Lesbók Morgunblaðsins - 26.08.1995, Blaðsíða 7

vegna þess að páfanum líkaði við það, held-
ur ætti páfanum að líka við það sem væri
gott.
Avant garde, framúrstefnan, var frelsun-
arhreyfing sem spratt upp úr pólitískum
suðupotti nítjándu aldar, þar sem alls kyns
róttæk hugmyndafræði og draumórakenndar
hugsýnir spruttu fram. Framúrstefnan varð
samnefnari yfir alla þá mannlegu viðleitni,
pólitíska eða listræna, sem vildi hreinsa burt
gamla skipulagið til að geta byggt upp betra
mannlíf til framtíðar. Hún átti sér langa
forsögu í upplýsingastefnu átjándu aldar,
miskunnarlausri gagnrýni og endurskoðun á
allri þekkingu og gildismati í nafni skynsemi
og skipulags. Manni fínnst kannski erfitt
að spyrða saman listræna framúrstefnu og
skynsemishyggju, því margt af því sem gert
hefur verið í hennar nafni virðist fáránlegt
og óskiljanlegt, en þær öfgar eru smáræði
miðað við það sem gert hefur verið í nafni
skynsemi og skipulags á sviði pólitíkur og
efnahagsmála á liðinni öld.
Framúrstefnunni hefur ávallt fylgt mór-
alskur undirtónn; andastaða við ríkjandi
valdakerfi sem heftir framfarir og framrás
sögunnar; trú á móralska yfirburði einstæð-
ingsins og utangarðsmannsins sem hafnar
allri aðild að spilltu og stöðnuðu skipulagi,
hvort sem það er pólitískt, siðferðilegt eða
listrænt. Viðkvæði framúrstefnumannsins
mætti orða svo, til aðgreiningar frá viðhorfi
endurreisnarinnar, að ef páfanum líkar það,
þá getur það ekki verið gott.
Sjónarspil
Hetjudýrkunar
Ef við ætluðum okkur að stilla listamannin-
um upp gagnvart ríkjandi skipulagi, eins og
að listamenn ættu í stöðugum eijum og bar-
áttu fyrir frelsi sínu við uppáþrengjandi yfír-
vald, væri vægast sagt verið að gefa ranga
mynd af ástandi mála. Raunin er sú að sam-
tími okkar er með óstýriláta uppreisnarseggi
á heilanum. Imynd einstaklingsfrelsisins er
sá sem lætur settar reglur lönd og leið, skeyt-
ir engu um hættur sem steðja að eða andúð
sem hann verður fyrir, ávinnur sér aðdáun
og vinsældir, rakar til sín fé, og verð.ur heims-
meistari. Hver kannast ekki við endalausar
útgáfur af goðsögninni um andhetjuna sem
er einskis metinn og fer sínu fram í trássi
s við alla án þess að nokkur hafi trú á honum.
Áður en yfir lýkur hefur hann náttúrlega
sýnt hvers hann er megnugur, sigrast á öllum
erfiðleikum, reddað málunum á síðustu stundu
og sannað að hann er engum líkur, ómissandi
og óviðjafnanlegur.
Teiknimyndahetjur er ekki aðeins að finna
í kvikmyndahúsum, _þeir ganga einnig ljósum
logum í listaiífinu. Ágætt dæmi um andhetju
listalífsins er Bretinn Damien Hirst. Hann var
varla stiginn úr skóla, fyrir sex árum síðan,
er honum skaut upp á stjörnuhimininn eins
og rakettu. Hirst er ungur og óskammfeilinn,
kaldhæðinn og ruddalegur, m.ö.o. ómótstæði-
legur. Hann er jafn mikið happ fyrir sýningar-
salina og Tom Cruise var fyrir kvikmyndaver-
DAMIEN Hirst: Viðskila við hjörðina. Lamb í formalíni. 1994.
Munurinn á framúrstefnunni og öðrum
hreyfingum í átt til listræns sjálfræðis og
frelsis er sá að sambandinu milli „frelsis
undan“ og „frelsis til“er snúið við; skilyrðis-
laust sjálfræði einstaklingsins er notað sem
átylla til að beina spjótum sínum gegn öllu
því sem stendur í veginum; í nafni frelsis
og réttlætiskenndar er öllu fómandi. Það
var því óhjákvæmilegt að eitt helsta skot-
mark framúrstefnunnar yrði listin sjálf .
Dadaistar fyrri heimstytjaldar hafa verið
fyrirmynd hins róttæka framúrstefnulista-
manns á þessari öld. Hinn dadaíski andi
hefur lifað áfram t.d. í skandölum súrrealist-
anna, absúrdisma Flúxus-hreyfingarinnar
og gjömingalist sjöunda áratugarins. Dada-
istamir höfðu engan áhuga á hugsjónum eða
háleitum markmiðum. Þvert á móti, Dada-
list var það sem kallað hefur verið and-list.
„Dadaistinn lítur á það sem nauðsyn að vera
á móti list, því hann sér í gegnum sviksemi
hennar sem siðferðilegan öryggisventil,"
skrifaði Richard Hulsenbeck árið 1920, um
það bil sem hópurinn var að leysast upp
vegna innbyrðis ósamkomulags. Alla tíð síð-
an hefur það þótt eitt helsta kennimark hins
róttæka framúrstefnumanns að vera á móti
allri list, sérstaklega þeirri sem þykist vera
framsækin og uppbyggileg. Þversögn fram-
úrstefnunnar hefur ávallt verið sú að sér-
hver tilraun til að brjóta niður reglu og skipu-
lag hefur jafnframt grafið undan tilraunum
til að leggja grundvöll að nýrri uppbyggingu.
Nú er framúrstefnan varla svipur hjá sjón,
og hætt að skjóta mönnum skelk í bringu.
Orðið er helst nötað sem hrósyrði um hvern
þann sem er boðberi þess sem verður „heit-
ast“ í sýningarsölum næstkomandi misseris.
Herkænska framúrstefnunnar hefur verið
svo rækilega kortlögð að það er nánast
hægt að ganga inn í hlutverkið og notfæra
sér hana til framdráttar í baráttunni um
athygli og viðurkenningu. Enginn talar leng-
ur um að kúpla sig út úr kerfinu, segja sig
úr lögum við menninguna. Það er í mesta
lagi talað um að gagnrýna það innan frá,
eða nota herbrögð hennar til að leggja góð-
um málstað lið, svo sem umhverfisvernd eða
frelsisbaráttu minnihlutahópa.
in. Hann er efni í stjömu, fréttnæmur viðburð-
ur hvert sem hann fer og hvað sem hann
gerir. Það hlýtur að enda með því að það
verði gerð um hann kvikmynd.
Það sem virkilega beindi kastljósinu að hon-
um voru nokkur verk þar sem hann notaði hræ
dýra sem uppistöðu í verkinu. Á Feneyjarbí-
ennalnum fyrir tveimur áram vakti hann um-
tal fyrir einstaklega ósmekklegt verk þar sem
hann sneiddi kú og kálf eftir endilöngu og kom
helmingunum fyrir i kerjum fylltum af formal-
íni. Verkinu gaf hann titilinn „Mother and
Child Divided," sem er illþýðanlegt vegna þess
að í orðunum er fólginn dæmigerður breskur
orðaleikur, sem byggist á tvíræðni orðsins
„divided," sem gæti bæði þýtt helminguð og
aðskilin. I öðru verki er lamb innsiglað í glers-
kríni fýlltu af grænleitum vökva, undir heitinu
„Viðskila við hjörðina". (Sjá mynd) Smekkleys-
an og hæðnin var ekki lengi að hafa áhrif og
hann komst strax á milli tannanna á gulu
pressunni í Bretlandi. En þá var boltinn líka
farinn að rúlla og sýningartilboðin streymdu
inn. Þetta var of öfgafullt og ögrandi til að
það væri hægt að láta það framhjá sér fara.
Viðtökumar sem verk Hirsts hafa fengið
era kannski dæmi um skeytingarleysið sem
Baudrillard talar um. Einhver stillir upp dýrs-
hræi sem listaverki í sýningarsal og menn
yppa öxlum eins og ekkert væri sjálfsagðara.
Menn láta ekki slá sig svona auðveldlega út
af laginu; ekkert listrænt uppátæki er svo fár-
ánlegt að það sé ekki hægt að finna túlkun á
þvi sem gerir það ósköp eðlilegt, og ef slík
túlkun er til þá 'má jafnframt búast við þvi
að það sé einhver sem trúir á þá túlkun. Tóm-
lætið gagnvart listrænum öfgum og óskiljan-
legri margbreytni er ekki tilkomið af því að list
í dag sé eitthvað ómerkilegri eða lélegri en
áður (hvemig ætti líka að gera slíkan saman-
burð?), heldur er það til marks um eðlilega
aðlögun að lífsháttum í síðkapítalískum lýðræð-
isríkjum. Menn yemda sitt eigið einstaklings-
frelsi óbeint með því að passa upp á frelsi
annarra.Gagnkvæmt samkomulag ríkir: þú
skiptir þér ekki af mér og ég skipti mér ekki
af þér.
Höfundur er heimspekingur
MIMMO MORINA
Hiera
Thor Vilhjálmsson þýddi.
Djúpsiglt ákall hafsins
vatns án aldurs
sem okkur batt saman
á vindsins valdi
endalaust starfa sólspeglar
þar sem líkamanum er hafnað
og launhelgar Heljar ríkja
I frá þessum sólríka glugga
frá þessu hafi sem dekkir há
frá þessum mjólkurlita himni
frá þessu ástfangna hjarta
frá þessum vefandi stjörnum
frá þessu ætíð og alltaf
II - ÁSTIN MÍN -
hvaða ástríðu getur meiri
hverja þrá jafn ósvalandi
utan væri aftur að komast á lognsævi
úr stormfári sem september espar
og öldurnar ýfir
hún ber smyrsl á vind sem hjaðnar
ei getur sælla
en ylinn af líkama þínum
- ÁSTIN -
sóley
III bók lokar ferskri málningu hafsins
lygna eða með öldum
ekkert sker bíður báru
ellegar nýrrar landtöku á eyjum aðskilnaðar
allt hvílir í djúpi veru sinnar
en maðurinn ímyndar sér að hann sé tómið
eitthvað er logandi strönd sem aldrei næst
án þess að æskja þess erum við í örvænting okkar
ALLT
IV ó hve fjarri seglið
sem þenur sig í hjarta þínu
fíkjutéð lengir biðina
og útlína múranna
fálmar að óendanlegum sjóndeildarhring á þessari ey
engin vídd er sannari þinni
setningar snjallar djúpristar
sem vindurinn endurvekur
í seglinu
V það er engin heimþrá
sem mætti loka dyrum gleymsku
eyjan hefur sín útmörk
og þar sem land endar þar er haf
þú ert samrunninn því
einsog drangur eða regnskúr
í hrókskák við himin
ertu hróp öldunnar
og einsemd
VI klukka glymur og hjartað man
en af þessum steinum
gjósa harmljóð skírð
frá dýpstu þrá í launum
villt önd
frá löndum þar sem farfuglar koma
AFRÍKA
VII vatnstær og hvikull
er himinn
enginn ber með sér þvílíkan ugg
sem særinn
í slíkri einsemd
skýin sigla seglum
að duldum sjóndeildarhring
- 90o austur að meginlandi -
stefnan sem bátarnir fylgja
í suðvestri
- AFRÍKA -
sú dansmær færist um nokkra millimetra nær hvert ár
að kremja þig eyja
upp við gömlu hálfuna heims
Mimmo Morina er sikileyskt Ijóðskáld, búsettur í Lúxemburg. Hann
sinnir jafnframt skáldskap sínum ýmsum störfum í tengslum við Evr-
ópuþingið í Brussel. Hann er afkastamikið Ijóðskáld og Ijóð hans
hafa verið þýdd á fjölmörg tungumál. Morina er umsvifamikill forseti
Alþjóðasambands skálda, Organisation mondial des poets.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 26.ÁGÚST1995 7