Lesbók Morgunblaðsins - 20.05.1995, Blaðsíða 11

Útskrift
Örsaga
tvo og þijá eða tel hliðar fernings eða geri
eitthvað ennþá einfaldara, ef hægt er að
ímynda sér það? En kannski Guð hafi ekki
viljað að mér skjátlaðist á þennan hátt, því
sagt er að hann sé algóður.
Ég mun því ekki gera ráð fyrir að Guð,
sem er algóður og uppspretta sannleikans,
blekki mig, heldur að einhver ákaflega vold-
ugur og slægvitur illur andi neyti allrar
orku til að gabba mig. Ég mun hugsa mér
að himinn, loft, jörð, litir, lögun hluta, hljóð
og allir ytri hlutir séu einungis villandi
draumsýnir sem andjnn hefur fundið upp
til að blekkja mig. Ég mun líta svo á að
ég hafi engar hendur, augu, hold, blóð né
skilningarvit en ímyndi mér bara að ég
hafi þetta allt. Ég mun halda mér fast við
þessa hugleiðingu og gera allt sem í mínu
valdi stendur til að fallast ekki á neinar
rangar skoðanir, jafnvel þótt mér sé um
megn að komast að neinum sannindum, svo
að þessi illi andi geti alls ekki ekki villt
mér sýn hversu voldugur og slægvitur sem
hann kann að vera.2
Endi er bundinn á þessar efasemdir með
hinni frægu röksemdafærslu Descartes til
hans eigin tilveru. Hversu mjög sem illi
andinn kann að blekkja hann getur hann
aldrei villt svo um fyrir honum að hann
hpgsi að hann sé til ef hann er það ekki.3
’Ég hugsa, þess vegna er ég til,’ segir Desc-
artes og heldur síðan áfram í því sem eftir
er af hugleiðingunni til að svara spurning-
unni ’Hvað er ég, þessi ég sem ég veit að
er til?’
Verk Descartes gerðu hann frægan um
alla Evrópu. Hann var í bréfasambandi og
átti í ritdeilum við flesta lærdómsmenn síns
tíma. Sumir vina hans fóru að leggja stund
á skoðanir hans í háskólum: og ritið Lög-
mál heimspekinimr var hugsað sem kennslu-
bók. Aðrir prófessorar réðust heiftarlega á
kenningar hans er þeir sáu hinu aristótel-
íska kerfi sínu ógnað. Jafnvel í hinu tiltölu-
lega fijálslynda HQllandi fann Descartes
fyrir gusti trúarofsókna.
En hann skorti ekki volduga vini og var
því aldrei í alvarlegri hættu. Elísabet prins-
essa af Pfalz, frænka Karls I. konungs í
Englandi, hreifst af verkum hans og skrif-
aði honum mörg bréf. Hún var fullfær um
að standa fyrir sínu í röksemdafærslu, og
af bréfasambandi þeirra varð til síðasta
verk Descartes sem hann lauk við, Hræring-
ar sálarinnar. Þegar það kom út var það
þó ekki tileinkað Elísabetu heldur annarri
konunglegri frú sem hafði fengið áhuga á
heimspeki, Kristínu Svíadrottningu. Gegn
betri vitund féllst hann á að þiggja stöðu
sem hirðheimspekingur Kristínar drottning-
ar sem sendi aðmírál með herskip til að flytja
hann frá Hollandi til Stokkhólms'.
Descartes hafði feikilega mikla trú á
hæfileika sína og enn meiri trú á aðferðina
sem hann hafði fundið. Hann hugði að ef
hann lifði nokkur ár enn, og ef hann fengi
nægilegt fé til að gera tilraunir, þá gæti
hann leyst öll helstu vandamál lífeðlisfræði
og þar með uppgötvað lækningu við öllum
sjúkdómum. Kannski vissi hann aldrei
hversu fjarstæðukennd þessi von var: því
snöggur endi var bundinn á líf hans er hann
tók þá óviturlegu ákvörðun að þiggja stöðu
við sænsku hirðina. Kristín drottning heimt-
aði kennslutíma í heimspeki klukkan fimm
á morgnana. Með þessu lagi fékk Descartes
fljótt að kenna á hörku sænsks vetrar og
dó árið 1650 úr einum þeirra sjúkdóma sem
hann hafði til einskis vonað að lækning
væri til við innan seilingar aðferða hans.
Það var eitthvað undarlega og kaldhæðnis-
lega viðeigandi við grafskriftina sem hann
hafði valið sér að einkunnarorðum.
Dauðinn skaðar engan nema þann
sem enn skortir sjálfsþekkingu
þótt allur heimurinn þekki hann of vel.4
(Gunnar Ragnarsson þýddi.)
Höfundur þessarar greinar, Anthony Kenny,
«r mikilvirkur og mikilsvirtur enskur heimspek-
ingur sem hefur skrifað bókina Descartes: A
Study of His Philosophy (1968) og Wittgen-
stein (1973). Hann er hálærður í heimspeki
miðalda og liggur mikið eftir hann á þeim vett-
vangi. Greinin var upphaflega erindi flutt í
Breska útvarpið (1978) og er prentuö í ritgerða-
safninu The Heritage of Wisdom eftir Kenny
(1987). (Þýð.)
‘Úr þýðingv Magnúsar G. Jónssonar á Orðræðu um að-
ferð sem kom út í lærdómsritaflokki Hins íslenska bók-
menntafélags 1991, með inngangi og skýringum eftir
Þorstein Gylfason. _ . ,
'Eftir enskri þýðingu Johns Cottinghams í The Philosophic-
a/ Wrítings of Descartes, Volume II. Cambridge Univers-
ity Press, 1984. - Descartes skrifaði Hugleiðingarnar á
latínu og voru þær þýddar á frönsku meðan hann lifði.
Þýðing Cottinghams er gerð eftir latneska textanum.
’Descartes segir (! Z. hugl.): '... ég er líka án efa til ef
hann er að blekkja mig; og blekki hann mig eins mikið
og hann getur, hann mun aldrei koma því til leiðar að ég
sé ekkert á meðan ég hugsa að ég sé eitthvað’. (Þýð).
‘Latneski textinn er svona: Illi mors gravis incubat/ /Qui,
notus nimis omnibus /Ignotus moritur sibi.
eftir SIGRÍÐI
HALLGRÍMSDÓTTUR
að var þurr strekkings-
vindur þegar hún steig
út úr strætisvagninum
nálægt Háskólabíói.
Hún sá margt fólk sem
dreif að. Hún óttaðist
að verða of sein. Hún
sem hafði haldið að hún
væri snemma á ferð.
Hún vildi ekki lenda í troðningi. Það átti
að útskrifa nokkur hundruð ungmenni úr
Háskólanum. Yngsti sonur hennar var í
þeim hópi. Hann hafði sagt við hana um
morguninn að hann myndi fara með kær-
ustunni á staðinn, ríkismannsdóttur, sem
átti bíl og var líka að útskrifast. „Þú tek-
ur þér leigubíl mamma,“ hafði hann sagt,
en auðvitað datt henni ekki í hug að fara
að eyða í slíkt. Svo hún ákvað að fara
snemma af stað með strætisvagninum.
Ég býst ekki við að hitta þig á eftir hafði
sonur hennar sagt, ég fer í boð hjá kær-
ustunni, svo förum við í bústað á Þingvöll-
um og verðum þar í nótt.
Hún flýtti sér eins og hún gat upp að
dyrunum, sem betur fer komst hún fljót-
lega inn í anddyrið. Hún fann daufan
verk fyrir bijóstinu eftir hlaupin í vindin-
um. Hún reyndi að þoka sér upp með
veggnum í átt til dyranna að salnum,
hægt og rólega svo lítið bæri á. Hún óttað-
ist að hafa ekki þrek til að lenda í mestu
ösinni. Sem betur fór varð talsverð bið á
að dyrnar að salnum væru opnaðar svo
að hún var komin upp með þeim hópi sem
var næst dyrunum, en hélt sig við vegginn
vinstra megin. Hún sá prúðbúið fólkið líta
til sín hæðnislegu augnaráði. Hún var þó
í bláu kápunni sinni sem ein systir hennar
hafði gefið henni notaða áf sér fyrir
nokkru. Hún kreisti handfangið á veskinu
sínu og reyndi að bera höfuðið hátt og
horfa beint fram. Hún átti þó líka barn
sem var að útskrifast.
Loks var farið að reyna að opna stóru
dyrnar innan frá. Mikill þrýstingur
myndaðist svo dyraverðinum gekk illa að
opna, en tókst það að lokum. Hún óttað-
ist að troðast undir. „Eruð þið með miða?“
hrópaði dyravörðurinn. Örfáir réttu fram
miða, hinir ruddust framhjá á meðan. Hún
barst með straumnum en náði ekki að
afhenda miðann sem sonur hennar hafði
afhent henni um morguninn svo hún hætti
að hugsa um það en flýtti sér sem mest
hún mátti til að ná í sæti. Sem betur fór
fékk hún sæti framarlega í salnum, inni
á miðjum bekk. Hún var ólýsanlega fegin.
Hún fann að verkurinn fyrir brjóstinu
hafið aukist en hann myndi líða frá fyrst
hún hafði fengið sæti og gat hvílt sig.
Hún fylgdist með fólkinu streyma inn í
salinn og beijast um sætin. Að lokum
voru öll.sæti full, en fólk hélt áfram að
koma inn í salinn og tók sér stöðu hvar
sem hægt var, svo þétt að sumir sem
höfðu sæti sáu alls ekki neitt frá sér.
Loks kom dyravörðurinn og hrópaði að
athöfnin yrði sýnd í sjónvarpi í næsta
sal. Hann vísaði mörgu fólki út úr salnum
en sumir streittust á móti og reyndu að
komast í önnur stæði. Ein kona hrópaði
um leið og dyravörðurinn ýtti henni út,
„en má ég ekki koma inn í salinn þegar
barnið mitt útskrifast?“ Hún fékk ekkert
svar. Stórum hópi var ýtt fram fyrir dyrn-
ar og þeim var lokað.
Loks var hátíðin sett. Svo var leikin
tónlist. Það var gott að hvílast og hlusta
á mjúku tónana. Það kom yfir hana værð,
bara að verkurinn væri nú ekki að angra
hana. Hún hugsaði um son sinn sem var
hennar yngsta barn. Hvað hún hafði verið
fegin að hann hafði náð þessum áfanga.
Hann hafði fæðst þegar hin börnin voru
orðin stálpuð og var aðeins tveggja ára
þegar maðurinn hennar lést í vinnuslysi.
Þá tóku við erfið ár, eilíft strit og barátta
við að ná endum saman. Öll fóru þá börn-
in í nám og voru nú dreifð víða, ýmist í
framhaldsnámi erlendis eða í vinnu úti á
landi. Þau voru því bara tvö í heimili, hún
og yngsti sonurinn og brátt færi hann líka
útí heim að læra meira. Það vildu allir
læra meira nú til dags. Henni fannst aug-
un vilja lokast undir lágværri tónlistinni
en allt í einu var henni lokið. Maður gekk
fram á sviðið og sagði hárri röddu, „nú
verður lýst kjöri heiðursdoktora". Hann
byrjaði að lesa æviferil nokkurra karl-
manna og tíundaði afrek þeirra sem voru
ýmisleg. Þeir voru leiddir uppá sviðið einn
af öðrum. Sumir voru með hækjur. Tveir
þurftu hjólastól, þeir tinuðu höfðinu og
virtust varla fylgjast með því sem var að
gerast.
Loks hófst hin eiginlega útskrift. Hver
deildarstjóri gekk fram og útskrifaði sína
nemendur og allir tóku í höndina á rekt-
ornum. Hún var stolt þegar sonur hennar
gekk fram. Hann var indæll drengur,
hugsaði hún og var glöð. Athöfnin tók
óratíma. Loftið var orðið heitt og þungt
og hún átti orðið erfitt um andardrátt.
Hún sá nokkrar konur sem ekki höfðu
sæti taka af sér háhæluðu skóna. Nokkr-
ar settust í tröppurnar þó prúðbúnar væru.
Loksins var útskriftinni lokið. Fólkinu létti
og ætlaði að fara að rísa úr sætum. Þá
var kynnt að Háskólakórinn myndi syngja
nokkur lög. Dauft andvarp barst frá saln-
um. Nokkrir laumuðu sér út en flestir
sátu kyrrir. Mussuklæddur maður hljóp
fram sviðið og hneigði sig, Kórinn raðaði .
sér upp og sá mussuklæddi byijaði að
stjórna.
Gaudeamus igutur ...
Móðir mín í kví kví, kvíddu ekki því
því ...
Allt í einu heyrðist hrópað. Er læknir
í salnum? Þögn sló á kórinn en 40 læknar
og 90 hjúkrunarkonur risu upp á sviðinu
þar sem þau höfðu haft sæti bak við kór-
inn. Þau hikuðu, enginn vissi hver hafði
hrópað en þó var einhver hreyfing í einum
bekknum framarlega og þar var rétt upp
hönd. Nú hvarf allt hik. Læknar og
hjúkrunarkonur byijuðu að hlaupa niður
tröppurnar af sviðinu. Sumir kræfustu
læknarnir bókstaflega stukku fram af
miðju sviðinu og gripu svo eins og eina
hjúkku sem naut þess að henda sér í fang-
ið á þeim um leið. Þau byijuðu að troðast
á milli sætaraðanna, hvert um sig ákveðin
í að þarna skyldi þeirra fyrsta verk með
nýja skírteininu verða unnið. Það myndað-
ist mikil ringulreið og lá við að sumir træð-
ust undir. Það var byijað að hrópa, opnið
dyrnar og loks var það gert og gestirnir
í salnum reyndu að komast út.
Sjúklingurinn fannst ekki öllum til mik-
illa vonbrigða. Hafði einhver verið að gera
at? Smátt og smátt leystist samkoman
upp enda hafði hún dregist á langinn.
Ekki varð meira úr söng og kórinn hvarf
af sviðinu og salurinn tæmdist. Fólk var
fegið að komast út undir bert loft úr þess-
ari hitasvækju. Salnum var lokað og fólk-
ið týndist burt. Það var komið framyfir
auglýstan bíósýningartíma og hópur ungl-
inga hafði safnast við aðaldyrnar. Dyra-
vörðurinn hafði engan tima til að fara
yfir salinn og hleypti unglingunum inn.
Þau ruddust í aftari sætin. Vinsæl kvik-
mynd var að hefjast. Ljósin voru slökkt.
Eitt par kom hlaupandi. Þeim var hleypt
inn í myrkrið. Þau fálmuðu sig að sætum
framarlega í salnum. Þau vildu vera útaf
fyrir sig.
Skyndilega kvað við skerandi óp í
stúlku. Hvað var að gerast? Dyravörðurinn
kom hlaupandi og kveikti ljósin. Þessi
dagur ætlaði ekki að vera endasleppur,
hugsaði hann. Stúlkan sem hafði komið
síðust inn stóð upp á stól og æpti, piltur-
inn hélt utan um hana. Hún benti niður
á gólfið. Dyravörðurinn leit niður á milli
sætaraðanna og sá bláklæddan handlegg
og hönd sem var kreppt utan um hand-
fang á slitnu svörtu veski og aðgöngum-
iða að útskrift.
Höfundur er ung Reykjavíkurstúlka.
ARI GISLI BRAGASON
ÆF
A jr mm m
Osymlegi
maðurinn
Alltaf á ferðinni
ósýnilegi maðurinn
ekki lítill
ekki stór
en oft bak við hurð
laumast þetta
talandi um allt
eða ekkert
en helst bara
slæmu hlutina
þetta sem allir vilja heyra
ósýnilegi maðurinn
á það til að hlæja dátt
djöfullegum hlátri
en bara þegar einhver
missir svokallaðar eignir sinar
sýnilega fólkinu bregður
því enginn er maðurinn
þó stundum sýnilegur
þessi annars
ósýnilega manntegund.
Hvað
vantar
Öttaslegin stöðvist þið
við biðskyldur vonarinnar
og skellið takmörkunum á borðið
Þrælar þjónustuverka
og fáið ekki skynjað
lögmál trúarinnar
finnið aðeins
sömu vonbrigðin
aftur og aftur
ást feiga í fæðingu
trúarleit
feig fóstur
boðskapur — frelsun og fyrirheit
góð
kæfð í mekki amsturs
og kífs um daglegt brauð
daglegt brauð
sem er amstrið og kífið
og takmarkanirnar
Höfundur er rithöfundur og verslunarmað
ur í Reykjavík. Ljóðin eru úr nýrri Ijóðabók
hans sem heitir „Hvítur himinn úr glugga".
SIGURÐUR H.
ÞORSTEINSSON
Nemandinn
Einn í mínum hugarheimi,
húki ég og ekkert gengur.
Illir andar eru á sveimi.
Er ég kannske vondur drengur?
Ættin mín var aldrei stórra
efna, eða vitið mikið.
Hreykti sér því aldrei eins og
haninn, upp á efsta prikið.
Lát mig vera, leyf mér skoða,
lífið út frá eigin kvarða.
Ekki kenna, ekki troðá
í mig því, sem ei mig varðar.
Ég er sæll í eigin heimi,
engum tær um hef ég troðið.
Ég má læra eftir mínu'm
óskum, er í lögum boðið.
Höfundur er skólastjóri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20. MAÍ1995 1 1