Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.1996, Qupperneq 5

fallerast" og átt barn í lausaleik. En þegar
hún fór að þykkna undir belti í annað sinn,
vissu allir að skrifarinn ungi, Páll Melsteð,
átti þann þunga og í honum fólst um leið
trygging fyrir embættisframa eftir lögfræð-
inámið sem beið hans í Kaupmannahöfn.
Allt var þetta nokkuð víst og fyrirsjáanlegt
og þessvegna hefur verið fylgst afar vel
með vinfengi Páls og Rósu.
Hvort sem hún hefur gert sér vonir um
einhveija framtíð í þessu ástarsambandi eða
ekki þá hlaut hún að sjá, svo greind sem
hún var, að þarna var óyfirstíganlegur þrö-
skuldur í hinu rækilega stéttskipta þjóðfé-
lagi. Maður eins og Páll Melsteð gat ekki
farið að „taka niður fyrir sig“ eins og það
var kallað. Framinn byggðist á réttum
mægðum. En hitt er heldur ekki hægt að
afskrifa að svo ástríðufull kona sem Rósa
vissulega var, hafi kosið að berja hausnum
við steininn og hlíða fremur kalli hjartans
en skynseminnar. Um Pál var sagt að hann
var „fríður sýnum og manna gjörvulegast-
ur, bráðgáfaður, hygginn og gætinn, manna
stilltastur, fámáll og nokkuð dulur í skapi“.
Frá hendi náttúrunnar var jafnræði með
þeim og það hafa þau bæði fundið. En þeim
var ekki skapað nema að skilja; þjóðfélagið
sá til þess, en harmsögulegur endir þessarar
ástarsögu hefur orðið afar lífseigur.
ÁSTIR Á KETILSSTÖÐUM
Því miður ber heimildum illa saman. Stað-
reynd er að Páll lauk lagaprófinu 1815 og
fékk fyrst veitingu fyrir sýslumannsemb-
ætti í Suður-Múlasýslu og setti saman bú
á KetHsstöðum á Völlum. Og nú vandast
málið. í nýútkominni bók sinni segir Guðrún
P. Helgadóttir að Páll hafi kvænst festar-
mey sinni, Önnu Sigríði, árið eftir, þ.e. 1816
og þau þá farið að búa á Ketilsstöðum, en
að ári síðar hafi Rósa komið þangað í vist
og þá frá Svalbarði í Þistilfirði. Sama ár
hafi hún gengið að eiga Ólaf Ásmundarson
frá Halldórsstöðum og að svaramaður hafi
verið Páll Melsteð sýslumaður. Þetta hljóm-
ar mjög ódramatískt, en vekur eina spurn-
ingu: Ef Páll Melsteð var búinn að valda
Rósu djúpstæðri hryggð og ástarsorg, svo
sem fram kemur í vísum hennar, hvers-
vegna í ósköpunum réði hún sig í vist til
þeirra hjóna nýgiftra? Það hljómar að
minnsta kosti eins og einhverskonar sjálfs-
pynting.
í bókinni Konur og kraftaskáld, sem út
kom 1964, er ritgerð um ævi Rósu eftir
Tómas Guðmundson skáld. Þar segir hann
að þegar Páll Melsteð hóf sýslumannsferil
sinn og byijaði búskap á Ketilsstöðum, hafi
hann strax fengið Rósu til sín sem bústýru
og meðal þess sem hún gerði daglega var
að færa honum morgunkaffið í rúmið. Páll
hafi farið norður til Möðruvalla sumarið
eftir og þá kvænst Önnu Sigríði án þess
að Rósa vissi um það. Það hafi þó enn dreg
izt í heilt ár að sýslumannsfrúin flytti til
manns síns að Ketilsstöðum. Þá hafi Páll
sótt konu sína; komið heim um nótt og
Rósa farið grunlaus með morgunkaffið til
hans í rúmið. Þar hafi hún þá séð hvers
kyns var, en Páll sagt við hana: „Einhvem-
tíma var þér nú ætlað að sofa þarna“.
Kannski hefur alþýðu manna þótt drama-
tískara að hafa söguna svona. Hitt er víst
að á Ketilsstöðum var maður sá er Ólafur
Ámundarson hét og er kallaður vefari í bók
Guðrúnar, en smiður í ritgerð Tómasar.
Honum er lýst sem andstæðu þeirra manna
sem Rósa elskaði fyrr og síðar; ósjarmer-
andi en vinnusamur búmaður, lítt gefinn
fyrir kveðskap og andlegheit. Sagnaritarinn
Gísli Konráðsson segir hann „geðlausan".
Það er vitaskuld óskiljanlegt að Rósa gift-
ist þesskonar manni, sumir sögðu hana
hafa gert það nauðuga, aðrir að hún hafi
gert það til að storka Páli. Eitt mesta áfall
í lífi hennar, skrifar Tómas, var þegar Páll
Melsteð sagði henni að hún skyldi sem fyrst
giftast Ólafi.
Þrátt fyrir allt bar hún Páli vel söguna
og fáir elskhugar hafa fengið fegurri eftir-
mæli:
Langt er síðan sá eg hann,
sannlega fríður var hann,
allt, sem prýða má einn mann,
mest af lýðum bar hann.
Löngu síðar, þegar bæði voru tekin að
reskjast, er sagt að fundum þeirra hafi bor-
ið saman sem snöggvast á förnum vegi
Páll ríðandi ásamt föruneyti, Rósa gang-
andi, kannski á leið frá Hafnarfirði í kaupa
vinnu norður í land. Hún á að hafa gengið
í veg fyrir yfirvaldið og stöðvað það; þau
horfst í augu um stund án þess að heilsast,
unz Rósa kvað:
Man eg okkar fyrri fund,
forn þó ástin réni.
Nú er eins og hundur hund
hitti á tófugreni.
Hér verða kaflaskil í ævi Rósu; framund-
an er búskaparbasl við kröpp kjör, svo og
barneignir. Eftir skamma veru á Ketilsstöð-
um, flytjast þau Ylafur og Rósa búferlum
allar götur vestur í Húnavatnssýslu og byija
húsmennsku að Haukagili í Grímstungu-
sókn eftir því sem Guðrún P. Helgadóttir
segir. Þar fæðist þeim dóttir sem Rósa nefn-
ir Pálínu eftir fyrrverandi elskhuga sínum.
Þau eignast svo síðar dæturnar Guðrúnu
og Sigríði.
Enn ber heimildum ekki saman. Tómas
Guðmundsson segir þau hafa flutt að Snær-
ingsstöðum í Vatnsdal og eignast dótturina
Pálínu þar. Ólafur bóndi hafi hinsvegar
haft af því áhyggjur, að ungur prestssonur
frá Undirfelli sóttist ákaflega eftir félags-
skap húsfreyjunnar og til að stía þeim í
sundur hafi Ólafur tekið þá ákvörðun einn
að þau fluttu að Lækjarmóti. Það var 1820
og miklir atburðir í nánd.
NATAN KEMUR TIL SÖGU
Fáir alþýðumenn urðu um sína daga eins
umtalaðir og ævintýramaðurinn Natan Ket-
ilsson, sem myrtur var á Illugastöðum í
marzmánuði 1828. Þá sögu þekkja nú marg-
ir betur en áður eftir að sýning kvikmyndar-
innar Agnes hófst. Natan var frá Móbergi
í Langadal, jafnaldri Rósu. Vegna þess hve
hún og fleiri konur báru ákafan ástarhug
til hans, hafa menn ímyndað sér Natan sem
glæsimenni. En það var hann ekki;„vitur
af eðli og mælskur en æríð óstöðugur í
gáfum, lítilmenni að orku og huglítill ef á
þyrfti að reyna, nær meðalmaður á vöxt,
heldur grannlegur, nefstór nokkuð, sléttur
á skinn og smáeygður, jarpleitur á hár,
fingralangur og höndin mjó og löng, en eigi
gæfusamlegur á svip.“ Gísli Konráðsson
telur Natan „vitrastan allra óaldarmanna í
Húnaþingi. “
Það sem ekki kemur fram hér, en telja
má fullvíst, er að Natan hefur haft persónu-
töfra. Hann hefur verið vel gefínn skúrkur,
talaði hrafl í þýzku og Norðurlandamálum,
enda „sigldur". Hafði hann farið utan og
vildi læra lækningar en minna varð úr því.
Hann hélt sig samt að hætti yfirstéttar-
manna; var sundurgerðarmaður í klæða-
burði og græddist fé á lækningum sínum,
sem talsvert orð fór af. Þótt ýmsir ættu um
sárt að binda eftir kynni við Natan, einkum
þó konur, var hann ekki ofbeldismaður eins
og honum er lýst í kvikmyndinni. Enda er
skýrt fram tekið að myndin sé skáldverk.
Natan sóttist eftir að fá vist hjá þeim
Ólafi og Rósu á Lækjamóti og var Rósa
fremur á móti því; kvað illt mundi af hljót-
ast. Það fór þó svo að hann kom þangað
og töfraði húsfreyjuna uppúr skónum og
kannski úr einhveiju meiru. Sjálfur var
Natan prýðilega skáldmæltur og í honum
fann Rósa þann félagsskap sem hún þurfti.
Bæði voru í blóma lífsins.
Engum sögum fer af því að Ólafur bóndi
hafi viljað flýja aftur undan aðdáanda sinn-
ar föngulegu eiginkonu. Svo virðist sem
hann hafi sætt sig við að vera kokkálaður.
Sumir sögðu hann aurasál og að Natan
hefði einfaldlega borgað honum fyrir að fá
að sænga hjá Rósu. Tómas Guðmundsson
segir í ritgerð sinni:
„Þarna hafa tvær mannverur andlega
skyldar á ýmsa lund, fundið hvor aðra í
ástum og skáldskap, og fárviðri ástríðnanna
er jafnsnemma skollið á.“ Á Lækjamóti
fæddist sonurinn Berthold Rósant, skráðúr
Ólafsson. En í vísu sem Rósa kvað til Nat-
ans sést hvaða hugmyndir hún hefur um
faðemið:
Seinna nafnið sonar míns
sífellt á þig minni:
Oft var fáklædd eyja líns
uppi í rekkju þinni.
Vorið 1824 fluttust þau Rósa og Ólafur
að Vatnsenda, þeim bæ sem hún var gjarn-
an kennd við síðan. Með í för var Natan.
Og enn bættist í barnahópinn.
Á Vatnsenda fæddi Rósa dótturina Þó-
rönnu Rósu og enn er barnið eignað eigin-
manninum. Þá virðist svo sem hlutverki
hans við barneignir sé lokið. Dóttirin Sús-
anna, sem lézt kornung, fæddist 1826 og
nú er ekkert farið í grafgötur; skráður faðir
í kirkjubókinni er Natan Ketilsson. Hér urðu
verðir siðferðisins að spyrna við fótum;
móðirin gift kona. Réttað var í máli Rósu
í janúar 1827 og játaði hún fúslega hjúskp-
arbrot, en Ólafur kvaðst hafa fyrirgefið
konu sinni.
Þetta hefur verið undarlegt heimilislíf;
Ólafur bóndi verið eins og þriðja hjól undir
vagninum á meðan ástarsamband þeirra
Rósu og Natans stóð. Hjónabandi þeirra
Rósu og Ólafs var í rauninni lokið. Það er
þó ekki fyrr en löngu síðar, 1837, að Bjarni
skáld og amtmaður Thorarensen á Möðru-
völlum segir í skjölum til danska kansellís-
ins, að leyfi hafi verið veitt til að gera óg-
ilt hjónaband þeirra Rósu Guðmundsdóttur
og Ólafs Ásmundarsonar og sé Ólafi heim-
ilt að kvænast aftur. Hegðun eiginkonunnar
er átalin. Hún hefur ekki viljað þýðast Ólaf
lengur; er skráð „húskona" við húsvitjun á
Vatnsenda 1835, þótt enn eigi hún að heita
eiginkona Ólafs.
Nærri má geta hvort Rósa hefur ekki
verið umtöluð. En hún var samt einstaklega
vel látin og hafði getið sér afar gott orð sem
farsæl yfírsetukona. Börnum sínum reyndist
hún góð móðir og þau áttu hjá henni skjól,
jafnvel á síðustu árum hennar. Vinfengið
við Natan var ekki alltaf til ánægju. Á árun-
um í Lækjamóti hafði Rósa orðið að bera
vitni, þegar Natan var ákærður um hlut-
deild í þjófnaði á silfurpeningum. Það vakti
athygli hve opinskátt og greindarlega Rósa
'svaraði öllum spurningum. En hún ætlaði
ekki að láta þennan elskhuga ganga sér úr
greipum. Guðrún P. Helgadóttir segir svo í
bók sinni: „Hún ann Natani með hug full-
þroskaðrar konu, sem þráir, að unaðssemd-
irnir vari sem lengst. Hún trúir honum og
treystir oggerir honum upp sama hugarfar-
ið og hún hefur sjálf."
En Natan var of ótrygglyndur og marg-
skiptur til að eiga í löngum ástarsambönd-
um. Hann fór að verða Rósu afhuga og flutti
að Illugastöðum, sem hann eignaðist á held-
ur vafasaman hátt eftir því sem sagt var;
með því að neita bóndanum þar um lækn-
ingu nema hann fengi jörðina að launum.
Bóndi hresstist en missti jörðina og það er
gamla sagan, að illur fengur illa forgengur.
Nú rak að hinum dramatísku atburðum
þar; Natan búinn að „yngja upp“ og kominn
með 15 ára bústýru á heimilið, sem sam-
rekkti honum jafnan, og tveimur árum síðar
hefur hann heim með sér Ágnesi frá Geita-
skarði sem var gullfalleg, gáfuð og skáld-
mælt eins og Rósa.
Af ljóðabréfi Rósu til Natans má sjá að
hann hefur sagt í sundur ástum þeirra með
bréfi og Rósa kennir ekki sízt Ágnesi um
það. Ljóðabréf Rósu til Natans, sem hér
birtist að stærstum hluta, er sá kveðskapur
sem bezt sýnir hvers Rósa var megnug þeg-
ar tilfinningarnar loguðu eins og bál. I beztu
hlutum ljóðabréfsins er magnað skáld að
verki sem aldrei missir snilldartökin þótt
hún sveifiist milli haturs og örvæntingar;
niðurstaðan er samt:„Enn sem fyrri er eg
þín“. Hún gat ekki gefið þennan heillandi
gallagrip uppá bátinn.
„Helft Af Lífi Mínu
Morðið á Natani Ketilssyni varð eins og
nærri má geta mikið áfall fyrir Rósu. Vísa
sem hún kvað um það leyti vitnar um huga-
rástand hennar:
Angurs stranga leið er löng,
lengi þrengist mæðan ströng.
Mig langar þangað geðs um göng,
sem gengur að mengi engin þröng.
Rósa var að vísu aðeins liðlega 32 ára
þegar hér var komið sögu, en lífsreynslan
farin að sjást á henni og hún var orðin inn-
hverfari. Við skilnaðinn skiptu þau Rósa og
Ólafur með sér börnunum og hafði Rósa
með sér yngstu dótturina, Þórönnu Rósu
og sveininn Rósant Bertholt; bæði voru þau
nokkuð áreiðanlega Natansbörn. Það varð
Rósu um megn að sjá fyrir börnunum báð-
um, en sveininn Rósant hafði hún lengst
af hjá sér. Hann var viðkvæmur og gáfaður
drengur og vel að sér; móðirin sá um það.
Tómas Guðmundsson segir að fundum
þeirra Agnesar og Rósu hafi eitt sinn borið
saman; önnur með dauðadóminn yfir höfði
sér, hin kramin á hjarta. Þá hafi Rósa kveð-
ið:
Undrast þarftu ei, baugabrú,
þótt beiskrar kennir pínu.
Hefur burtu hrifsað þú
helft af lífi mínu.
Og þá hafi Agnes svarað:
Er mín klára ósk til þín,
apgurs tárum bundin:
Ýfðu ei sollnu sárin mín,
sólar báru hrundin!
Engum sögum fer af því hvernig Rósa
brást við aftöku Ágnesar í Vatnsdalshólum
í febrúar 1830. Næstu árin urðu henni erf-
ið; hún átti þá heima á ýmsum bæjum og
fékkst einkum við ljósmóðurstörf sem hún
gegndi „meðmikilli heppni og almannalofi".
Enda þótt hún hefði opinberlega játað á sig
hórdóm, sóttust eiginkonur fyrirmanna og
stórbænda eftir því að fá liana þegar þær
áttu von á sér; jafnvel var náð í hana í fjar-
læg byggðarlög..
SJÁ NÆSTU SÍÐU
VATNSENDA-ROSA
Úr Ijóða-
bréfi til
Natans
Ketilssonar
Sælu, bið eg, hljóttu hér,
hryggðin niður falli í strá,
sjáðu miðann, sem að þér
sendir iðuljósa gná.
Sjálfur veiztu eg þér ann,
eiða þarf ei leggja við.
Þér og skildar þakkir kann
þitt fyrir síðast tilskrifið.
Ó, hvað sæla eg áleit mig, -
enginn mun því trúandi, -
þá fékk eg líða fyrir þig
forakt lýða og hinna spé.
Sá minn þanki sannur er,
þó svik þín banni nýting arðs.
Ó, hvað hefir orðið þér
agnið tálbeitt Kiðjaskarðs.
Brátt þó sé eg, betur fer, -
bý eg þeim að meinunum, -
eta tamt er orðið þér
af forboðnu greinunum.
Síðan neyttir þeirra þú
og þínum breyttir tryggða stig,
ef aldrei veitti víf þér trú,
veit eg eitt það gleddi mig.
Þér til handa þýða trú, -
því er fjandans nærrhver, -
eg hef vandað, eins og nú
allt sjáandi vitni ber.
Oft eg hugði og nær sá
allt burtdrifi hryggðirnar
lífs ávexti þína þá
þolgóð, hugdjörf, aðkast bar.
Einu sinni enn nú hér
angri blandast klögun mín.
Til hvers skal að trega mér
tryggðalausa sálu þín?
Sérhver þjónar sinni lund,
sízt mun hægt að dylja það.
Eg þig trega alla stund
endadægri hinzta að.
Von er, mér að gremjist geð,
gjöri þenkja um loforð stíf,
aldrei skaltu utan með .
óánægju faðma víf.
Af innstu rótum ósk er mín,
angurbótin það er fríð, -
allar snótir ætíð þín
illa njóti fyrr og síð.
Mundu þessa mína bón,
mörg þð gleymist hinna þér.
Okkur fegrast yfirsjón
ekki, þó að hötumst vér.
Nafni leyna mun eg mín,
muntu vita það með sann.
Enn sem fyrri er eg þín,
ástum bundin geðs um rann.
Þú munt spyrja: auðs hver Eir?
eg til gegni: það er sú,
er ævilangt, ef ekki meir,
ófarsæla gjörðir þú, -
hver þér framar öllum ann,
og ill þú skaptir forlög sín
og sem gleyma aldrei kann
ódauðlegum svikum þín.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20. JANÚAR 1996 5