Lesbók Morgunblaðsins - 27.05.1995, Blaðsíða 6

Náttúrufræðingurinn Jónas Hallgrímsson:
Dagbók úr
sumarferð 1841
júlí, sunnudag. Hélt loks á stað úr
Reykjavík um kvöldið; hafði áður
farið í alla þá leiðangra um Gull-
• bringusýslu sem nauðsyn 'bar til og
sumpart hafði verið óskað eftir;
JÓNAS
HALLGRÍMSSON
Úr Huldu-
Ijóðum
- brot
17.
Hggert:
„Smávinir fagrir, foldarskart,
fífill í haga, rauð og blá
brekkusóley! vér mættum margt
muna hvurt öðru’ að segja frá;
prýði þér lengi landið það
sem lifandi guð hefir fundið stað
ástarsælan, því ástin hans
alls staðar fyllir þarfir manns.
18.
Vissi ég áður voruð þér,
vallarstjörnur um breiða grund,
fegurstu leiðarljósin mér,
lék eg að yður marga stund;
nú hef eg sjóinn séð um hríð
og sílalætin smá og tíð,
munurinn raunar enginn er
því allt um lífið vitni ber.
19.
Faðir og vinur alls sem er!
annastu þennan græna reit;
blessaðu, faðir! blómin hér,
blessaðu þau í hvurri sveit.
Vesalings sóley! sérðu mig,
sofðu nú vært og byrgðu þig;
hægur er dúr á daggarnótt,
dreymi þig ljósið, sofðu rótt.
20.
Smávinir fagrir, foidarskart,
finn eg yður öll í haganum enn;
veitt hehr Fróni mikið og margt
miskunnar faðir, en blindir menn
meta það aldrei eins og ber,
unna því lítt sem fagurt er;
telja sér lítinn yndisarð
að annast blómgaðan jurtagarð. “
Þegar ég hafði lokið við
að rannsaka Sandgíg, tók
ég að svipast um eftir
lestinni, en hún var
horfin og birtist ekki þótt
ég kallaði og riði fram
og aftur og klifi upp á
hæstu hraunhólanna... Ég
leitaði árangurslaust í
nær tvo tíma og varð við
það dauðþreyttur og eins
hesturinn.
búið um og sent það til safnanna er þau áttu
að fá af söfnun minni um veturinn; jafnframt
undirbúið mig svo vel til ferðarinnar sem sú
upphæð er mér náðugast hafði hlotnast og
nökkur fararefni önnur að auki leyfðu (sjá
reikningabókina). Tjaldaði hjá Miðdal klukkan
tvö þann 12. Ekkert það til frásagnar í nátt-
úrufræðilegum efnum sem ég hef ekki ritað
áður í dagbækur mínar.
12. júlí, mánudag. Fór um Seljadal og
Mosfellsheiði til Þingvalla. Það varð nú auð-
sætt, enn skýrar en í haust eð var, að grágrýt-
ið (yngra grágijótið) liggur einmitt á þessum
slóðum að blágrýtinu (eldra grágijótinu) sem
birtist við mörk Mosfellsdals að sunnan, í
bröttum norðurhlíðum lágra fjalla og hallar
því til suðurs, aftur eru aflíðandi suðurhlíðar
allra þeirra fjalla eður fella grágrýti, þó svo
þunnt að á stöku hæðum skýtur móbergið
upp kollinum og kemur síðan í ljós að fullu
í fjallgarði þeim er skilur Gullbringu- og Ar-
nessýslur, verður eftir það enn gleggra og
einkennir mjög jarðlögin á suðaustanverðu
íslandi. Þetta sést einkum ótvírætt í skorn-
ingi eða gili í Seljadal þar sem þunna lagið
efst og hluti móbergsins undir því er svo rof-
ið, að ekki einungis getur þar að líta harða
móbergslagið, óslitið, heldur jafnframt mjög
greinilega þá lagskiptingu þessarar bergteg-
undar sem er svo algeng í móbergsfjöllunum
er næst liggja í suðri og austri (til að mynda
Henglinum, Móhálsum o.s.frv.)
A allri Mosfellsheiði hvílir grágrýtið efst
eins og vænta mátti, þó ber víða á móbergi
í norðausturhlíðum heiðarinnar, og þótt und-
arlegt þyki, er það einnig svo á þessari leið
að grágrýtið kemur greinilegast fram í löng-
um, lagskiptum sprunguveggjum, eins og til
HRAUN í Öxnadal, fæðingarstaður
Jónasar Hallgrímssonar.
að mynda í Jórukieif. Austar gnæfír móbergs-
fjallið Hengill yfír Mosfellsheiði, mikið um-
máis og endar í lágum fjallgarði, Dyrfjöllum;
í fjarska sýnast þau vera úr móbergi, en úr
því hefur þó ekki verið skorið hvort hraunin
nýju sem runnu norðan Hengils niður í Þing-
vallasveit syðst og mynda Nesjavallahraun
eru ekki meðal annars komin úr fjöllum þess-
um. Mér gafst ekki tími til að fara þangað.
Grágrýtið hverfur loks undir hið þykka Þing-
vallahraun.
Á þessum slóðum háttar sem sé til eins
og nú verður sagt: Þar eru mörk blágrýtis-
myndunarinnar; að blágrýtinu liggur hið
þykka móbergs- og þursabergslag sem að
miklu leyti ræður ríkjum á sunnan- og suð-
austanverðu íslandi. í lægðinni milli beggja
þessara myndana gengur grágrýtið fram í
þykkum straumum og breiðir úr sér til hvorr-
ar hliðar svo langt sem auðið er. Berggrunn-
inn, sem þannig varð til úr eldri myndunum,
hylja nú víða hraun frá nútíma.
13. júlí, þriðjudag. Um kyrrt á Þingvöllum,
að sumu leyti til að átta mig enn betur en
áður á umhverfi þessa staðar, sem er hinn
virðulegasti og merkilegasti í sögu þjóðarinn-
ar, að sumu leyti og vegna hins, að ég þurfti
að afla mér traustra heimilda um staðhætti
kringum Skjaldbreið, þar eð ég hafði fyrir
löngu ásett mér að fara þar um í því skyni
að rannsaka jarðmyndun fjallsins eins vel og
kostur væri.
Vatnshiti í gjánum reyndist enn sem fyrr
annað hvort rúmlega 4° Celsíus eða hér um
bil 3° til 3‘/4° R.*
14. júlí, miðvikudag. Reið frá Þingvöllum
yfir hraunið að Hofmannaflöt; þaðan liggja
höfuðfjallvegirnir tveir milli Suðurlands og
Norðurlands, kallaðir Eyfirðingavegur og
Skagfirðingavegur. Fór þann fyrrnefnda að
Biskupsflöt og gegnum Goðaskarð, og síðan
áfram norður á bóginn austur með Gatfelli
eður Gagnfelli er liggur milli Lágafells og
Mjóafells. Þessi fell þrjú svo og Ármannsfell
og austurhlíðar Súlna, sem rísa hátt, eru öll
úr móbergi, víða fleyguðu mjóum, dökkum
gjágijótskömbum er virðast frá grágrýtis-
skeiðinu. (Súlur hafa mér fyrr sýnst, séðar
úr vestri og norðri, heyra til blágrýtis- eða
að minnsta kosti grágrýtismynduninni.)
Norður frá Gatfelli er farið til suðausturs,
beint á skarðið sem verður milli Skjaldbreiðs
og Tindaskaga. Það heitir Klukkuskarð og
er nefnt eftir lítilli fjallstrýtu eður hæð við
jaðar Skjaldbreiðs. Þarna liggur vegurinn ein-
lægt yfir þykkt hraunið sem rann til suðvest-
urs frá Skjaldbreið og heitir Þingvallahraun;
allt þetta mikla flæmi blasir við augum, héð-
an að sjá, og ekkert annað sker sig úr en