Lesbók Morgunblaðsins - 26.11.1994, Blaðsíða 4

Horfttil
J ökuls
TÍMAMÓT - ANDSTÆÐUR - PARADÍSARMISSIR
Jökull Jakobsson er leikskáld tímamóta, í margvísleg-
um skilningi. Hann er í fararbroddi þeirra höf-
unda sem endurreisa íslenska leikritun um og eft-
ir 1960, þó að hann sé minna framúrstefnuskáld
en flestir jafnaldrar hans í greininni. Þroskaferill
JÖKULL Jakobsson.
Öll leikrit Jökuls
Jakobssonar hafa nú
verið gefin út í bók. Af
því tilefni hefur Lesbók
fengið leikhúsfræðing til
að leggja mat á leikrit
Jökuls, sem hann segir
öll lýsa samskiptum
einstaklinga og
samfélags; lýsa því
jafnframt hvernig
samskiptin taka lit af
tíðarandanum og hvernig
tíðarandinn litast af
þessum sömu
samskipum.
Eftir ÁRNAIBSEN
hans sem leikskálds er til vitnis um breytt-
ar áherslur í leikritun okkar, en í fyrstu
leikritum hans, allt frá Pókók (1961) gegn-
um Hait í bak (1962) og Sjóleiðina til
Bagdad (1965) til Sumarsins ’37 (1968),
má greina þróun frá hinni gamalgrónu, og
rómantísku alþýðuleikritun bændamenn-
ingarinnar, sem byggir að verulegu leyti á
sagnahefð og stórkarlalegri persónusköpun
í anda Skugga-Sveins, til „borgaralegrar"
leikritunar.
Leikrit hans vitna um samfélag sem er
statt á tímamótum þar sem það er í þann
veginn að segja skilið við bernskuna — sem
í friðsæld sinni virtist tímalaus — og kom-
ast á eirðarlaust og tímanlegt gelgjuskeið.
Þetta er samfélagið sem hefur tapað áttum
og er ofurselt lífsgæðakapphlaupi. Missir
bernskunnar er paradísarmissir en lífs-
gæðakapphlaupið er réttlætt sem leit að
einhverskonar lífsgæðaparadís. Á sjöunda
áratugnum — og í leikritum Jökuls frá
þeim tíma — virðist efnishyggja eftirstríðs-
áranna í þann veginn að hafa sigur á göml-
um gildum. Undir niðri eru gjaman átök
milli hins gamalgróna annars vegar og
hins nýja og aðkeypta hins vegar.
Seinni heimsstyrjöldin hreif þjóðina útí
iðu efnishyggju og lífsgæðakapphlaups.
Bændasamfélagið hafði tjóðrað fólk í átt-
haga, hver og einn hafði áður haft ákveðið
og óumbreytanlegt hlutverk. Stríðsgróðinn
kollvarpaði þessu samfélagi endanlega.
Bæði einstaklingar og heilu þjóðfélagshóp-
arnir flosnuðu upp frá fyrri lífsmáta og
komust á flakk um samfélagið; synirnir
yfirgáfu iandskikann en tóku með sér þá
hugsun sem hann hafði innprentað þeim.
Það losnaði um stéttahömlur og margir
gátu fíkrað sig upp á við í samfélaginu,
einkum þó sk. athafnamenn, sem í krafti
skjótfenginna peninga gátu farið að stýra
samfélaginu án þess að hafa til þess for-
sendur þar sem þá skorti siðferðisgrun-
dvöll til þess. Skemmtanir, afþreying,
tækninýjungar, aukinn frítími sem engum
datt í hug að nýta til annars en vinna
aukavinnu. Margir voru í tvöfaldri vinnu
og sumir í þrefaldri. Aukið frelsi til hugsun-
ar og athafna, en fyrst og fremst frelsi til
að ráða hlutverki sínu sjálfur. Mörgum
láðist þó að axla jafnframt ábyrgð á hlut-
verki sínu og í sumum tilfellum var það
ógjörningur þar sem hlutverkin voru orðin
svo tnörg; allt of margir lifðu í raun tvö-
földu lífí og margir lentu þess vegna beggja
vegna borðs þar sem tekist var á um hags-
muni einstaklinga og heildar. Breytingar
urðu mjög örar, það komst los á siðferði
á öllum sviðum, óreiða varð megineinkenni
efnahagsmála, jafnt hins opinbera sem ein-
staklinga, enda enginn tími fyrir skikkan-
legt bókhald og það virtist að auki óþarft
því peningaflóðið virtist endalaust og jafn-
vel fara vaxandi. Höfuðborgir. óx allt of
hratt og óskipulega líkt og unglingur á
gelgjuskeiði en sveitirnar tæmdust, paradís
var rúin öllu. Gömui gildi urðu úrelt og
jafnvel hjákátleg í hraða atburðarásarinnar
en nýtt, siðferðislegt gildismat var hvergi
sjáanlegt í glýjunni af gróðanum. Efnis-
hyggja varð allsráðandi. Veltan varð of-
boðsleg og andlegt innihaldleysið óx til
jafns við hana.
í ÖRUGGRI borg. Helga Bachmann og Þorsteinn Gunnarsson.
Persónurnar í leikritum Jökuls hafa
margar mótast af samfélagi sem var ná-
tengt frumþörfunum og hinum hefðbundnu
atvinnuvegum þjóðarinnar, en þurfa — oft
gegn betri vitund — að arta sig í samfé-
lagi sem í síauknum mæli lagar sig að
aðfengnu gildismati, sem er fylgifiskur
skyndigróða, aukins innflutnings til allra
þarfa, bæði raunverulegra og áunninna,
og lífs í borg sem vex allt of ört. Eftirminni-
legustu persónur Jökuls eru staddar í ein-
hvers konar Iimbói eftir missi Paradísar
og halda áfram að lifa í friðsæld draums
eða endurminningar. Þetta á til dæmis við
um Jónatan strandkaptein í Hart í bak og
Lovísu í Dómínói, en aðrar og yngri persón-
ur hverfa á vit nýrrar reynslu, nýrra ævin-
týra eða annars konar samfélags. Af þessu
leiðir togstreita og eru sumar persónurnar
nálægt því að farast í henni. Það á til
dæmis við um Eirík, yngri eiginmanninn í
Sjóleiðinni til Bagdad, sem er tæpast líkleg-
ur til annars en að drekka sig í hel, og Láru
í Kertalogi, sem er skákað útúr samfélag-
inu og komið fyrir á geðveikrahæli.
Jökull er ennfremur leikskáld tímamóta
í þeim skilningi að hann lýsir gjarnan per-
sónum sem staddar eru á tímamótum eða
krossgötum í lífi sínu; ef ekki raunveruleg-
um tímamótum þá tímamótum sem löngu
eru liðin en hugurinn dvelur sífellt við.
Sjálfur var Jökull mótaður af tvennum tím-
um og átti að auki bernsku í tveimur lönd-
um. Hann var sex ára þegar seinni heims-
styrjöldin skall á, en var að komast á ungl-
ingsár þegar styrjöldinni lauk. Bernskan
að baki en óeirð unglingsáranna framund-
an.
Það er fleira en tvennir tímar sem mæt-
ast í og með leikritum Jökuls, því honum
er tamt að byggja dramatíska spennu með
því að tefla saman andstæðum og jafnvel
mótsögnum. Þannig er til dæmis togstreit-
an milli draums og veruleika einn megin-
þátturinn t flestum leikritum hans. Orð og
athafnir — eða athafnaleysi — eru andstæð-
ur sem þráfaldlega skjóta upp kollinum.
Togstreitan í í seinni verkum Jökuls er
þannig togstreita hins hálfvegis „upplýsta"
nútímamanns, sem hefur — í orði kveðnu
— vilja til að bæta heiminn, en er haldinn
grun um að öll viðleitni í þá átt væri ef
til vill ekki aðeins tilgangslítil, heldur há-
skaleg. í heimi leikrita hans eftir 1970
virðist allt liggja ljóst fyrir, vandi samfé-
' lagsins — og lífheimsins líka — hefur verið
rækilega skilgreindur, málefnin eru komin
á hreint — endanlega. Sú vitund lamar
athafnaþörfina. Leikskáldið lýsir þessari
togstreitu en tekur ekki augljósa afstöðu
til hennar, nema þar sem hann beitir háði
— og af þeim sökum þótti hann skorta
pólitískt erindi. Umfjöllunarefni leikrita
hans — togstreitan sjálf og togstreita höf-
undar gagnvart þeirri togstreitu — var því
andskoti hans þegar kom að umfjöllun
gagnrýnenda um leikritin.
ÁHRIFAVALDAR
-HLIÐSTÆÐUR
í leikritum Jökuls Jakobssonar eru
merkjanleg áhrif frá svonefndri „absúrd-
leikritun“, sem var höfð í hávegum um og
upp úr 1960 og átti raunar þátt í að leysa
íslenska leikritun úr læðingi á ný á þeim
tíma. Meginstef „absúrd-skólans“ í leikrit-
un var spunnið útfrá þeirri lífssýn að mað-
urinn yæri utanveltu við heiminn og heim-
urinn væri jafnvel andsnúinn honum. Ef
nefna ætti einn höfund af hinum svonefnda
„absúrd-skóla“ kemur Harold Pinter öðrum
fremur í hugann. Áhrif hans verða
merkjanleg þegar Jökull snýr sér frá þeirri
alþýðu sem hann fjallar um í Hart í bak
og Sjóleiðinni til Bagdad og fer að fjalla
um borgarastéttina og meintan innihaldsr-
ýran lífsmáta hennar. Hafi Jökull áður lit-
ið á Anton Tsékof, Tennessee Williams og
jafnvel Eugene O’Neill sem fyrirmyndir
sínar þá gátu þeir ekki orðið honum að
gagni við að fjalla um íslenska borgara-
stétt eftir stríð, firrta gildismati og öllum
fyrri dyggðum. Aðferðin sem hann beitir
í Sumrinu ’37 og Dómínó, þar sem persón-
ur hans eru farnar að tala hver um aðra
þvera án þess að tala saman eða yfirleitt
hlusta hver á aðra. Hver einstaklingur rek-
ur sig eftir þráðum sinna prívathugleiðinga
án þess að hirða um að deila þeim með
öðrum. Dómínó á að auki eitthvað skylt
með þeim leikritum Pinters þar sem hann
leikur sér með þá hugmynd að persónurnar
leiki hlutverk og jafnvel að þær skipti um
hlutverk, eins og t.a.m. í The Lover (Elsk-
huginn). Jökull gengur enn lengra í þessum
leik í Herbergi 213.
Þótt Jökull virðist við fyrstu sýn standa
allfjarri „absúrd-skólanum“, eins og sú teg-
und leikritunar hefur jafnan verið skilin
hér á landi, er eitt meginviðfangsefni hans
samskipti manns og framandi heims og á
hann það hugðarefni sameiginlegt með
„absúrdistunum". Þessi framandleiki var
þegar orðinn að stefi hjá Jökli með Hart
í bak og er j)ví snar þáttur í skáldskap
hans öllum. I leikritum hans kann þetta
að eiga við um sveitamann sem er nýflutt-
ur á mölina, sjómann sem er kominn í land
fyrir fullt og fast, athafnamann sem á sér
stærri drauma en rúm er fyrir í samfélag-
inu, einstakling í röngu hjónabandi, íslensk-
an menntamann sem er kominn heim eftir
áralanga dvöl í útlöndum o.s.fiv. Það er
jafnvel ekki nóg með að umhverfið sé þeim
framandlegt, heldur er tíminn þeim oftar
en ekki andsnúinn. Þessar persónur hafa
ýmist lifað sínar bestu stundir — að eigin
\