sveigjast, á
tjörnum og vötnum hvítna smá-
bárur í toppi, rís. Meðalstórar
langar bylgjur, stórar greinar
sveigjast, doppóttir kjólar lyftast
hátt, það hvín í símalínum. Stórar
öldur, allar með freyðandi földum,
stór tré svigna, 5 endalausar
þáttaraðir í sjónvarpi renna sam-
an og ná hámarki í þætti um
krabbamein, frá fallandi öldum
myndast löðurgárar undan vindi.
Kvistir oggreinar brotna af trjám,
erfitt aðganga móti vindi, allháar
og alllangar öldur, mikið magn
af táknsæjum Ijóðum er sent í
efnalaug og kemur aftur sem
þreytulegt lífsviðhorf, smátt í
sniðum, öldufaldarnir verða að
löðri sem berst í gárum í vindátt.
Tijábolir svigna mjög, stórar
greinar brotna af trjám, eilífri
tryggð er heitið og við það stað-
ið, háar öldur, þéttir löðurgárar,
öldufaldar taka að falla, öll orð
ríma hvert við annað, tré rifna
upp með rótum, mjög háar öldur,
sjór er næstum alhvítur, fólk verð-
ur að halda sér til að fjúka ekki
um koll, margar konur íhuga að
fara í kalda lagningu, mjög stórar
holskeflur, snjór er í hvítaroki,
miklar skemmdir á mannvirkjum.
Loftið þrungið sjávarlöðri.
Aths.: Orðið „ vörugeymslustjórar“ gæti vísað
til hins kunn a Rindal vörugeymslustjóra sem í
Danmörku varð frægur fyrir að heíja hreyfingu
gegn afstraktmálverkum á 6. áratugnum. Vél-
kunnáttumenn er þýðing á „motorsagkyndig
og sagkyndig er notað um ýmiskonar kunnáttu-
fólk. En fyrri hlutinn hljómar eins og „mot-
orsav“, vélsög.
Þýðandinn er bókmenntafræðingur
og starfar í Kaupmannahöfn.
2