Lesbók Morgunblaðsins - 26.11.1994, Blaðsíða 5

ÚR DÓMÍNÓ. Þessi og allar hinar myndirnar eru úr uppfærslum hjá Leikfélagi Reykjavíkur. Talið frá vinstri:
Þóra Borg, Ragnheiður Steindórsdóttir, Steindór Hjörleifsson, Jón Laxdal og Helga Bachmann.
sögn — eða eru í þann veginn að hverfa á
vit bjartrar framtíðar. Það er ýmist spurn-
ing um að hafa hér um bil höndlað hamingj-
una en misst af henni, eða fara og leita
hennar þótt undir niðri sé áleitinn grunur
um að hamingjan verði ekki höndluð, því
hún sé annars staðar. Kannski hún sé á
einhveijum af þessum stöðum sem bera
svo framandleg nöfn að þeir geta naumast
verið raunverulegir: Bagdad, Timbúktú,
Tonga, Bonga. Það úir og grúir af svona
nöfnum í leikritum Jökuls, en engin leið
liggur til margra þessara staða, alténd
engin sjóleið.
Persónurnar i Sjóleiðinni til Bagdad eru
flestar þessu firringarmarki brenndar.
Gamli maðurinn héfur dagað uppi, ham-
ingja hans var fólgin í silfurpeningi sem
ÞORSTEINN Ö. Stephensen í Pókók.
var tekinn af honum barni með því loforði
að hann fengi hann aftur þegar hann
fermdist. Hann bíður enn eftir peningnum.
Eldri hjónin í leikritinu áttu sínar sælu
stundir í eina tíð, a.m.k. að sögn eiginkon-
unnar, en þær liðu fljótt og eftir sitja von-
brigði og söknuður; eftirsjá að hafa ekki
gengið aðra braut, þar sem hamingjan
hlaut að vera vís. Persónurnar í „Sjóleið-
inni“ eru ennfremur forvitnilegar í ljósi
persónanna í Hart í bak, næsta leikriti á
undan. Gamli maðurinn í „Sjóleiðinni" er
þannig hliðstæða Jónatans strandkapteins.
Báðir eru fulltrúar gamla tímans og báðir
eru þar fastir við einstök atvik sem í hug-
um þeirra jafnast á við ek. Paradísar-
ÚR SJÓLEIÐINNi til Bagdad. Frá vinstri: Brynjólfur Jóhannesson,
Inga Þórðardóttir og Guðrún Asmundsdóttir.
HELGI Skúlason í Sjóleiðinni til Bagdad.
missi. Halldór, sjómaðurinn
hryggbrotni í „Sjóleiðinni", svarar
á sama hátt til Láka, unga
mannsins í Ilart í bak, en báðir
hverfa úr landi í leikslok til þess
að hefja óræða leit að einhveiju
öðru sem ef til vill gæti fært þeim
hamingju. Hliðstæðurnar eru ót-
almargar og forvitnilegar.
SAMFÉLAG - SlÐFERÐI
- SVARTSÝNI
Jökli var gjarnan legið á hálsi
fyrir að vera ekki samfélagslega
sinnaður, ekki nægilega pólitískur
í leikritum sínum, en slíkt var
höfuðsynd á sjöunda áratug
aldarinnar og langt fram eftir
þeim áttunda, eða nær allan leik-
skáldsferil hans. Hinni pólitísku
kröfu tímans fylgdi krafa um að
íjúfa blekkingu leikhússins og
bijótast út úr raunsæisramman-
um. Mér býður reyndar í grun
að Jökull hafí liðið önn fyrir þessa
kröfu um pólitíska afstöðu. Hon-
um var það eiginlegt að segja
sögu og lýsa fólki, hann hafði
afar næmt eyra fyrir hljómfalli
hversdagsins og orðfæri mann-
lífsins, en engu er líkara en að
efasemdir um eigið erindi og að-
ferðir hafi gert honum erfitt fyrir.
í Keitalogi (1973) má til dæm-
is sjá tilraun til þess að bijótast út úr ram-
manum. Þetta leikrit er einkar látlaust og
einlægt, og þó að það hafi nokkra sérstöðu
á meðal leikrita skáldsins að því er varðar
form og efnistök þá er meginstefið eftir
sem áður samskipti einstaklings og um-
hverfis, draumurinn um að komast út úr
)essu ófullnægjandi samfélagi, þessum
heimi meðalmennskunnar. I þessu verki
má sjá merkilegt stílbrot þegar aðalpersón-
urnar Lára og Kalli horfa á áhorfendur og
tala um þá eins og eitthvað framandi og
fjandsamlegt og eru í senn að horfa í speg-
il og á samfélagið. Þessi formtilraun virð-
ist nú nokkuð áreynslukennd, en er þó
dæmi um ákveðna aðferð sem var í háveg-
um höfð í hinu „pólitískt meðvitaða" leik-
húsi kringum 1970. Það er að auki athygl-
isvert að höfundur, sem allajafna vann
hratt og örugglega — afköstin ein nægja
til vitnis um það — skuli hafa verið áratug
að semja leikrit á borð við Son skóarans
og dóttur bakarans (1978), þar sem hann
nálgast það að skrifa leikrit kringum póli-
tísk tákn.
Það er vitaskuld ekki unnt að horfa fram-
hjá því að öil leikrit Jökuls lýsa samskiptum
einstaklinga og samfélags; og lýsa því jafn-
framt hvernig samskiptin taka lit af tíðar-
andanum og hvemig tíðarandinn litast af
)essum sömu samskiptum. Eitt meginstef-
ið í íslenskri leikritun sjöunda áratugarins
er ádeila á efnishyggju, stef sem stundum
gat orðið svo fyrirferðarmikið að það
íþyngdi skáldskapnum og gerði framvind-
una luralega og ósannfærandi. Jökull pred-
ikar aldrei en bregður upp svipmyndum
og lýsir fólki, sem þarf með góðu eða illu
að búa við alræði efnishyggjunnar. Oft em
leikrit hans sniðin beint upp úr umræðu
tímans, einkum eftir að hún fór að snúast
fremur um lífsstíl en heimsyfírráð, kvenna-
baráttu fremur en Víetnam. Þetta á við
um tvö afbragðsgóð útvarpsleikrit, Nafn-
laust leikrit (1971) og Kaldaborðið (1974),
þar sem einstaklingar af „palísanderkyn-
slóðinnni" reyna að fóta sig í nýjum hlut-
verkum. Það að hjón hafi sitt hvort starfið
utan heimilisins er þessu fólki algerlega
ný reynsla. Eiginkonan er ekki lengur í
sínu hefðbundna hlutverki inni á heimilinu.
Gagnvart þeirri staðreynd stendur eigin-
maðurinn ráðþrota og ef til vill fyrst og
fremst vegna þess, að hún inniber að hann
hefur líka tapað sínu hefðbundna hlutverki
sem veiðimaður og skaffari, verndari og
sáðberi. Ef hjónabandið á ekki að rakna í
sundur verða hjónin að skilgreina forsend-
ur þess upp á nýtt, en til þess hafa þau
engar forsendur, eins og ráða má af Kalda
borðinu.
Þegar á ferilinn líður er sem svartsýni
verði ríkjandi í huga leikskáldsins ásamt
alvarlegum efasemdum um eigið ágæti, en
þessar ásóknir nýtast einnig til dramatí-
skra átaka. Herbergi 213 (1973) er þannig
makalaus sjálfsparódía sem á sér fáa ef
nokkra líka í leikbókmenntum heimsins. í
því verki vogar hann sér að fleyga Dóm-
ínó, heilsteyptasta leikritið sitt, með háði
og spotti. Háðið á allt og alla heldur áfram
í Klukkustrengjum og þessi kaldranalegi
strengur nær hámarks þenslu í lokaverkinu
í öruggri borg (1980), sem einhver kallaði
„danse macabre".
í seinustu verkum hans er dregin upp
afar dökk mynd af viðleitni mannanna til
þess að bæta heiminn og jafnvel breyta
honum. Sá sem fór út í heim þeirra erinda
er kominn aftur „heim í heiðardalinn“ og
svo er að skilja að heimurinn hafi versnað
fyrir tilverknað hans og þokast lengra út
á nöfína. Jói sonur skóarans snýr heim frá
heimsósóma, en „heiðardalurinn“ er ekki
lengur sú saklausa paradís sem hann var
í augum barns. Þar er spilling hugarfarsins
slík að beinlínis er kallað á heimsendi.
Sagan um dansinn kringum gullkálfinn
endurtekur sig.
Því verður með engum rétti haldið fram
að þessi svartsýni sé eitthvað sérstök að
því er Jökul varðar; hún tilheyrði einfald-
lega tímanum. Hrollurinn af kalda stríðinu
fór ekki af mönnum fyrr en langt var liðið
á níunda áratuginn. Nær allan áttunda
áratuginn og framan af þeim níunda voru
heimsslit á næsta leiti. Raunsætt fólk ræddi
blákalt um hvernig það mundi bregðast við
í upphafi kjarnorkustríðs. Þeir raunsæjustu
töluðu um sjálfsvíg. Næmt skáld á borð
við Jökul Jakobsson fer ekki með svarta-
gallsraus að tilefnislausu. Leikrit hans eru
vitnisburður um tímann; leikskáldinu hefur
tekist að fanga tilfinningu síns tíma í orð
og leikform.
Höfundur er leikhúsfræðingur og
leikritahöfundur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 26.NÓVEMBER 1994 5