Lesbók Morgunblaðsins - 26.11.1994, Blaðsíða 9

var tilvistarsinni og hélt fram hugmyndum
Sartres og annarra tilvistarheimspekinga
um frelsi og ábyrgð hvers einstaklings á
eigin lífi. „Maðurinn er dæmdur til frelsis
og við þvi er ekkert að gera,“ sagði hann
við námsráðgjafann. „Það er á þína ábyrgð
ef Anna fær að halda áfram. Námsráðgjaf-
inn fór með sigur af hólmi, en íhlutun
hans varð Önnu skammgóður vermir. Hún
stóð ekki við loforðið og skrópaði sig út
úr áfanganum eigi að síður. „Já, vissi ég
ekki,“ sagði stærðfræðikennarnn. „Anna
á eftir að læra á frelsið."
Nú varð námsráðgjafinn verulega hugsi.
Átti hann að láta foreldrana vita hvernig
komið var? Nei, það mátti hann ekki, stúlk-
an var orðin sextán ára og sjálfráða.
Þegar hér er komið sögu, og eftir marg-
ar andvökunætur námsráðgjafans, hefur
Anna ítrekað reynt að ná sér á skrið í
náminu, en það gengur ekki. Hún hefur
dregist það mikið aftur úr að hún nær
engri fótfestu. Þegar skyndipróf eru mæt-
ir Anna ekki, best að fresta því sem lengst
að horfast í augu við eigin vanmátt. En
tíminn líður og óðar en varir standa próf-
in fyrir dyrum, uppgjörið mikla í lok annar-
innar.
Foreldrarnir vita að eitthvað er að. Þeir
þekkja ekki hana Önnu sína fyrir sama
barn og áður. Hún sem var alltaf svo já-
kvæð og samvinnufús, nú er hún breytt.
„Svei mér þá, hún er orðin eins og um-
skiptingur," segir faðirinn eitt kvöldið er
þau ræddu málið. Hann er mikill öðlingur
og þau hjón bæði og þetta er frumraun
þeirra í uppeldi unglings. Þau höfðu eign-
ast Önnu sáraung, aðeins nítján ára göm-
ul, en hún var samt meira en velkomin í.
heiminn. Hún var sannkallað óskabarn og
foreldrarnir höfðu vandað sig við uppeldið,
meðal annars sótt fyrirlestra um uppeldis-
mál og verið á námskeiðum hjá sálfræðing-
um og hjúkrunarfólki. Þau voru því allvel
heima í ýmsum kenningum í uppeldis- og
sálarfræði, einkumn kenningum Freuds,
sem þau dáðu og í húmanískri sálfræði,
kenndri við Carl Rogers. Anna fékk því
fijálslegt uppeldi, sem kallað var.
Síðar fóru þau að kynna sér kenningar
atferlissinna. Það var þegar Anna var ell-
efu ára. Nýráðinn skólasálfræðingur i skól-
anum hennar var eindreginn atferlissinni
og brýndi fyrir kennurum og foreldrum
hversu atferlismótun væri mikilvæg. Börn-
in yrðu að taka afleiðingum gerða sinna.
Ef þau slægju slöku við námið myndi það
koma niður á þeim sjálfum og þau læra
af reynslunni. Ekki að jagast í þeim og
nöldra. „Já, en getur það ekki orðið nokk-
uð dýfkeypt ef þau sinna því ekki,“ vog-
aði eitthvert foreldrið sér að spyija. Og
það stóð ekki á svari: „Börnin eru að læra
fyrir sjálf sig, ekki fyrir ykkur eða kennar-
ana. Áuk þess eiga börnin helst ekki að
þurfa að læra heima, þau eiga ekki að
vinna lengri vinnudag en þið foreldrarnir."
Þessi sálfræðingur var hallur undir kenn-
ingar Ivans Illich og Johns Holt um það
hvað skólinn sem stofnun væri skaðlegur,
enda afsprengi borgaralegrar siðfræði.
Sjálfur hafði hann kynnt sér erlendar rann-
sóknir þar sem kom fram að ef til vill
Starfsmenn hins opinbera, embætt-
ismenn og umboðsmenn ríkis-
valdsins, öðru nafni opinberir
starfsmenn, er íjölmennur hópur.
Þeir vinna margvíslegustu störf og flokk-
ast á stofnanir, sem ætlað er að sinna
margvíslegri þjónustustarfsemi. Stofnan-
imar eru ætlaðar til þess að þjóna þegnum
þjóðfélagsins og eru staðsettar ýmist í
héruðum, sveitum eða þéttbýli. Sumar
þessara stofnana hafa hlutverki að gegna
sem tekur til alls landsins. Staðsetning
þeirra hefur oftast verið við Faxaflóa, þar
sem þéttbýli er mest.
Ymsar þessara stofnana væru betur
staðsettar annars staðar, nær starfsvett-
vangi. Um margar aðrar gildir það, að
með stórbættri þjónustu Pósts og síma
gætu þessar stofnanir gegnt þjónustu-
starfsemi sinni hvar sem væri á landinu.
Miðsækni stofnana er nú orðið til traf-
ala í þjónustuhlutverkum. Svo dæmi séu
nefnd ætti t.d. Byggðastofnun skilyrðis-
laust að vera staðsett úti í hinum dreifðu
skipti heimanám engu máli fyrir náms-
árangur í grunnskóla. En foreldrarnir voru
ekki alveg með á nótunum og enn spurði
einhver: „En ef krakkarnir falla, hvað þá
með ábyrgðina?“ „FALLA,“ sagði sálfræð-
ingurinn alvarlegur í bragði, það fellur
enginn lengur í skyldunámi. Grunnskóla-
lögin eru mannúðleg fræðslulög“. Og
skólastjórinn tók undir og áréttaði að nú
væri af sem áður var þegar skólinn felldi
unglinga. Nú væri grunnskólinn sjálfstæð-
ur og þyrfti ekki að standa neinum skil á
störfum sínum. Landsprófið hræðilega
væri ekki lengur yfirvofandi og jafnvel
ekki heldur samræmdu prófin. „Við í
grunnskólanum erum frjáls og óháð,“ end-
aði hann ræðu sína og allir foreldrarnir
kinkuðu kolli til samþykkis.
En það var samt eitthvað að. Myndin
var ekki heil. Og foreldrarnir sneru heim
af fundinum með nagandi efa í hjarta.
VAR SKÓLANUM EKKI TREYSTANDI
FYRIR BARNINU? HVAÐ NÚ EF HÚN
ANNA OKKAR FÆRI AÐ SLÁ SLÖKU
VIÐ NÁMIÐ? VAR SÁLFRÆÐINGUR-
INN EKKI ANNARS ÓSKAPLEGA
LÆRÐUR MAÐUR? HANN VAR VÍST
DOKTOR. VISSI HANN EKKI ÁREIÐ-
ANLEGA HVAÐ HANN VAR AÐ SEGJA?
Því miður reyndist ótti foreldranna ekki
ástæðulaus. Anna fór að slá slöku við
námið fermingarárið sitt. Foreldrarnir fóru
að ráðum sálfræðingsins og rexuðu ekki
í henni. Hún las næstum ekkert fyrir sam-
ræmdu prófin og rétt skreið með lágmarks-
einkunnir. En það var víst í lagi, eða svo
sagði skólastjórinn þegar Anna kvaddi
gamla grunnskólann sinn. „Úr því að þú
ert með fimm í einkunn eiga þér að standa
allar dyr opnar og jafnvel þó að einkunnirn-
ar þínar væru lægri. Þú átt lagalegan rétt
á skólavist í framhaldsskóla, hann er nefni-
lega opinn öllum, án tillits til einkunna."
Nú skulum við fara hratt yfir sögu.
Þremur vikum fyrir próf kom Ánna heim
úr skólanum og sagðist vera hætt. Foreldr-
arnir voru sem þrumu lostnir. Hvers
vegna? Hvað hafði komið fyrir? „Ekkert,
þetta er bara svo ómögulegur skóli. Ég
ætla í NN-skóla eftir áramót eða taka
mér frí og byija aftur næsta haust. Allir
segja að NN-skólinn sé miklu betri, miklu
fijálsari. Og svo er félagslífið heldur ekk-
ert sérstakt í þessum skóla.“
Anna hætti í skólanum. Hún fór í NN-
skóla næsta haust. Þar fór á sömu leið.
Þrátt fyrir góðan ástening hafði Anna
ekki þann þroska sem þurfti til að geta
notfært sér.frelsið sjálfri sér til góðs. Hún
fyrirgerði rétti sínum til framhaldsnáms í
hveijum skólanum á fætur öðrum, varð
„flækingur“, á sífelldum flótta sem enginn
virtist geta stöðvað. Foreldrarnir voru ráð-
þrota. Þeir gátu enga hjálp fengið. KERF-
INU KOM ÞETTA EKKI VIÐ. KERFIÐ
YAR EKKI ÁBYRGT. KERFIÐ YPPTI
ÖXLUM. Námsvandamál Önnu voru
einkamál fjöldyldunnar og smám saman
urðu þau að heimilisvandamáli. Streita
jókst á heimilinu, námsvandinn var feimn-
ismál af því að unglingum á að ganga vel
byggðum. Stofnanir sem sinna náttúru-
vernd sömuleiðis, hvað þá stofnanir sem
hafa það hlutverk að skipuleggja veiðiskap
og sinna ráðgjöf um tófu og minkaveiðar.
Þær stofnanir ætti að staðsetja sem næst
þeim kvikindum, sem villidýra- og ijnein-
dýradeild stofnunarinnar hlýtur ,að eiga
að halda í skefjum. Svo mætti lengi telja.
Nú virðist vera stefnt að því að dreifa
þjónustustofnunum ríkisvaldsins út um
land og er það gert meðal annars til þess
að auðvelda þjónustuna og jafnframt festa
byggðina. Þetta eru atvinnuskapandi
stofnanir og staðsetning þeirra í dreifbýli
og bæjum og þorpum á landsbyggðinni
myndi stuðla að auknum umsvifum á
hveiju svæði.
Þegar minnst er á flutning stofnana frá
höfuðstað lýðveldisins eru viðbrögð starfs-
kraftanna neikvæð. Það er vissulega skilj-
anlegt, en þessir ágætu starfskraftar virð-
ast ekki átta sig á að ríkisreknar þjónustu-
stofnanir eru ekki einkaeign starfskraft-
anna, þær eru ætlaðar öllum landsmönnum
í skólanum. Annars er eitthvað að foreldr-
unum. Þannig er almenningsálitið og skól-
inn gefur því undir fótinn.
Hvers vegna fór svona fyrir Önnu? Var
KERFINU eða kennurunum um að kenna
eða bara henni sjálfri? Var námið ef til
vill ekki einkamál hennar eftir allt saman?
Það mætti líka spyija hvort einhveijir aðr-
ir en Anna sjálf hefðu breytt rangt. For-
eldrarnir, kennararnir, námsráðgjafinn,
sálfræðingurinn, sérkennarinn, skólaskrif-
stofan, fræðsluskrifstofan, sérkennslufull-
trúinn, skólameistarinn, löggjafinn,
menntamálaráðuneyti? Nei, enginn þess-
ara aðila gerði rangt. Kannski má segja
að þeir hafi breytt OF RÉTT. Löggjafinn
setti góð og fijálslynd lög. Menntamála-
ráðuneyti gaf út framfarasinnaða námskrá
og gaf tóninn fyrir mannúðlegum skóla
9g kurteislegri framkomu við nemendur.
í kennaramenntun og námsráðgjöf var
kynnt það besta og nýjasta í uppeldis- og
kennslufræðum. Fræðsluskrifstofurnar
lögðu skólunum til hámenntaða sálfræð-
inga, kennararnir vönduðu sig við kennsl-
una, báru umhyggju fyrir nemendum sín-
um og höfðu gott samband við foreldra.
Og foreldrar voru að sjálfsögðu vaknir og
sofnir í umhyggju sinni fyrir barninu sínu.
Veslings Anna var sem sagt ofurseld
yfirþyrmandi réttlæti skólans og kerfis-
ins.
Eins og ég hef lýst hefur íslenski fram-
haldsskólinn (og skólakerfið í heild) inn-
byggðar fallgryfjur, sem næsta víst er að
ungmenni, sem fæst hafa öðlast þann
þroska sem of mikið frelsi skólans býður
upp á, detta í. Þetta vita ú raun allir.
Menntamálaráðuneyti, skólameistarar,
námsráðgjafar, sálfræðingar og þeir sem
mennta kennara. Samt er ekkert gert.
„Það má ekki skerða frelsi nemendanna,“
segir skólameistarinn á árlegum sam-
starfsfundi þeirra. „Já, það ylli svo mikilli
óánægju ef þessu yrði breytt,“ bætir ann-
ar við. Og þar með er málið afgreitt. Það
má ekki skerða frelsi ungmennanna. Frelsi
sem í reynd er frelsi til að fara sér að
voða. Þetta er frelsi fyrir óþroskaða ungl-
inga — en sem jafnframt hindrar frelsi
foreldra og annarra sem bera raunverulega
umhyggju -fyrir þeim og vilja styðja þau á
raunhæfan hátt og koma þeim til manns.
Hér þarf að taka til hendinni og endur-
skoða margt, nú þegar farið verður að
huga að skóla á nýrri öld. 21. öldin á að
verða öld mannhyggju og mennsku, þar
sem skólamenn, hver einn og einasti, láta
sig raunverulega varða nemendur sína eins
og væru þeir þeirra eigin börn. I þeim
skóla verður frelsið meðhöndlað með gát
og þar verða allir ábyrgir.
Hofundur er menntaskólakennari í Kópavogi.
Greinin er byggð á erindi sem höfundurinn
hélt á vegum Siðfræðistofnunar Háskóla fs-
lands í nóv. 1992.
og hlíta pólitísku valdi á hveijum tíma.
Starfskraftamir eru þjónar almennings í
landinu, og hafa ekkert um það að segja
hvar stofnunin er staðsett. Þeim ber að
hlýða yfirvöldunum, sem eru til þess kjör-
in að haga sem hagkvæmast rekstri ríkise-
igna og þjónustufyrirtækja. Stofnanirnar
eru ekki stofnanir starfskraftanna.
Pólitískir lausingjar og lýðskrumarar
taka að góla og jarma þegar minnst er á
flutning ríkisstofnana á hagkvæmari staði
og tala um að brotin séu mannréttindi á
starfskröftunum með flutningi. Viðbrögð
pólitískra braskara eru að venju óheil og
lyginni mörkuð. Það sem verra er er það
að raus þessara einstaklinga'hefur áhrif,
einkum meðal skilítilla einstaklinga innan
starfsmannaskarans, sem eiga erfitt með
að skilja þær skyldur sem starfskröftum
ríkisvaldsins er skylt að hlíta sem opinber-
um þjónum almennings í landinu.
SlGLAUGUR BRYNLEIFSSON
JERILYN ELISE MIRIPOL
Brot
Ragnar Ingi Aðal-
steinsson þýddi.
Kappsamur hefur hann
komið upp safni
af vitneskju, -
brotum af óljósum minningum
málflækjuleikjum
og voþnum og verjum
úr orðskrúði.
Komið upp safni
af nákvæmnisatriðum.
Orð hans sem geyma þér
gildrur og snörur, -
þau kalla fram hömlur
sem takmarka þig -
þinna hugsana óbrotna
hljóðláta straum.
Og þú átt ekki andsvör
né varnir.
Fæðing
Við ákveðum að yfirgefa legið -
þessa luktu, röku,
umliggjandi einangrun.
Við erum nærð af henni, södd
og bíðum eftir slagnum, út
í Ijóssins sára lost.
Frá þögn í hávær áreitin, -
frá hlýju skauti
út í þessi ósköp, -
- fædd í skorti.
Jerilyn Elise Miripol er Ijóðskáld og rithöf-
undur. Hún lauk BA-prófi í enskum bók-
menntum frá Northeastern lllionis Uni-
versity árið 1974. Eftir það hefur hún
lengst af unnið með fólki sem hefur átt
við andlega erfiðleika að stríða. Miripol
hefur látið fólk tjá sig skriflega og leið-
beint því við að koma hugmyndum sínum
á blað og að sðgn hefur þessi skrifræna,
tjáning gefið afar góöa raun. Hún lætur
þá sem meðferð hennar sækja yrkja Ijóð
eða skrifa smásögur eða ritgerðir og
smátt og smátt dragast fram í dagsljósið
hlutir sem áður voru faldir og fólk þarf að
losa sig við. Miripol hefur bæði unnið fyr-
ir sjúkrahús og eins haldið námskeið á
vegum framhaldsskólanna.
ANNA LEÓSDÓTTIR
I nafni
guðsföður
Af sama vendi komum ég og þær
tyrknesku rósirnar tvær,
þær glöddu okkur hinar
með fegurð og þokka
við undruðumst augun
svo fögur og skær.
Systur með kolsvarta lokka.
Nú vantar í vöndinn
rósirnar tvær
ástlausar dveljast
án kærleiks, án vonar.
Við vitum það öll
að annast þarf þær
í nafni guðs föður og sonar.
Höfundur er kaupmaður
og myndlistarkona.
Á víð og dreif
Starfskraftar og ríkisstofnanir
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 26. NÓVEMBER 1994 9