Lesbók Morgunblaðsins - 20.05.1995, Blaðsíða 2

„Var þá kallað“
Mynd: Þorfinnur Skúlason.
Eftir ÁRMANN
JAKOBSSON
Vangavelta um sögu,
angist og skáldskap fyrr
og nú.
1. Bernskuminning
EINU sinni var mér sagt
að á þeirri tíð er ég var
i barnaskóla hafi nem-
endur setið fleiri en
5.000 skólastundir frá
sex ára aldri til þrettán
ára. En nú eru mannlegu
minni takmörk sett og
því miður er ég búinn að gleyma flestöllu
af því sem fram fór í þeim tímum. Þó er
einn sem ég man enn eins og gerst hafi í
gær og það er þegar kennarinn sagði okkur
söguna af Oddi Einarssyni og Herluf Daa.
Ég man ekki svo gjörla hvort okkur var
sagt um hvað deilur þeirra Odds og Herlufs
snerust, aðeins það að Oddur var Islending-
ur og biskup en Herluf Daa var útlendingur
og höfuðsmaður og nafnið hljómaði illa. Það
sem ég man greinilega var sagan af því
hvernig biskup sendi Ama, son smn, til að
reka erindi sín í útlöndum og Arni fékk
hagstæðan úrskurð hjá konungi en með
klækjum tókst höfuðsrnanni að kaupa alla
farmenn til að neita Árna um far. Á sein-
ustu stundu tókst Árna hins vegar að finna
gamlan sjómann í lítilli bátkænu, ég man
ekki hvort kennarinn sagði okkur frá aldri
roannsins og smæð kænunnar, eða hvort
ímyndunaraíí mitt lagði það til, en Árni
komst tii íslands á seinustu stundu, útveg-
aði sér hraðskreiðan hest og reið yfir hálft,
ef ekki allt, landið á Þingvöll þar sem mála-
ferli stóðu yfir. Þá urðu sviðskipti hjá kenn-
aranum. Nú veik sögu til Þingvalla þar sem
höfuðsmaður hafði tögl og hagldir en hædd-
ist að Oddi sem vantaði son sinn og úr-
skurð konungs. Þá verður Oddi reikað fram
á barm Almannagjár og skimar út í bláinn,
inn með Fögrubrekku minnir mig, og ég
man líka skýrt að Oddur var dapur. Og þá
kom sviðsetningin sem ég man best af öllu:
Skyndilega sér Oddur rykmökk í fjarska sem
kemur nær og nær og síðan sér hann að
þetta er maður á hesti og ef þetta hefði
verið bíómynd hefði myndavélin nú beinst
að Árna þar sem hann kemur ríðandi í
„slómósjón" og hreyfist hægt upp og niður
með gangi hestsins og rykið þyrlast í kring-
um hann. Og í stuttu máli: Árni kom á sein-
ustu stundu, þeir feðgar unnu málið en
Herluf Daa, útlendingurinn með asnalega
nafnið, beið hæðilegan ósigur. Og allir lifðu
vel og lengi.
2. JÓNAS FRÁ HRIFLU
Ég hef það fyrir satt að þessi saga sé
nokkurn veginn eins og sú frásögn af Oddi
og Herluf Daa sem var að vísro ekki í
kennslubókinni sem við lærðum en aftur á
móti í þeirri sem kennarinn hafði nær örugg-
lega sjálf lært, íslands sögu Jónasar Jóns-
sonar frá Hriflu, kennslubók sem ég frétti
seinna að hafi verið kennd í islenskum
barnaskólum í hátt á sjöunda áratug og
hefur hlotið virðingarheitið „vekjandi saga“
hjá fróðum mönnum um sögukennslu (Sjá:
Gunnar Karlsson. Markmið Sögukennslu.
Söguleg athugun og hugleiðingar um fram-
tíðarstefnu. Saga (20) 1982,173-222). Sag-
an sem ég man má þó með réttu heita verk
allra þriggja, þessarar bókar sem kennarinn
las, kennarans sem söguna sagði og barns-
ins, mín, sem hlustaði og bjó til mynd af
atburðunum í huga sér.
Löngu seinna las ég að þessi saga væri
trúlega uppspuni frá rótum, í besta falli
stílfærð mynd og einfeldingsleg úr hófi,
Oddur hefði verið iðinn við að hygla frænd-
um og sölsa undir sig eigur annarra en
Herluf Daa að mörgu leyti ágætt yfirvald,
röggsamur og einungis að reyna að hamla
aðeins gegn ofríki Odds og hans frænda.
Að auki hef ég fyrir satt að engar heimild-
ir séu til um að Herluf Daa hafi hindrað
Árna í að fá far til íslands eða að Árni
hafi komið til þings á seinustu stundu. En
í sjálfu sér gerði það ekki til, ánægjan yfir
að uppgötva skáldskapinn var ekki síðri en
gleðin yfir sögunni á sínum tíma.
3. A Gnitaheiði
Og víkur þá sögunni til kvæðis sem ég
heyrði fyrst eða las löngu síðar, heitir „Var
þá kallað" og er úr ljóðabókinni Á Gnita-
heiði eftir Snorra Hjartarson. Kvæðið er á
þessa leið:
Dómhringinn sitja ármenn erlends valds,
enn ráðast mikil forlög smárrar þjóðar,
vorsól úr skýi vitjar kletts og tjalds,
á völlinn þyrpast sveitir kvíðahljóðar.
Eitt nafn er kallað, flögrar fugl í leit
.og felur ljósan væng í dökku bergi
og vekur dvergmál djúp og löng og heit:
hvað dvelur för hans? ennþá sést hann
hvergi.
Aftur er kallað, aftur sami kliður
ögrandi spurnar: verður hann of seinn
hinn langa veg, senn lýkur hinzta fresti.
Við horfum austur hraun og bláar skriður,
horfum sem fyir en sjáum ekki neinn
sólbitinn mann á sveittum mjóum hesti.
Það þarf ekki að lesa kvæðið oft til að
skilja tilvísunina, hér er á ferðinni vísun í
söguna sem ég rakti hér að framan en þar
með er ekki öll sagan sögð. Þetta kvæði
Snorra er hiklaust ein af perlum íslenskrar
ljóðlistar og kemur margt til. í kvæðinu er
tíminn upphafinn, tími Árna og okkar renna
saman í heild. Kyrrð þeirra sem þyrptust á
þingið er rofin af kalli sem vekur dvergmál
milli gjánna. Jafnvel veðrið er þversagna-
kennt eins og íslenskt veður eitt getur ver-
ið, sól en þó skýjað og þvert á litaskyn okk-
ur fær ljóst hulist í dökku. Kvæðið fjallar
um bið, dómararnir eru mættir, forlögin eiga
að ráðast, fresturinn er sá hinsti en einn
aðila vantar á svæðið, nákvæmlega eins og
í sögunni hér að framan. En hin ögrandi
spurn fær ekkert svar, við sem horfum aust-
ur sjáum engan, það kemur enginn maður
á sveittum, mjóum hesti að bjarga okkur.
Sagan og náttúran mynda umgjörðina,
spurningarinnar er spurt, angistin og þver-
sagnirnar eru fyrir hendi en svarið vantar.
4. Nútímamaðurinn Fær
Ekkert Svar
Þeir sem eru fróðir um ártöl vita að ljóða-
bókin Á Gnitaheiði kom út árið 1952, þeir
sem eru fróðir um sögu vita einnig að á
þeim tíma stóð mikill styrr á landinu um
aðild að Atlantshafsbandalaginu og banda-
rískan her á íslandi. Til þess vísar kvæðið
jafnaugljóslega og sögunnar um Árna, Odd
og Herluf Daa. En þá er ekki öll sagan
sögð. Vandamálið sem kvæðið hnitast um
er tilvistarlegs eðlis, það íjallar um þrá
nútímamannsins eftir lausnum og ögrandi
spurningar sem fá ekki svar. Eins og í sög-
unni góðu er skimað austur en munurinn
er sá að það kemur enginn Árni, það kemur
enginn að bjarga „okkur“, þjóðinni eða
mannssálinni eða hverjum þeim sem snúa
má kvæðinu upp á.
I einu kvæði hefur því Snorra Hjartar-
syni tekist að láta náttúru og sögu Islands
mynda umgjörð um tilvistarvanda hins vest-
ræna manns á 20. öld með notkun lítillar
sögu sem allir Islendingar þekkja, aldir upp
á Islands sögu Jónasar frá Hriflu. Fortíð
og nútíð, tími og staður, dómari og þeir sem
dæmdir skulu, kyrrð og hávaði, ljóst og
dökkt, ró og óþreyja, allar þessar andstæð-
ur eru upphafnar í einni mynd og einni
spurningu sem fær ekkert svar. Það er það
sem vantar sem verður að kjarna kvæðis-
ins, sólbitinn maður á sveittum hesti.
5. HlNN PÓSTMÓDERNÍSKI
VANDI
Kvæði eins og „Var þá kallað“ eru ekki
ort nú. Kvæðið væri hreinlega óhugsandi
nú. Ekki aðeins vegna þess að mig grunar
að fáir hafi heyrt söguna um þá feðga því
að kennarinn minn var blessunarlega íhalds-
söm og viðbúið að þeir sem hafa heyrt hana
hafi gleymt henni í stað hinna af þessum
5.000 kennslustundum sem ég hef gleymt.
Ekki aðeins vegna þess að skáld sem koma
fram nú yrkja ekki Ijóð um sögulega við-
burði. Nei, önnur meginástæðan er sú að
stjórnmáladeilur eru ekki lengur uppspretta
stórbrotins skáldskapar á íslandi. Jafnvel
hörðustu andstæðingar Atlantshafsbanda-
lagsins verða að viðurkenna að það gerði
íslenskri ljóðagerð mikið gagn en um ESB
hef ég ekki heyrt eitt kvæði sem kemst í
hálfkvisti við kvæði Snorra. Skáldum og
listamönnum virðist standa á sama um
stjórnmál, þau yrkja um annað, þau sem
hægt er að segja að yrki um eitthvað.
Hin meginástæðan er jafnvel enn ömur-
legri. Það sem heillar mig og eflaust flest-
alla sem hafa hrifist af kvæðinu „Var þá
kallað" er angistin sem býr í því. Þar er
spurt en ekkert svar fæst, kvæðið snýst um
hina módernísku spurn sem ekkert svar
fæst við. Þessi angist er að hverfa úr íslensk-
um skáldskap. Það sem virðist njóta mestr-
ar hylli eru orðaleikir og fyndni og útúrsnún-
ingur úr öðrum skáldskap eða jafnvel hrein-
lega óhugnaður og subbuskapur. Það eru
engin svör en heldur engar spurningar.
Skáldskapur nútímans er kallaður
„póstmódernískur" sem þýðir að hann er
ekki undir neinni stefnu, heldur eftir-stefnu.
Það er heldur nöturlegt hlutskipti að vera
ekkert sjálfur, að vera skilgreindur út frá
því sem kom á undán.
Jafnvel þeir sem eru varla komnir á full-
orðinsár muna eftir angistinni sem fólst í
því að alast upp undir skugga atóm-
sprengju. Að henni er ekki eftirsjá. Nú virð-
ist aftur á móti bjartsýnin ráða ríkjum, tími
spurninganna og efans er liðinn. Sá efi hlýt-
ur hins vegar að sækja á hvort sú bjartsýni
eigi rétt á sér. Er hættan liðin hjá eða höf-
um við einfaldlega gerst sinnulaus um hana?
Þó að slíku sinnuleysi kunni að fylgja ákveð-
in vellíðan, hefur það lítinn þroska í för
með sér og víst er að það var ekki sinnu-
leysi sem skapaði kvæði á borð við „Var
þá kallað" eftir Snorra Hjartarson.
Höfundur stundar íslenzkunám
við Háskóla íslands.
Yeðmáli
tekið
Mér hefur verið bent á það að
fyrir nokkrum vikum hafi Gísli
Sigurðsson blaðamaður skrifað
ágæta grein í Lesbókina um
ritið Hnykkinn 1999 eftir indverskan verk-
fræðing og sjáanda að nafni Narendra,
sem Vasa-Útgáfan gaf út í þýðingu
Oddnýjar Sv. Björgvins.
Bóírin fjallar reyndar um allskyns al-
heimsvandamál eins og eyðingu skóga,
eitrun andrúmslofts, súrt regn, losun úr-
gangsefna sem eitra höf og hauður, ózo-
neyðingu, gróðurhúsaáhrif, hitnandi veð-
urfar, sem leiðir til loftslagsöfga, skræln-
andi þurrks, fárviðra og hækkandi yfir-
borðs sjávar. Svo er ekki hvað síst lýst
öngþveiti kjarnorkuiðnaðarins sem er að
verða mesta martröð mannkynsins. Er hér
að finna allsherjaryfirlit yfir þessa marg-
földu vá. Ég vil fyrst koma þessu á fram-
færi, af því að í Lesbókargreininni er ekki
vikið að þessum þáttum, heldur aðeins
fjallað um hina hliðina á bókinni, yfirlit
yfir merkilegustu spádóma sem þekktir
eru um endalok heimsins.
Þessu lýsir Gísli vel í grein sinni, svo
sem að margt bendi til yfirvofandi náttúru-
hamfara. Þar má nefna hugsanlegan
árekstur loftsteins, en menn urðu nýlega
varir við það fyrirbæri á plánetunni Júpit-
er. Hefði sá steinn lent á jörðinni, hefði
hann gjöreytt öllu mannlífi. Nú ræða vís-
indamenn það í alvöru, að mannkynið þurfi
að sameinast að einu átaki um að koma
sér upp öruggri vörn gegn loftsteinum.
í sambandi við þetta er líka vikið að
einni mjög raunverulegri hættu, pólskipt-
um, sem stafa m.a. af því að ísinn bráðn-
ar nú hratt af norðurhvelinu, meðan hann
hrúgast upp í gífurlegu magni á Suður-
skautslandinu. Þetta veldur slíku ójafn-
vægi að því er spáð, að einskonar heims-
endir verði 9/9 árið 1999 með pólskiptum.
Þó munu nokkrir komast af í þeim hamför-
um, en með öllu óvíst að þeir fengju lifað
lengi af, eftir pólskiptin.
Eftir að Gísli hefur lýst þessu öllu af
mestu prýði og grandvarleik, bregður hann
hinsvegar á það ráð að spyija „vísinda-
mann“ einn, hvort þetta gæti átt sér stað?
Sá heitir Ari Trausti Guðmundsson, bróðir
Errós hins heimsfræga. Hann lýsir því
yfir með óviðurkvæmilegum vísindahroka,
að þetta geti ekki átt sér stað. Síðast er
hann svo forhertur að hann segir:
„Sá heimsendir verður ekki, ég skal
veðja við þig flösku af 12 ára viskíi að
heimurinn stendur þann 10. september
eins og áður.“
Sem útgefandi „Hnykksins" hjá Vasaút-
gáfunni stertdur mér víst næst að taka
þessari áskorun. Ég vil hér með lýsa því
yfir að ég veðja við Ara Trausta Guð-
mundsson heilli flösku af Whisky, að heim-
urinn mun farast í pólveltu hinn 9. septem-
ber.
En hitt kann ég ekki við, þegar svo
mikið er í húfi að veðja aðeins 12 ára
whisky, sem fæst hér í hverri útsölu Ríkis-
ins á slikkverði. Metur Ari Trausti alla
jörðina og allt mannkynið svo lítils virði?
Eigi væri dýr einn limur á Hafliða ef allt
mannkynið er ekki metið nema á svo sem
5 þúsund króna bokku. Ég vil sýna jörð-
inni meiri virðingu en það og veðja því á
móti ósviknu 16 ára Lagavulin-whisky,
sem er a.m.k. fjórum sinnum dýrara, enda
er það ósvikinn metall sem fæst ekki hér
á landi, en nýlega áskotnaðist mér af til-
viljun slíkur dýrgripur.
Verst er að ég er hræddur um að ég
freistist til að fá mér smásopa, síðasta
fullið, að kvöldi 8. september, áður en
skapadómurinn skellur yfir. Það væri synd
að eyða þeirri ánægju á síðasta snúningn-
um og láta flöskuna fara til einskis.
ÞORSTEINN THORARENSEN
Vasa-Útgáfunni.