Lesbók Morgunblaðsins - 26.08.1995, Blaðsíða 6

JPÖÍi* CUta. I ifc-Oí Bt JfJTM
A*s«fo MfUumé Jittfeaðps Msit&eoh u JoSn %i
Jfojbt, jtajne mto íuMMtmk -*»ö toóahiOMS. oanamcu t&íoiom
Bcnxajwtnetíoio contmas.
UC%s himtétíin Cscesau: . _
i»a rti&uu. itpout. omcimcmGu tmm
tctCdoð&ixnif t tp&smefkm umt
Aceosts Cseegutta:
Jlají& tu aomxxt u teiss.
(orpí.i Jlísjotoítts CtjofaCtr: ‘Jnna jhuðDcjuCoSte Jciuko:
Jfl JíUOM todi mrm oikm ttémmm Jlttt If stxœa. mo umo&n atcmtte.
ttexam s .Ue s íjsat, c cooói Mm> m tjtctust ðacm upmtts.
ILYA Kabakov: Svör tilraunahóps, 1970-71. Blönduð tækni á plötu.
Myndlist og heimspeki
Ógöngur frelsisins
- Einstaklingshyggja og framúrstefna
vað gerum við nú þegar orgían er yfirstaðin?“
byrjar franski félagsfræðingurinn, Jean
Baudrillard, á því að spyrja í nýlegri bók.
Nútíminn hefur verið stanslaus orgía frelsun-
ar á öllum sviðum, að hans sögn, listrænum,
Að dómi franska
félagsfræðingsins
Baudrillards hefur
spennufall fylgt
frelsissprengingunni.
Nýjar stefnur og stílar
spretta upp hlið við hlið
á undursamlega
auðveldan hátt án þess
að vekja umtalsverð
viðbrögð.
Eftir
GUNNAR J. ÁRNASON
pólitískum og kynferðislegum - engum tabú-
um hefur verið eirt. Saga nútímalistar er
yfirleitt skráð sem samfelld sigurganga ein-
staklingsfrelsisins; saga frelsishetjanna sem
börðust fyrir viðurkenningu á því að list
þeirar þjónaði engum öðrum tilgangi en þeim
sem þeir sjálfír settu henni. Það er ekki
aðeins að listamenn séu ekki lengur þvingað-
ir til að þjóna pólitísku yfirvaldi, almennings-
hylli eða gróðasjónarmiðum, það er beinlínis
ætlast til þess af þeim að þeir nýti sér frelsi
sitt til hin ýtrasta og láti utanaðkomandi
kröfur lönd og leið. Nú eru því nánast engin
takmörk sett hvað menn geta leyft sér að
gera í nafni listarinnar. Að dómi Baud-
rillards þá hefur frelsissprengingunni fylgt
spennufall. Nýjar stefnur og stílar spretta
upp hlið við hlið á undursamlega auðveldan
hátt án þess að vekja umtalsverð viðbrögð.
„Einungis vegna þess að enginn þessara
stefna býr yfír eigin sál geta þær allar
hreiðrað um sig í sama menningarlega rými;
aðeins vegna þess að þær vekja ekkert nema
djúpstætt tómlæti í okkur getum við tekið
við þeim öllum samtímis." Fyrir Baudrillard
einkennast tímamir „eftir orgíuna“ af kyrr-
stöðu og doða. Nú þegar frelsunarorgían er
yfirstaðin þá er ekki að neinu að stefna leng-
ur, nema að endurtaka sjónarspil kúgunar
og frelsunar. Við erum dæmd til að endur-
taka það sem þegar hefur gerst og láta sem
við þráum það frelsi sem við höfum þegar
öðlast.
Hvergi hefur þessi undarlega staða birst
á dramatískari hátt en í hlutskipti lista-
manna frá Austur-Evrópu. Alla ævi lifðu
þeir í stöðugum ótta við yfirvaldið, urðu að
feta flokkslínuna og þjóna málstaðnum, en
eftir fall Beriínarmúrsins var þeim í einni
svipan frjálst að gera allt sem þeim hafði
einungis leyfst að dreyma um. En eins og
öllum má ijóst vera þá hefur frelsið ekki
verið sú Guðsblessun sem vonir vore bundn-
ar við, og listamenn eru jafnvel enn einangr-
aðri en þeir vore.
Einn örfárra sem hefur náð að hasla sér
völl og verða stórstjarna á Vesturlöndum
er rússneski myndlistarmaðurinn Ilya Ka-
bakov (sem sýndi hér á landi í fyrra, í boði
sýningarsalarins Önnur hæð). Kabakov til-
heyrði hópi listamanna og menntamanna
sem unnu að list sinni í andstöðu við opin-
bera listpólitík en gættu þess að vera ósýni-
legir kerfinu. Kabakov framfleytti sér með
því að myndskreyta barnabækur. Þess utan
vann hann að sinni list í kyrrþey, í augsýn
engra nema vina og kunningja og lét sig
dreyma um vestræna myndlist, sem hann
hafði nánast enga möguieika á að kynna
sér. Við svo þrúgandi aðstæður geta jafnvel
ómerkilegustu athafnir öðlast pólitíska þýð-
ingu og orðið öðrum vitnisburður um and-
stöðu og hugrekki einstaklingsins gagnvart
kerfinu. Frá sjónarhóli okkar Vestur-
landabúa hafa þessir listamenn birt okkur
sem síðustu málsvarar hinnar hetjulegu
framúrstefnu nítjándu aldar, þegar fram-
sæknir listamenn voru einangraðir og jafn-
vel útskúfaðir og ofsóttir.
Sérstaða listamannanna ur austri felst í
því að þeir vore kúgaðir. Án þessarar sér-
stöðu eru þeir eins og hver annar listamaður
í vestrinu. Þannig að þótt þeir séu nýfrelsað-
ir og burtfluttir til Vesturlanda þá eru þeir
hálfpartinn neyddir til að leika hlutverk hins
kúgaða listamanns, og halda áfram eins og
þeir væru ennþá að vinna í laumi fyrir fá-
mennan hóp útvaldra.
Meðal þeirra sem tilheyrðu hópi Kabakovs
var rússneski gagnrýnandinn Boris Groys,
sem skrifar nú fyrir helstu listatímarit Vest-
urlanda. I nýlegri grein sem hann skrifar í
Artforem rifjar hann upp þessi ár, þegar
myndlistariðkun gat kostað fangelsisvist. í
greininni leggur hann út af mynd sem Ka-
bakov gerði snemma á áttunda áratugnum
(sjá efst á síðunni). Myndin er tvískipt, á
hægri helmingnum hangir herðatré á snaga
ásamt öðre smáræði, en á vinstri helmingn-
um standa áletraðar ýmsar sundurlausar
athugasemdir, sem má lesa sem misjöfn við-
brögð áhorfenda við þessu uppátæki. Að
stilla upp herðatré á snaga sem listaverki
er líklega hámark fáránleikans innan kerfis
sem viðurkennir ekkert annað en glansmynd-
ir af framtíðarríkinu - herðatréð er tákn-
rænt fyrir „nýju fötin keisarans", allt sem
er ofmetið og einskisvirði. En það er ekki
herðatréð sjálft sem Kabakov er að beina
athygli okkar að heldur sambandið milli
herðatrésins og athugasemdanna.
„Kabakov hefur uppgötvað nokkuð sem
er jafnvel enn fáránlegra en hið absúrda
sjálft," segir Groys, „enginn lítur á hið abs-
úrda sem fáránlegt. Tabú eru brotin, það
er farið yfír mörkin, áhættur eru teknar -
og enginn tekur eftir því.“ Innan alræðisrík-
is jafngildir fáránleikinn algjörri neitun; sá
sem kýs fáránleikann fremur menningarlegt
hryðjuverk. Aftur á móti, innan lýðræðisrík-
is er fáránleikinn lítið annað en listrænt stíl-
bragð eða skáldaleyfi sem listamenn beita
ótæpilega. Nú þegar pólitískt og menningar-
legt kalda stríð er yfirstaðið þá er „allt, sem
við gerum og brýtur okkar reglur, vel hugs-
anlega regla eða hversdagsleg sannindi fyrir
einhverjum öðrum," segir Groys. Það sem
mér kann að þykja fáránlegt er vel hugsan-
lega stórmerkilegt í augum einhvers annars.
Þótt ég geti ekki ímyndað mér að það sé
hægt að taka herðatré á snaga alvarlega
sem listaverk þá er aldrei að vita nema að
það sé augljóst fyrir öðrum.
Framúrstefna Og And-list
Frelsi hefur á sér tvær hliðar. Annars
vegar frelsi undan þvingunum, hins vegar
frelsi til að fylgja eigin vilja og móta sitt
eigið líf. Þvinganir þurfa ekki endilega að
felast í beinni íhlutun pólitískra yfirvalda,
þær geta einnig birst sem siðir og hefðir sem
setja hömlur á breytni manna, eða kröfur
sem gerðar eru til þess sem menn gera, eða
gildismat sem lagt er á það sem menn taka
sér fyrir hendur og getur takmarkað mögu-
leika manna til að stunda þá iðju.
Það er engin nýlunda að listamenn leitist
við að losna undan utanaðkomandi þvingun-
um. Endurreisnin á fimmtándu öld var öðrum
þræði frelsunarhreyfíng og beint gegn ofu-
valdi kirkjunnar og trúarlegra kennisetninga
í daglegu lífí manna. Húmanistinn Pico della
Mirandola hélt því fram að frelsi hvers ein-
staklings til að móta líf sitt eftir eigin höfði
væri Guðs gjöf sem honum bæri að notfæra
sér, í því skyni að verða höfundurinn að eig-
in lífi. Fyrir Mirandola var sjálfræði og frelsi
undan fyrirframgefnum kreddum nauðsyn-
legt til að maðurinn gæti fullkomnað og
þroskað hinn guðlega neista sem býr innra
með honum; enginn nálgast guðdóminn á
því einu að fara eftir settum reglum. Sömu-
íeiðis vörðu listamenn eins og Da Vinci sjálf-
ræði sitt svo þeim mætti auðnast að færa
listina upp á æðra stig fullkomnunar.
Allir helstu myndlistarmenn endurreisnar-
innar lentu í útistöðum við páfa og prinsa
um hversu sjálfráðir þeir ættu að vera um
eigin verk, enda var það alvanalegt á þeirri
tíð að verkkaupi segði nákvæmlega fyrir um
hvernig myndin ætti að vera. Da Vinci brýndi
fyrir kollegum sínum að þeir ættu ekki að
meta list sína eftir velþóknun viðskiptavinar-
ins, heldur ættu þeir að leita eftir velþóknun
hinna fremstu listamanna sem væru færast-
ir um að dæma um gæði verkanna. List
þeirra ætti ekki takmarkast við það sem
páfanum líkaði, m.ö.o. að verkið væri gott